કેન્દ્ર સરકારનો મુખ્ય માળખાગત ક્ષેત્રો પરનો મૂડી ખર્ચ વર્ષ 2019-20થી 2023-24 દરમિયાન 38.8 ટકાના દરે વધ્યો છે. વર્ષ 2024-25માં જુલાઈથી નવેમ્બર 2024 ની વચ્ચે મૂડીગત ખર્ચમાં ઝડપ આવી હતી. કેન્દ્રીય નાણાં અને કોર્પોરેટ બાબતોના મંત્રી શ્રીમતી નિર્મલા સીતારમણે આજે સંસદમાં રજૂ કરેલા આર્થિક સર્વેક્ષણ 2024-25માં આ વાત કહેવામાં આવી હતી.

વીજ ક્ષેત્રના નેટવર્કમાં સતત વધારો થઈ રહ્યો છે, નવેમ્બર 2024 સુધીમાં સ્થાપિત ક્ષમતા વાર્ષિક ધોરણે 7.2 ટકા વધીને 456.7 ગીગાવોટ થઈ ગઈ છે. આ વર્ષે પરિવર્તન ક્ષમતાના ઉમેરાએ પણ વેગ પકડ્યો. પુનઃપ્રાપ્ય ઊર્જા તરફના પરિવર્તનમાં મુખ્યત્વે મોટા પાયે સૌર અને પવન ઊર્જાની પહેલો દ્વારા ઊર્જા ક્ષેત્રને પ્રોત્સાહન મળ્યું છે. ડિસેમ્બર 2024 ના અંત સુધીમાં, દેશની કુલ નવીનીકરણીય ઊર્જા સ્થાપિત ક્ષમતામાં વાર્ષિક ધોરણે 15.8 ટકાનો વધારો થયો છે, જે 209.4 ગીગાવોટ પર પહોંચ્યો છે, જે ડિસેમ્બર 2023માં 180.8 ગીગાવોટ હતો.

નવનિર્મિત વિતરણ ક્ષેત્રની યોજનાના અમલીકરણ સાથે દૈનિક સરેરાશ વીજ પુરવઠો નાણાકીય વર્ષ 2014માં 22.1 કલાકથી સુધરીને શહેરી વિસ્તારોમાં નાણાકીય વર્ષ 2024માં 23.4 કલાક અને નાણાકીય વર્ષ 2014માં 12.5 કલાકથી સુધરીને ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં 21.9 કલાક થયો છે. ઉર્જાની માંગ અને પુરવઠા વચ્ચેનું અંતર પણ નાણાકીય વર્ષ 14માં 4.2 ટકાથી ઘટીને ડિસેમ્બર 2024 સુધીમાં માત્ર 0.1 ટકા થઈ ગયું છે.

ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં માળખાગત સુવિધાઓની વાત કરીએ તો, જલ જીવન મિશન (જેજેએમ)નો ઉદ્દેશ ગ્રામીણ ઘરો માટે લાંબા ગાળાની જળ સુરક્ષા સુનિશ્ચિત કરવાનો છે, જે સલામત પાઇપવાળા પીવાના પાણીની વિશ્વસનીય સુલભતા પ્રદાન કરે છે. જ્યારે ઓગસ્ટ 2019 માં તેને શરૂ કરવામાં આવી હતી, ત્યારે માત્ર 3.23 કરોડ (17 ટકા) ગ્રામીણ પરિવારો પાસે નળના પાણીના જોડાણો હતા. ત્યારથી અત્યાર સુધીમાં 12.06 કરોડથી વધુ પરિવારોનો ઉમેરો થયો છે, જે 26 નવેમ્બર, 2024 સુધીમાં અંદાજે 19.34 કરોડ ગ્રામીણ પરિવારોમાંથી કુલ વધીને 15.30 કરોડ (79.1 ટકા)થી વધુ થઈ ગઈ છે.

સ્વચ્છ ભારત મિશન – ગ્રામીણ (એસબીએમ-જી)એ પ્રથમ તબક્કામાં ખુલ્લામાં શૌચક્રિયાથી મુક્ત (ઓડીએફ)નો દરજ્જો પ્રાપ્ત કર્યો હતો. એસબીએમ-જીનો બીજો તબક્કો 2020-21થી 2024-25 સુધી લાગુ કરવામાં આવ્યો છે, જેમાં ગામડાઓને ઓડીએફમાંથી ઓડીએફ પ્લસમાં પરિવર્તિત કરવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું છે. સ્વચ્છ ભારત મિશન – ગ્રામીણનાં બીજા તબક્કા અંતર્ગત એપ્રિલથી નવેમ્બર, 2024 દરમિયાન 1.92 લાખ ગામડાંઓને મોડલ કેટેગરી હેઠળ ઓડીએફ પ્લસ જાહેર કરવામાં આવ્યાં હતાં, જેથી ઓડીએફ પ્લસ ગામડાઓની કુલ સંખ્યા વધીને 3.64 લાખ થઈ ગઈ છે.

સ્વચ્છ ભારત મિશન-અર્બનની અસર જોવા મળી હતી. એનએસએસ-15ના 78માં રાઉન્ડના અહેવાલ મુજબ, તે જણાવે છે કે શહેરી વિસ્તારોમાં 97 ટકા ઘરોમાં શૌચાલયની સુવિધા ઉપલબ્ધ હોવાનો અહેવાલ છે. ડિસેમ્બર, 2024 સુધીમાં, નિર્માણ પામેલા વ્યક્તિગત ઘરગથ્થુ શૌચાલયોની સંખ્યા 63.7 લાખ, સામુદાયિક અને જાહેર શૌચાલયોની સંખ્યા 6.4 લાખ છે અને મ્યુનિસિપલ ઘન કચરાના 100 ટકા ડોર-ટુ-ડોર કલેક્શન વાળા વોર્ડની સંખ્યા 93,756 છે.

પ્રધાનમંત્રી આવાસ યોજના – અર્બન (પીએમએવાય-યુ) વર્ષ 2015માં શરૂ કરવામાં આવી હતી, જેનો ઉદ્દેશ શહેરી વિસ્તારોમાં કાયમી આવાસ પ્રદાન કરવાનો છે. 25 નવેમ્બર, 2024 સુધીમાં, કુલ 1.18 કરોડ મકાનોને મંજૂરી આપવામાં આવી છે અને 89 લાખથી વધુ મકાનો પૂર્ણ થયા છે. પીએમએવાય-યુ 2.0ની શરૂઆત સપ્ટેમ્બર 2024 માં વધારાના એક કરોડ પરિવારોને સહાય કરવા માટે કરવામાં આવી હતી. હાલમાં, 29 રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોએ પીએમએવાય-યુ 2.0ને લાગુ કરવા માટે કરારો પર હસ્તાક્ષર કર્યા છે, નાણાકીય વર્ષ 25માં 6 લાખ મકાનો માટે મંજૂરી આપવામાં આવી છે.

મેટ્રો રેલ અને રેપિડ રેલ ટ્રાન્ઝિટ સિસ્ટમ ભારતનાં 29 શહેરોમાં કાર્યરત છે અથવા નિર્માણાધીન છે, અત્યારે 23 શહેરોમાં 1010 કિલોમીટર કાર્યરત છે અને વધારાનાં 980 કિલોમીટરનું અંતર ચાલી રહ્યું છે. 5 જાન્યુઆરી, 2025 સુધીમાં, નાણાકીય વર્ષ 2025માં 62.7 કિલોમીટર કાર્યરત કરવામાં આવ્યા હતા, અને દૈનિક રાઇડરશીપ 10.2 મિલિયન સુધી પહોંચી ગઈ હતી. આ પ્રણાલીઓને કારણે ઉત્સર્જન, સમય, વાહનોના સંચાલનના ખર્ચ, અકસ્માતો અને આંતરમાળખાની જાળવણીમાં નોંધપાત્ર બચત થઈ છે.

અટલ મિશન ફોર રિજુવેનેશન એન્ડ અર્બન ટ્રાન્સફોર્મેશન (અમૃત) હેઠળ, જેણે 500 શહેરોમાં શહેરી જળ વ્યવસ્થાપનને સુધારવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું હતું, નળના પાણીનો વ્યાપ વધીને 70 ટકા થયો છે, અને ગટરનું કવરેજ વધીને 62 ટકા થયું છે. આ મિશને દૈનિક 4,649 મિલિયન લિટર પાણીની શુદ્ધિકરણ ક્ષમતા ઊભી કરી છે અથવા તેમાં વધારો કર્યો છે અને 2,439 ઉદ્યાનો વિકસાવ્યા છે, જેમાં 5,070 એકર હરિયાળી જગ્યા ઉમેરવામાં આવી છે. 2021 માં, અમૃત 2.0 ને તમામ વૈધાનિક નગરો અને શહેરોમાં કવરેજ વિસ્તૃત કરવા માટે રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું, જેમાં 2021-22 થી 2025-26 દરમિયાન ₹2.77 લાખ કરોડની ફાળવણી કરવામાં આવી હતી. આ તબક્કામાં અત્યાર સુધીમાં ₹1.89 લાખ કરોડના 8,923 પ્રોજેક્ટ શરૂ થયા છે. અમૃત 2.0 સક્રિય પણે સ્વ-સહાય જૂથોને સામેલ કરે છે અને નવીન ટેકનોલોજીને પ્રોત્સાહન આપે છે.

સ્માર્ટ સિટી મિશન અંતર્ગત 13 જાન્યુઆરી 2025 સુધી 1.64 લાખ કરોડ રૂપિયાના કુલ 8,058 પ્રોજેક્ટ્સની દરખાસ્ત કરવામાં આવી છે, જેમાં 1.50 લાખ કરોડ રૂપિયાના 7,479 પ્રોજેક્ટ્સ પૂર્ણ થયા છે.

રિયલ એસ્ટેટ ડેવલપમેન્ટનો ઉલ્લેખ કરતા સર્વેમાં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે કે, રિયલ એસ્ટેટ (રેગ્યુલેશન એન્ડ ડેવલપમેન્ટ) એક્ટ, 2016 (રેરા) હેઠળના નિયમો નાગાલેન્ડને બાદ કરતા તમામ રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં સૂચિત કરવામાં આવ્યા છે, જેમાં વિવિધ નિયમનકારી સત્તાવાળાઓની સ્થાપના કરવામાં આવી છે. 6 જાન્યુઆરી, 2025 સુધીમાં રિયલ એસ્ટેટ રેગ્યુલેટરી ઓથોરિટી હેઠળ લગભગ 1.38 લાખ રિયલ એસ્ટેટ પ્રોજેક્ટ્સ અને 95,987 રિયલ એસ્ટેટ એજન્ટોની નોંધણી કરવામાં આવી છે. રેરા દ્વારા દેશભરમાં 1.38 લાખ ફરિયાદોનો નિકાલ કરવામાં આવ્યો છે.

પર્યટન માળખાગત વિકાસ વિશે, સર્વેક્ષણમાં જણાવાયું છે કે તીર્થયાત્રા કાયાકલ્પ અને આધ્યાત્મિક વૃદ્ધિ અભિયાન (પ્રસાદ) યોજના હેઠળ, ડિસેમ્બર 2024 સુધીમાં, કુલ 48 પ્રોજેક્ટ્સને મંજૂરી આપવામાં આવી હતી અને તેમાંથી કુલ 26 પ્રોજેક્ટ્સ પૂર્ણ થયા છે. વિષય આધારિત ટુરિસ્ટ સર્કિટ સહિતના પ્રવાસન સ્થળોના સંકલિત વિકાસનો હેતુ ધરાવતા સ્વદેશ દર્શન અંતર્ગત કુલ 76 પ્રોજેક્ટને મંજૂરી આપવામાં આવી હતી અને તેમાંથી 75 પ્રોજેક્ટ પૂર્ણ કરવામાં આવ્યા છે.

અંતરિક્ષનું માળખું, સર્વેક્ષણ નોંધે છે કે ભારત હાલમાં 56 સક્રિય અવકાશ અસ્કયામતોનું સંચાલન કરે છે, જેમાં 19 સંચાર ઉપગ્રહો, નવ નેવિગેશન ઉપગ્રહો, ચાર વૈજ્ઞાનિક ઉપગ્રહો અને 24 પૃથ્વી નિરીક્ષણ ઉપગ્રહોનો સમાવેશ થાય છે. ઇસરોએ તેના કાફલામાં એક નાનો ઉપગ્રહ પ્રક્ષેપણ યાન ઉમેરીને તેની ક્ષમતાઓમાં વધારો કર્યો છે. ન્યૂ સ્પેસ ઇન્ડિયા લિમિટેડ (એનએસઆઇએલ)એ પૃથ્વીની નીચી ભ્રમણકક્ષામાં 72 વનવેબ ઉપગ્રહોને પ્રક્ષેપિત કરવાનો કોન્ટ્રાક્ટ સફળતાપૂર્વક પૂર્ણ કર્યો હતો. તાજેતરમાં જ તેણે સ્પેસ એક્સના સહયોગથી જીસેટ-20 સેટેલાઇટ પણ લોન્ચ કર્યો હતો.

સર્વેક્ષણનું સમાપન એમ કહીને કરવામાં આવ્યું છે કે ખાનગી હિસ્સેદારી વધારવાની વ્યૂહરચનામાં સામેલ તમામ હિતધારકો - વિવિધ સ્તરો પરની સરકારો, નાણાકીય બજારના ખેલાડીઓ, પ્રોજેક્ટ મેનેજમેન્ટ નિષ્ણાતો અને આયોજકો અને ખાનગી ક્ષેત્રના સંકલિત પગલાંની જરૂર છે. પ્રોજેક્ટ્સની કલ્પના કરવાની, અમલીકરણ માટે ક્ષેત્ર-વિશિષ્ટ નવીન વ્યૂહરચનાઓ વિકસાવવા અને જોખમ અને આવકની વહેંચણી, કરાર વ્યવસ્થાપન, સંઘર્ષ નિવારણ અને પ્રોજેક્ટ બંધ કરવા જેવા ઉચ્ચ-કુશળતાના ક્ષેત્રો વિકસાવવાની ક્ષમતામાં નોંધપાત્ર સુધારો કરવાની જરૂર છે. કેન્દ્ર સરકારના પ્રયાસોને સમગ્ર દેશમાં આંતરમાળખામાં જાહેર-ખાનગી ભાગીદારીની જરૂરિયાતનો હૃદયપૂર્વક સ્વીકાર કરવાની જરૂર છે.

AP/IJ/GP/JD