કેન્દ્રીય પંચાયતી રાજ મંત્રાલય અને મત્સ્યપાલન, પશુપાલન અને ડેરી મંત્રાલયનાં રાજ્ય મંત્રી પ્રોફેસર એસ. પી. સિંહ બઘેલે આજે નવી દિલ્હીમાં "રાજ્યોની પંચાયતોને હસ્તાંતરણની સ્થિતિ – એક સૂચક પુરાવા આધારિત રેન્કિંગ" શીર્ષક સાથે સંબંધિત અહેવાલનું અનાવરણ કર્યું હતું  . આ કાર્યક્રમમાં પંચાયતી રાજ મંત્રાલયનાં સચિવ શ્રી વિવેક ભારદ્વાજ, પંચાયતી રાજ મંત્રાલયનાં અધિક સચિવ શ્રી સુશીલ કુમાર લોહાની, નીતિ આયોગનાં સલાહકાર શ્રી રાજીવ સિંહ ઠાકુર, પંચાયતી રાજ મંત્રાલયનાં સંયુક્ત સચિવ શ્રી આલોક પ્રેમ નગર તથા મંત્રાલયનાં અન્ય વરિષ્ઠ અધિકારીઓ તથા ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ પબ્લિક એડમિનિસ્ટ્રેશન (આઇઆઇપીએ), નવી દિલ્હીનાં ફેકલ્ટી સભ્યો ઉપસ્થિત રહ્યાં હતાં. 

આઇઆઇપીએમાં ભાગ લેનારાઓને સંબોધતા કેન્દ્રીય પંચાયતી રાજ રાજ્યમંત્રી પ્રો. એસ. પી. સિંહ બઘેલે તેમના સંબોધનમાં જણાવ્યું હતું કે, ભારતના સર્વગ્રાહી, સર્વસમાવેશક અને સ્થાયી વિકાસ માટે પંચાયત હસ્તાંતરણ સૂચકાંક મહત્ત્વપૂર્ણ છે. તે માત્ર સારું પ્રદર્શન કરનારા રાજ્યોને જ પ્રોત્સાહિત કરતું નથી, પરંતુ રાજ્ય સરકારોને ગ્રામીણ સ્થાનિક સંસ્થાઓને સશક્ત બનાવે તેવું વાતાવરણ ઊભું કરવા માટે પણ પ્રોત્સાહિત કરે છે. ઉત્તર પ્રદેશની નોંધપાત્ર પ્રગતિ પર પ્રકાશ પાડતા, જે અગાઉના સૂચકાંકમાં 15મા ક્રમથી કૂદીને હવે પાંચમા સ્થાને પહોંચી ગયું છે; તેમણે ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે, જો ઉત્તરપ્રદેશનો વિકાસ થશે, તો દેશનો વિકાસ થશે. તેમણે કહ્યું હતું કે, "મને એ જાહેર કરતાં ગર્વ થાય છે કે ઉત્તરપ્રદેશની સફળતાની ગાથા વિશેષ ઉલ્લેખને પાત્ર છે – તેની 15મા સ્થાનથી 5મા સ્થાન સુધીની છલાંગ ખરેખર નોંધપાત્ર છે. ઉત્તર પ્રદેશ રાજ્યએ નવીન પારદર્શકતા પહેલો અને મજબૂત ભ્રષ્ટાચાર વિરોધી પગલાં દ્વારા તેના જવાબદારીના માળખામાં ક્રાંતિ લાવી છે." પ્રો.બઘેલે તમામ રાજ્યોને સમાજના કલ્યાણ માટે કેન્દ્ર સરકારની યોજનાઓને સક્રિયપણે અમલમાં મૂકવા વિનંતી કરી. તેમણે નોંધ્યું હતું કે, પંચાયતોએ સ્થાનિક સ્તરે સંઘર્ષોનું સમાધાન કરવામાં હંમેશા મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી છે. તેમણે વધુમાં જણાવ્યું હતું કે, પંચાયત ભવનોએ ગ્રામીણ વિકાસ માટેનાં કેન્દ્રો તરીકે સેવા આપવી જોઈએ, કારણ કે તેમાં આયુષ્માન ભારત યોજના અને અન્ય સામાજિક ક્ષેત્રની યોજનાઓ જેવી કેન્દ્ર સરકારની યોજનાઓ હેઠળ લાભાર્થીઓની સંખ્યામાં નોંધપાત્ર વધારો કરવાની સંભવિતતા છે. કેન્દ્રીય રાજ્ય મંત્રી પ્રોફેસર બઘેલે સૂચવ્યું હતું કે, આ પંચાયત ભવનો ગામડાંઓમાં પેન્શન, જન્મ અને મૃત્યુનાં પ્રમાણપત્રો તથા અન્ય મૂળભૂત સુવિધાઓ જેવી આવશ્યક સેવાઓ પ્રદાન કરવાનાં કેન્દ્ર તરીકે કામ કરી શકે છે. પ્રોફેસર એસ. પી. સિંહ બઘેલે કોઈ પણ પ્રકારની નાણાકીય અનિયમિતતા કે ભ્રષ્ટાચારને અટકાવવા માટે ગ્રામીણ સ્થાનિક સંસ્થાઓને ફાળવવામાં આવેલા ભંડોળના ઉપયોગ પર નજર રાખવાનાં મહત્ત્વ પર પણ ભાર મૂક્યો હતો.

પંચાયતી રાજ મંત્રાલયના સચિવ શ્રી વિવેક ભારદ્વાજે પોતાના સંબોધનમાં તમામ રાજ્યોને પંચાયતોને સશક્ત બનાવવાની દિશામાં નિર્ણાયક પગલાં લેવા અપીલ કરી હતી. તેમણે જણાવ્યું હતું કે "આ માત્ર સત્તાઓના હસ્તાંતરણ વિશે નથી; તે આપણી પંચાયતોને ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં સ્થાનિક શાસનનાં જીવંત કેન્દ્રો બનવા સક્ષમ બનાવવા વિશે છે. જે ભારતનાં સંપૂર્ણ, સર્વસમાવેશક અને સ્થાયી વિકાસમાં અસરકારક રીતે પ્રદાન કરી શકે છે." એમઓપીઆરના સચિવે છેલ્લાં 10 વર્ષમાં પંચાયતી રાજ ક્ષેત્રમાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ પર ભાર મૂક્યો હતો, જેમાં ડિજિટલ ટ્રાન્સફોર્મેશન, પંચાયત માળખું (ઓફિસ બિલ્ડિંગ, કમ્પ્યુટર, ઇન્ટરનેટ કનેક્ટિવિટી વગેરે), એકાઉન્ટિંગ અને ઓડિટ અને નિયમિત પંચાયત ચૂંટણીઓ યોજવાનો સમાવેશ થાય છે.

આ અહેવાલ પંચાયતી રાજ સંસ્થાઓ (પીઆરઆઈ)ને સશક્ત બનાવવાની દિશામાં ભારતની સફરમાં સીમાચિહ્નરૂપ છે. જે 73મા બંધારણીય સુધારામાં જણાવેલા 'સ્થાનિક સરકાર'ના વિઝનને સાકાર કરે છે અને પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદીના ગ્રામ સ્વરાજના માધ્યમથી વિકસિત ભારતના વિઝનને આગળ ધપાવે છે.  જે મહાત્મા ગાંધીના આત્મનિર્ભર ગ્રામ પ્રજાસત્તાકના સ્વપ્નને પ્રતિબિંબિત કરે છે. આ અહેવાલમાં પંચાયતો દરેક રાજ્યમાં તેમની બંધારણીય ભૂમિકા અદા કરવા માટે કેટલી સારી રીતે સજ્જ છે તેનું ઊંડાણપૂર્વકનું વિશ્લેષણ કરવામાં આવ્યું છે અને સ્થાનિક સ્વરાજ્યની સંસ્થાઓ તરીકે સંપૂર્ણપણે કામ કરવા માટે હજુ પણ જે કામગીરી કરવાની જરૂર છે, તેના પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે. પંચાયતોને સત્તાઓ અને સંસાધનોને હસ્તાંતરિત કરવામાં રાજ્યોની એકંદર કામગીરીને માપતા સૂચકાંકોની સાથે-સાથે વિવિધ પરિમાણો અને સૂચકાંકો માટે પેટા-સૂચકાંકોની રચના કરવામાં આવી છે. આ પેટા-સૂચકાંકો દરેક રાજ્યને હસ્તાંતરણના વિવિધ પાસાઓમાં તેનું સાપેક્ષ રેન્કિંગ જોવાની છૂટ આપે છે.

રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોને સંપૂર્ણ પંચાયત હસ્તાંતરણ સૂચકાંકના આધારે તેમજ નીચેનાં છ પરિમાણોમાંથી દરેકને આધારે ક્રમ આપવામાં આવ્યો છેઃ

(i) ફ્રેમવર્ક

(ii) વિધેયો

(iii) નાણાકીય બાબતો

(iv) કાર્યકારીઓ

(v) ક્ષમતા વૃદ્ધિ

(vi) જવાબદારી

અહેવાલની મુખ્ય બાબતો:

1. આઇઆઇપીએ દ્વારા તૈયાર કરવામાં આવેલા તાજેતરના અહેવાલમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે 2013-14થી 2021-22ના સમયગાળા દરમિયાન હસ્તાંતરણ 39.9 ટકાથી વધીને 43.9 ટકા થયું છે.
2. 21-4-2018ના રોજ રાષ્ટ્રીય ગ્રામિણ સ્વરાજ અભિયાન (આરજીએસએ)ની શરૂઆત સાથે આ સમયગાળા દરમિયાન સૂચકાંકની ક્ષમતા વધારવાના ઘટકમાં 44 ટકાથી 54.6 ટકા એટલે કે 10 ટકાથી વધુનો વધારો થયો છે.
3. આ સમયગાળા દરમિયાન, ભારત સરકાર અને રાજ્યોએ પંચાયતી રાજ સંસ્થાઓ (પીઆરઆઈ)ને ભૌતિક માળખાગત સુવિધાઓ પ્રદાન કરવા માટે પુષ્કળ પ્રયાસો કર્યા છે અને ગ્રામીણ સ્થાનિક સંસ્થાઓને મજબૂત કરવા માટે અધિકારીઓની ભરતી કરી છે. જેના પરિણામે અધિકારીઓને લગતા સૂચકાંકના ઘટકમાં 10 ટકાથી વધુ (39.6 ટકાથી 50.9 ટકા)નો નોંધપાત્ર ઉછાળો જોવા મળ્યો છે.

(iv)  પંચાયત હસ્તાંતરણ સૂચકાંકમાં ટોચના 10 રાજ્યો (ડીઆઇ સ્કોર > 55) આ મુજબ છે

આ સ્કોર 50થી 55ની વચ્ચે છે, ત્યારે આંધ્રપ્રદેશ, હિમાચલ પ્રદેશ, મધ્યપ્રદેશ અને ઓડિશા 'મધ્યમ સ્કોરિંગ સ્ટેટ્સ'ની શ્રેણીમાં આવે છે, જે તમામ પેટા-સૂચકાંકોમાં પ્રશંસનીય પ્રદર્શન કરે છે.

(૫)  પરિવર્તનશીલ પરિવર્તનને પ્રતિબિંબિત કરતી સફળતાની ગાથાઓ

ઉત્તર પ્રદેશની 15માંથી 5માં સ્થાન સુધીની નોંધપાત્ર યાત્રા કેન્દ્રિત શાસન સુધારણાની પરિવર્તનશીલ શક્તિનું ઉદાહરણ આપે છે. રાજ્યએ નવીન પારદર્શકતા પહેલો અને મજબૂત ભ્રષ્ટાચાર વિરોધી પગલાં દ્વારા, નાણાકીય જવાબદારી અને ઓડિટ પાલનમાં નવા ધોરણો સ્થાપિત કરીને તેના જવાબદારીના માળખામાં ક્રાંતિ લાવી છે. એ જ રીતે ત્રિપુરાની 13મા સ્થાનથી સાતમા સ્થાન સુધીની પ્રભાવશાળી છલાંગ, ખાસ કરીને મહેસૂલી ઉત્પાદન અને રાજકોષીય વ્યવસ્થાપનમાં, દર્શાવે છે કે નાના રાજ્યો સ્થાનિક શાસનમાં ઉત્કૃષ્ટતા હાંસલ કરવા માટે એટલા જ સક્ષમ છે.

(vi) ડિવોલ્યુશન ઇન્ડેક્સઃ એકંદરેઃ

આ સૂચકાંક રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો માટે છ ઓળખાયેલા પરિમાણો પર એકંદર સ્કોર્સ અને રેન્ક રજૂ કરે છે. છ પરિમાણીય પેટા-સૂચકાંકોના ભારિત એકત્રીકરણના આધારે, સંમિશ્રિત ડીઆઇની ગણતરી રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો માટે કરવામાં આવે છે અને તે જ તસવીર 1 તરીકે નીચે આપવામાં આવી છે:

તસવીર 1: પંચાયતોનો હસ્તાંતરણ સૂચકાંક

(vii) ડિવોલ્યુશન સૂચકાંકો: પરિમાણીય

છ પરિમાણોમાંના દરેકમાં રાજ્યોને ક્રમ આપવામાં આવ્યો છે:

તસવીર-2 : માળખું : ફરજિયાત માળખા સાથે સંબંધિત આ સૂચકાંકમાં કેરળ પ્રથમ ક્રમે છે.

તસવીર-3: કાર્યો : તમિલનાડુએ કાર્યકારી હસ્તાંતરણમાં બેન્ચમાર્ક સ્થાપિત કર્યો છે.

તસવીર-૪: નાણાકીય બાબતો : કર્ણાટક અનુકરણીય નાણાકીય વ્યવસ્થાપન પદ્ધતિઓ દર્શાવે છે.

તસવીર-5: કાર્યવાહકો : કર્મચારી વ્યવસ્થાપન અને ક્ષમતા નિર્માણમાં ગુજરાત મોખરે છે.

તસવીર-6: ક્ષમતા વૃદ્ધિ : તેલંગાણા સંસ્થાકીય મજબૂતીનો માર્ગ દર્શાવે છે.

તસવીર-7: ઉત્તરદાયિત્વ : કર્ણાટક પારદર્શિતામાં નવાં ધોરણો પ્રસ્થાપિત કરે છે.

ત્રણ દાયકા અગાઉ 73માં સુધારાએ પંચાયતોને બંધારણીય દરજ્જો આપ્યો હતો. આ સુધારામાં ભાગ 9 રજૂ કરવામાં આવ્યો હતો. જેનું શીર્ષક હતું , 'પંચાયતો', જેમાં વ્યાખ્યાઓ, બંધારણ, રચના, ચૂંટણીઓ, કામગીરી, સમયગાળો, સભ્યપદ માટે ગેરલાયકાત, નબળા વર્ગો માટે અનામત, જવાબદારીઓ, સત્તાઓ અને ઓડિટ જેવા વિવિધ પાસાંઓને ધ્યાનમાં રાખીને 16 લેખનો સમાવેશ થાય છે. જ્યારે તમામ રાજ્યો ચૂંટણી અને અનામત સાથે સંબંધિત ફરજિયાત બંધારણીય જોગવાઈઓનું પાલન કરે છે, ત્યારે વિવિધ રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોની પંચાયતોને કેવી રીતે સત્તાઓ અને સંસાધનો હસ્તાંતરિત કરવામાં આવે છે, તેમાં નોંધપાત્ર ભિન્નતા જોવા મળે છે. પંચાયતોને સત્તા અને જવાબદારીઓ હસ્તાંતરિત કરવા તથા જવાબદારીનું માળખું સ્થાપિત કરવા રાજ્યોને પ્રોત્સાહિત કરવા માટે ભારત સરકારનું પંચાયતી રાજ મંત્રાલય રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોને તેમની કામગીરીના આધારે રેન્ક આપે છે. જે સ્વતંત્ર સંસ્થા દ્વારા ગણવામાં આવેલા હસ્તાંતરણ સૂચકાંક દ્વારા માપવામાં આવે છે. ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ પબ્લિક એડમિનિસ્ટ્રેશન (આઇઆઇપીએ) 2023-24 માટે અભ્યાસ હાથ ધરવા માટે જવાબદાર હતી અને કાર્યો, નાણાકીય અને અધિકારીઓના હસ્તાંતરણની તુલના કરતો એક અહેવાલ તૈયાર કર્યો હતો. અહેવાલમાં ક્ષમતા વૃદ્ધિ અને જવાબદારી માટેના માળખાનું મૂલ્યાંકન અને તુલના પણ કરવામાં આવી છે.

આઇઆઇપીએ દ્વારા કરવામાં આવેલું આ વિસ્તૃત મૂલ્યાંકન માત્ર ઉચ્ચ કામગીરી કરનાર રાજ્યોની સિદ્ધિઓની ઉજવણી જ નથી કરતું પરંતુ અન્ય લોકો માટે તેમના ગ્રામીણ શાસનમાળખાને વધારવા માટેનો રોડ મેપ પણ પૂરો પાડે છે. આ પરિણામોમાં સ્પષ્ટ સ્પર્ધાત્મક અને સહકારી સંઘવાદની ભાવના ભારતના તળિયાના શાસન અને ગ્રામીણ વિકાસ યાત્રા માટે વધુ ઉજ્જવળ ભવિષ્યનું વચન આપે છે.

નીચેની લિંકની નીચે ક્લિક કરો:

1. ડિવોલ્યુશન ઇન્ડેક્સ રિપોર્ટ 2024નો સારાંશ
2. ડિવોલ્યુશન ઇન્ડેક્સ 2024 રિપોર્ટ (મુખ્ય)
3. હસ્તાંતરણ અનુક્રમણિકા 2024 અહેવાલ (પરિશિષ્ટો)

AP/IJ/GP/JD