પરિચય

પોષણ અભિયાનની શરૂઆત માનનીય પ્રધાનમંત્રી દ્વારા 8 માર્ચ, 2018નાં રોજ રાજસ્થાનનાં ઝુંઝુંનૂ જિલ્લામાં કરવામાં આવી હતી. આ અભિયાનમાં કિશોરીઓ, ગર્ભવતી મહિલાઓ, સ્તનપાન કરાવતી માતાઓ અને 0-6 વર્ષની વયના બાળકોના પોષણની સ્થિતિ પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે.લક્ષિત અભિગમ સાથે ટેકનોલોજી, સમન્વય અને સામુદાયિક સામેલગીરીના ઉપયોગ મારફતે આ કાર્યક્રમ  બાળકોમાં સ્ટંટિંગ, કુપોષણ, એનિમિયા અને જન્મ સમયે ઓછા વજનના સ્તરને ઘટાડવાનો પ્રયાસ કરે  છે તેમજ કિશોરીઓ, ગર્ભવતી મહિલાઓ અને સ્તનપાન કરાવતી માતાઓ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે, જેથી કુપોષણનું સંપૂર્ણ નિવારણ થાય છે.

ઉદ્દેશો

• બાળકોમાં સ્ટંટિંગને અટકાવો અને ઘટાડો (0-6 વર્ષ)
• બાળકોમાં (0-6 વર્ષ) કુપોષણ (ઓછું વજન ધરાવતું પ્રમાણ) અટકાવવા અને ઘટાડવામાં આવે છે.
• નાના બાળકોમાં એનિમિયાનું પ્રમાણ ઘટાડવું (6-59 મહિના)
• 15-49 વર્ષની વયજૂથની મહિલાઓ અને કિશોરીઓમાં એનિમિયાનું પ્રમાણ ઘટાડવું
• જન્મ સમયે ઓછા વજનમાં ઘટાડો (LBW)

પોષણ અભિયાનના વ્યૂહાત્મક સ્તંભો

આ અભિયાન ચાર વ્યૂહાત્મક આધારસ્તંભો મારફતે કામ કરે છેઃ

ગુણવત્તાયુક્ત સેવાઓની સુલભતાઃ સંકલિત બાળ વિકાસ યોજના (આઇસીડીએસ), રાષ્ટ્રીય સ્વાસ્થ્ય અભિયાન (એનએચએમ) અને પ્રધાનમંત્રી માતૃ વંદના યોજના (પીએમએમવીવાય) જેવી યોજનાઓ મારફતે આવશ્યક સ્વાસ્થ્ય સેવાઓ પ્રદાન કરવી, ખાસ કરીને  બાળકનાં જીવનનાં પ્રથમ 1,000 દિવસ દરમિયાન.

2. ક્રોસ-સેક્ટરલ કન્વર્જન્સ: સ્વચ્છ ભારત મિશન હેઠળ પાણી અને સ્વચ્છતા અને રાષ્ટ્રીય પેયજળ મિશન મારફતે પીવાના પાણીની સુલભતા સહિત વિવિધ મંત્રાલયોમાં સંકલિત પ્રયાસોનું સંકલન કરવું.

3. લિવરેજિંગ ટેકનોલોજીઃ પોષણ ટ્રેકર એપ્લિકેશન જેવા સાધનો વાસ્તવિક સમયના ડેટા એકત્રીકરણ અને હસ્તક્ષેપને સક્ષમ બનાવે છે.

4. જન આંદોલનઃ સામુદાયિક જોડાણ જનજાગૃતિને વેગ આપવા અને પોષણની આસપાસ વર્તણૂકમાં પરિવર્તનને પ્રોત્સાહિત કરવા માટે ચાવીરૂપ છે.

પોષણ અભિયાન કાર્યક્રમની પ્રાથમિકતા

પોષણમાં સુધારાને વેગ આપવા પોષણ અભિયાન નીચે મુજબ છે:

1. પ્રથમ 1000 દિવસ - તકની નિર્ણાયક બારી:  પ્રારંભિક 1,000 દિવસો, ગર્ભાધાનથી લઈને બાળકના બીજા જન્મદિવસ સુધી, માતા અને બાળક બંને માટે શ્રેષ્ઠ પોષણ અને આરોગ્યસંભાળને સુનિશ્ચિત કરવામાં નિર્ણાયક ભૂમિકા ભજવે છે, જે લાંબા ગાળાના આરોગ્ય અને વિકાસ માટે પાયો નાખે છે.

આવશ્યક સેવાઓની સુલભતા સુનિશ્ચિત કરવીઃ ભારત સરકાર પોષણ અને એકંદર સુખાકારીમાં સુધારો કરવા મહત્ત્વપૂર્ણ, પુરાવા-આધારિત હસ્તક્ષેપોની પહોંચને વિસ્તૃત કરવા અને વધારવા માટે પ્રતિબદ્ધ છે. આરોગ્ય, પોષણ અને સર્વગ્રાહી વિકાસ પર કેન્દ્રિત બહુવિધ યોજનાઓ અને કાર્યક્રમોના સંકલન દ્વારા આ સિદ્ધિ હાંસલ કરવામાં આવી છે.

2. વર્તણૂકમાં પરિવર્તન માટે જન આંદોલનઃ પોષણમાં સાતત્યપૂર્ણ સુધારા માટે સામૂહિક પગલાં લેવાની જરૂર છે એ વાતનો સ્વીકાર કરીને પ્રધાનમંત્રીએ કુપોષણમુક્ત ભારત માટે જન આંદોલન (જન આંદોલન) ચલાવવા માટે વિવિધ હિતધારકોને અપીલ કરી છે.

3. બહુ-ક્ષેત્રીય સમન્વયઃ બહુ-ક્ષેત્રીય સમન્વયની અસરકારક સુવિધા પ્રદાન કરવા માટે નીતિ આયોગનાં ઉપાધ્યક્ષનાં અધ્યક્ષપદ હેઠળ ભારતનાં પોષણ સંબંધિત પડકારો પર એક રાષ્ટ્રીય પરિષદની સ્થાપના કરવામાં આવી છે. આ પરિષદ ત્રિમાસિક ધોરણે પોષણ માટેના મંત્રાલયો અને કાર્યક્રમો વચ્ચે સંકલન સ્થાપિત કરવા અને નીતિગત દિશાનિર્દેશો પ્રદાન કરે છે અને સમીક્ષા કરે છે.

4. ટેકનોલોજી મારફતે સેવા પૂરી પાડવી

પોષણ અભિયાન આઇસીડીએસ-સીએએસ જેવી હાલની યોજનાઓ મારફતે સેવાઓ પૂરી પાડે છે. આંગણવાડી સેવાઓની ડિલિવરીને મજબૂત બનાવવા માટે આ એક મોબાઇલ એપ્લિકેશન છે. આંગણવાડી કાર્યકરો તેમના મોબાઇલ પર ડેટા મેળવે છે. આ માહિતી વેબ-આધારિત ડેશબોર્ડ પર વાસ્તવિક સમયના આધારે રાજ્ય અને મંત્રાલય સ્તરે ઉપલબ્ધ છે. આ માહિતીનો ઉપયોગ હસ્તક્ષેપો પર દેખરેખ રાખવા અને હકીકત-આધારિત નિર્ણયો લેવા માટે થાય છે.

મિશન સક્ષમ આંગણવાડી અને પોષણ 2.0

ભારત સરકારે "મિશન સક્ષમ આંગણવાડી અને પોષણ 2.0" (જેને મિશન પોષણ 2.0 તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે) ને મંજૂરી આપી હતી, જે સ્વાસ્થ્ય, સુખાકારી અને કુપોષણ સામે રોગપ્રતિકારક શક્તિને પોષતી પદ્ધતિઓ વિકસાવવા માટે મિશન મોડમાં એક વ્યૂહાત્મક પરિવર્તન છે. 36 રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો અને 781 જિલ્લાઓમાં 14,00,117 આંગણવાડી કેન્દ્રો (એડબલ્યુસી) કાર્યરત  છે. આ  અભિયાનનો ઉદ્દેશ બાળકો, કિશોરીઓ, ગર્ભવતી મહિલાઓ અને સ્તનપાન કરાવતી માતાઓનાં સ્વાસ્થ્ય, સુખાકારી અને રોગપ્રતિકારક શિGતમાં વધારો કરવાનો છે. 13,30,966 આંગણવાડી કાર્યકર્તાઓના સહયોગથી 10,08,89,775  પાત્રતા ધરાવતા લાભાર્થીઓ સુધી પોષણનો લાભ સુનિશ્ચિત કરવામાં આવ્યો છે. માળખાગત સુધારણામાં 6,77,843 એડબલ્યુસીનો સમાવેશ થાય  છે, જેમની પોતાની ઇમારતો છે, 10,07,635 કાર્યરત શૌચાલયો સાથે અને 12,43,472 લોકો પીવાના પાણીની સુલભતા ધરાવે છે.

નિષ્કર્ષ

પોષણ અભિયાન ભારતની કુપોષણ સામેની લડાઈમાં એક સીમાચિહ્નરૂપ પહેલનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. ટેકનોલોજી, આંતર-ક્ષેત્રીય જોડાણ અને સમુદાય-સંચાલિત પ્રયાસોને સંકલિત કરીને, આ કાર્યક્રમે માતૃત્વ અને બાળ પોષણને સુધારવામાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ કરી છે. આ મિશનની સફળતા સેવા પૂરી પાડવા, વર્તણૂકીય પરિવર્તન અને નીતિગત નવીનતામાં સતત પ્રયાસો પર આધારિત છે. સરકારના સતત સમર્થન અને સમુદાયની સક્રિય ભાગીદારી સાથે પોષણ અભિયાન ભારતની મહિલાઓ અને બાળકો માટે એક તંદુરસ્ત અને વધુ પોષણયુક્ત ભવિષ્યનું નિર્માણ કરવા માટે સજ્જ છે.

સંદર્ભો

https://poshanabhiyaan.gov.in/

https://wcdhry.gov.in/schemes-for-children/poshan-abhiyan/

https://nirdpr.org.in/crru/docs/health/A%20call%20to%20action%20for%20Poshan%20Abhiyaan.pdf

https://static.pib.gov.in/WriteReadData/specificdocs/documents/2024/oct/doc2024103406901.pdf

પીડીએફ જોવા માટે અહીં ક્લિક કરો:

AP/IJ/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com