પંચાયત એડવાન્સમેન્ટ ઇન્ડેક્સ (પીએઆઈ) સસ્ટેઇનેબલ ડેવલપમેન્ટ ગોલ્સ (એસડીજી) પર દેશની 2.5 લાખ ગ્રામ પંચાયતો (જીપી)માંથી દરેકની કામગીરી અને પ્રગતિને માપવા માટેનું એક માધ્યમ છે. દરેક જીપી પીએઆઈ મારફતે તેના વિકાસના સ્તરનું મૂલ્યાંકન કરી શકે છે અને બ્લોક, જિલ્લા અથવા રાજ્યના અન્ય જીપી સાથે તેની કામગીરીની તુલના કરી શકે છે. તે સ્થાયી વિકાસ લક્ષ્યાંકો (એલએસડીજી)નાં સ્થાનિકીકરણનાં 9 વિષયોમાં ઓળખાયેલા વિકાસ સૂચકાંકો મારફતે પંચાયત સ્તરે પુરાવા-આધારિત આયોજન માટે એક શક્તિશાળી સાધન છે.

 

ટકાઉ વિકાસ લક્ષ્યો (SDGs) લોકો અને ગ્રહ માટે શાંતિ અને સમૃદ્ધિ માટે વૈશ્વિક બ્લુપ્રિન્ટ તરીકે કાર્ય કરે છે. ભારત સંયુક્ત રાષ્ટ્રના ટકાઉ વિકાસ લક્ષ્યો (SDGs) 2030 એજન્ડા પર હસ્તાક્ષર કરનાર હોવાથી, 17 ટકાઉ વિકાસ લક્ષ્યો (SDGs) અને 169 લક્ષ્યો પ્રાપ્ત કરવા માટે પ્રતિબદ્ધ છે. જેમાં સરકારના સમાવેશી વિકાસના સૂત્ર "સબકા સાથ, સબકા વિકાસ" – અનુસાર સામૂહિક પ્રયાસો દ્વારા વિકાસનો સમાવેશ થાય છે.

 

પંચાયતો સરકારનું ત્રીજું સ્તર હોવાને કારણે સુશાસનમાં અને એસડીજીનાં વર્ષ 2030નાં એજન્ડાને હાંસલ કરવામાં મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવવા સજ્જ છે. ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં વિકાસ સાથે સંબંધિત મુદ્દાઓ જેવા કે ગરીબી નાબૂદી, ખાદ્ય સુરક્ષા, સ્વાસ્થ્ય અને પોષણ, શિક્ષણ, લિંગ સમાનતા, સુરક્ષિત પાણી અને સ્વચ્છતાની સુલભતા વગેરે જેવા મુદ્દાઓના મહત્વને ધ્યાનમાં રાખીને પંચાયત સ્તરે સ્થિર વિકાસ લક્ષ્યો (એસડીજી)ને સ્થાનિક બનાવવું અનિવાર્ય છે.

તદનુસાર,પંચાયતી રાજ મંત્રાલયે,  કેન્દ્રીય મંત્રાલયો/વિભાગો, રાજ્ય સરકારો, યુએન એજન્સીઓ, શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ અને પંચાયતી રાજ સંસ્થાઓ (PRIs) ના સહયોગથી, ટકાઉ વિકાસના 17 લક્ષ્યોને એકત્રિત કરીને વિષયગત અભિગમ અપનાવીને ટકાઉ વિકાસ લક્ષ્યોના સ્થાનિકીકરણની પ્રક્રિયાને આગળ ધપાવી છે. જે સમગ્ર સરકાર અને સમગ્ર સમાજના અભિગમની ભાવનાને રજૂ કરે છે. આ 9 વિષયમાં મોટાભાગના સંબંધિત SDGs ને આવરી લેવાનો  અભિગમ અપનાવવામાં આવ્યો છે. જેથી પંચાયતી રાજ સંસ્થાઓ (PRIs) રાષ્ટ્રીય લક્ષ્યો સાથે સંરેખિત સ્થાનિક લક્ષ્યો સાથે તે વિષય દ્વારા SDGs સાથે સરળતાથી સંબંધિત થઈ શકે અને સમજી શકે. તેમજ પંચાયતો માટે સર્વાંગી દ્રષ્ટિ પ્રદાન કરી શકે. LSDGs ની પ્રાપ્તિમાં PRIs ની પ્રગતિ, બદલામાં, SDGs ની પ્રાપ્તિ તરફ દોરી જશે.

 

સાતત્યપૂર્ણ વિકાસ લક્ષ્યાંકોનાં સ્થાનિકીકરણ માટેના વિષય(થીમ)નીચે મુજબ છે.

 

• વિષય 1: પંચાયતમાં ગરીબી મુક્ત અને સંવર્ધિત આજીવિકા
• વિષય 2: સ્વસ્થ પંચાયત
• વિષય 3: બાળ-મૈત્રીપૂર્ણ પંચાયત
• વિષય 4: પૂરતું પાણી ધરાવતી પંચાયત
• વિષય 5: સ્વચ્છ અને હરિત પંચાયત
• વિષય 6: આત્મનિર્ભર માળખા સાથે પંચાયત
• વિષય 7: સામાજિક રીતે ન્યાયપૂર્ણ અને સામાજિક રીતે સુરક્ષિત પંચાયત
• વિષય 8: પંચાયત વિથ ગુડ ગવર્નન્સ
• વિષય 9: મહિલા મૈત્રીપૂર્ણ પંચાયત

 

મંત્રાલયે એસડીજીને સ્થાનિક બનાવવા અને પીઆરઆઈ મારફતે તેમની પ્રાપ્તિ માટે કામ કરવાની સીમાચિહ્નરૂપ પહેલ સાથે પંચાયતો મારફતે ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં એલએસડીજી પર થયેલી પ્રગતિનું મૂલ્યાંકન કરવાની અને તેને સ્થાનિક સરકારી સ્તરે માપવાની જરૂર છે. જો કે, અત્યાર સુધી આવી પ્રગતિનું મૂલ્યાંકન કરવા માટે કોઈ સાધન નહોતું. એટલે એલએસડીજી અને આખરે એસડીજી હાંસલ કરવામાં પીઆરઆઈની પ્રગતિના મૂલ્યાંકન અને મૂલ્યાંકન માટે લોકલ ઈન્ડિકેટર ફ્રેમવર્ક (એલઆઈએફ) પર આધારિત પુરાવા-આધારિત તંત્રની જરૂરિયાત અનુભવાઈ હતી.

 

આંકડા અને કાર્યક્રમ અમલીકરણ મંત્રાલય (એમઓએસપીઆઈ)ના નેશનલ ઈન્ડિકેટર ફ્રેમવર્ક (એનઆઈએફ) સાથે સુસંગત 9 વિષયો પર 435 વિશિષ્ટ સ્થાનિક સૂચકાંકોના માળખા (એલઆઈએફ)ના આધારે પંચાયત એડવાન્સમેન્ટ ઇન્ડેક્સ (પીએઆઈ)ની રચના કરવામાં આવી છે. પીએઆઈ તૈયાર કરવા માટે મેળવવામાં આવેલા સ્થાનિક સંતુલિત વિકાસ લક્ષ્યાંકોની નવ વિષય પર થિમેટિક સ્કોર્સ અને ગ્રામ પંચાયતોના સંયુક્ત પીએઆઈ સ્કોરથી સ્થાનિક એસડીજી હાંસલ કરવામાં તેમની પ્રગતિનું મૂલ્યાંકન કરવામાં મદદ મળશે. આ સ્કોર્સ 0-100 ની વચ્ચે હોય છે.  

 

પીએઆઈ સ્કોર નવ વિષયોમાં તેમજ એકંદરે (સંયુક્ત પીએઆઈ સ્કોર મારફતે) વિકાસનાં લક્ષ્યાંકો પર ગ્રામ પંચાયતોની પ્રગતિ પર નજર રાખવામાં મદદરૂપ થશે. વિવિધ ગ્રામ પંચાયતો દ્વારા હાંસલ કરવામાં આવેલા સ્કોરને આધારે, તેઓ નીચેનામાંથી કોઈ એકમાં ગ્રેડ મેળવશે - એએચિવર: એ +(90+), ફ્રન્ટ રનર: એ (75 થી 90 થી નીચે); પર્ફોર્મરઃ બી (60થી 75થી નીચે); આકાંક્ષીઃ સી (40થી 60થી નીચે) અને શરૂઆત કર્તા: ડી (0થી 40ની નીચે).

 

PAI સ્કોરિંગ મેટ્રિક્સ

સ્કોરિંગ સિસ્ટમ કામગીરીને પાંચ સ્તરોમાં વર્ગીકૃત કરે છેઃ "એચિવર" (90-100, ગ્રેડ એ+, વાદળી), "ફ્રન્ટ રનર" (75-90, ગ્રેડ એ, ગ્રીન), "પર્ફોર્મર" (60-75, ગ્રેડ બી, એમ્બર), "આકાંક્ષી" (40-60, ગ્રેડ સી, નારંગી), અને "શરૂઆતકર્તા" (0-40, ગ્રેડ ડી, રેડ).   ગ્રેડ સ્કોર રેન્જ પ્રાપ્તકર્તા A+ 90 - 100 ફ્રન્ટ રનર A 75 - 90 થી નીચે પરફોર્મર B 60 - 75 થી નીચે આકાંક્ષી C 40 - 60 થી નીચે સ્ટાર્ટનર D 40 ની નીચે

 

પીએઆઈ પંચાયતોમાં વિકાસલક્ષી લક્ષ્યાંકો હાંસલ કરવા અને યોગ્ય દૃશ્યતા સાથે તેમના પ્રયાસોને વેગ આપવા માટે સ્પર્ધાત્મક જુસ્સો વધારશે, જેથી તમામ ક્ષેત્રોમાં સંપૂર્ણ વિકાસની ગતિને વેગ મળશે.

 

પીએઆઈ નાણાકીય વર્ષ 2022-23નો શુભારંભ તમામ હિતધારકોને સાંકળતા માળખાગત સંસ્થાકીય વ્યવસ્થા મારફતે વિવિધ સંસાધનોને એકરૂપ કરીને વિષયવસ્તુની ગ્રામ પંચાયત વિકાસ યોજના તૈયાર કરવા માટે સ્થાનિક લક્ષ્યાંકો અને સ્થાનિક એક્શન પોઇન્ટ્સ નક્કી કરવા માટે બેઝલાઇન ડેટા પ્રદાન કરે છે. બેઝલાઇન સ્થિતિ પંચાયતના નિર્ધારિત માપવામાં આવેલા સૂચકાંકો પરની સ્થિતિ દર્શાવે છે, જે તેમને લાઇન વિભાગો અને અન્ય મુખ્ય હિતધારકોના ટેકા સાથે સ્થાનિક લક્ષ્યાંકો હાંસલ કરવા પગલાં લેવા માટે પ્રેરિત કરશે.

 

પંચાયત એડવાન્સમેન્ટ ઇન્ડેક્સના ઉદ્દેશો

 

• વર્ષોથી જી.પી.ના સ્કોર્સનો ઉપયોગ કરીને એલએસડીજી પર વૃદ્ધિની પ્રગતિને માપો.
• એલએસડીજી હાંસલ કરવામાં કામગીરીના આધારે પંચાયતોનું ગ્રેડિંગ.
• પુરાવા આધારિત મૂલ્યાંકન અને આયોજન - પુરાવાના આધારે અંતરને ઓળખીને, આ અંતરને ઘટાડવા/પૂરવા માટે વધુ સારું આયોજન કરી શકાય છે.
• વિકાસલક્ષી પ્રગતિ પર પ્રોત્સાહન આપવા માટેની વધુ સારી પદ્ધતિ. પંચાયતી રાજ મંત્રાલય પ્રોત્સાહન માટે પીએઆઈના ડેટાનો ઉપયોગ કરી રહ્યું છે. રાજ્યો પણ પંચાયતોને પ્રોત્સાહિત કરવા માટે આ જ પદ્ધતિ અપનાવી શકે છે
• રાજ્યો/જિલ્લાઓ દરેક થીમ પર LSDG થીમેટિક સ્કોર્સ અને સંયુક્ત PAI સ્કોર્સ પર GP ની તુલના કરી શકે છે.
• સ્થાનિક લક્ષ્યાંકો હાંસલ કરવા ગ્રામીણ સ્થાનિક એકમો વચ્ચે સ્વસ્થ સ્પર્ધાને પ્રોત્સાહન આપે છે.
• "કોઈને પાછળ ન છોડવા" ની પ્રતિબદ્ધતાને મજબૂત બનાવે છે.
• "વિકાસ માટે માહિતી" (D4D) ચલાવે છે અને GP સ્તરે યોજનાની પ્રગતિને ટ્રેક કરે છે

લોકલ ઈન્ડિકેટર ફ્રેમવર્ક (LIF)

 

17 સ્થાયી લક્ષ્યાંકો, 169 લક્ષ્યાંકો અને 231 વૈશ્વિક વિશિષ્ટ સૂચકાંકોને આધારે ભારતે દેશ માટે એસડીજીની પ્રગતિનું માપન કરવા માટે તેનું રાષ્ટ્રીય સૂચક માળખું (એનઆઇએફ) વિકસાવ્યું છે. હાલમાં એમઓએસપીઆઈએ નાણાકીય વર્ષ 2024-25માં 290 એનઆઈએફ પ્રકાશિત કર્યા છે. એસડીજી ઇન્ડિયા ઇન્ડેક્સ રિપોર્ટ 2023-24 તૈયાર કરવા માટે 113 નેશનલ ઇન્ડિકેટર્સનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે. આ જ પ્રકારે પીએઆઈ 435 વિશિષ્ટ સ્થાનિક સૂચકાંકો (331 ફરજિયાત અને 104 વૈકલ્પિક)નો ઉપયોગ કરે છે, જેમાં સામેલ એલએસડીજીની 9 થીમ પર 566 વિશિષ્ટ ડેટા પોઇન્ટનો સમાવેશ થાય છે. એલઆઇએફને પંચાયત સ્તરે એલએસડીજીની 9 થીમ મારફતે એસડીજીની પ્રાપ્તિ પર નજર રાખવાના મુખ્ય આધાર તરીકે જોવામાં આવે છે.

 

પંચાયત એડવાન્સમેન્ટ ઇન્ડેક્સમાં પ્રક્રિયા

 

મંત્રાલયે સમર્પિત પીએઆઈ પોર્ટલ (www.pai.gov.in) વિકસાવ્યું છે, જે ગ્રામ પંચાયતો દ્વારા ડેટાના ઓનલાઇન પ્રવેશ માટે એક વ્યાપક ડેટાબેઝ મેનેજમેન્ટ એપ્લિકેશન છે. જેને થિમેટિક અને કમ્પોઝિટ પીએઆઈ સ્કોર્સની ગણતરી કરતા પહેલા વિવિધ સ્તરે સખત માન્યતાને આધિન છે. 2.55 લાખથી વધુ ગ્રામ પંચાયતોએ પોર્ટલમાં ડેટા દાખલ કર્યો છે. તેમાંથી 29 રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોની 2.16 લાખથી વધારે ગ્રામ પંચાયતોના ડેટા રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો દ્વારા યોગ્ય માન્યતા મળ્યા બાદ પ્રાપ્ત થયા છે. પીએઆઈ તૈયાર કરવામાં ફક્ત એ જ પંચાયતોનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. જેના ડેટાને સંબંધિત રાજ્ય/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ દ્વારા યોગ્ય રીતે માન્યતા આપવામાં આવી છે. 5 રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો (મેઘાલય, નાગાલેન્ડ, ગોવા, પુડુચેરી અને પશ્ચિમ બંગાળ)ની 11,712 ગ્રામ પંચાયતો (જીપી)/પરંપરાગત સ્થાનિક સંસ્થાઓ (ટીએલબી)ના પીએઆઈ ડેટાને સંબંધિત રાજ્ય/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ દ્વારા યોગ્ય રીતે માન્યતા આપવામાં આવી નથી.

કેન્દ્રીય મંત્રાલય/વિભાગ સાથે સમન્વય (ઓટો-પોર્ટેડ ડેટા)

પંચાયત એડવાન્સમેન્ટ ઇન્ડેક્સ (PAI) ના વિકાસમાં, વ્યાપક ડેટા સંગ્રહ અને વિશ્લેષણ માટે વિવિધ લાઇન મંત્રાલયો અને વિભાગો સાથે સહયોગ મહત્વપૂર્ણ રહ્યો છે. આ સંસ્થાઓ સાથેની ચર્ચાઓ સંબંધિત ડેટા પોઇન્ટ, સૂચકાંકો અને ગ્રામ પંચાયત (GP) સ્તરે ડેટાની ઉપલબ્ધતા ઓળખવા પર કેન્દ્રિત હતી. જેથી સ્થાનિક સરકાર નિર્દેશિકા (LGD) નું પાલન સુનિશ્ચિત થાય.

કેટલાક સંબંધિત મંત્રાલયો ખાસ કરીને સહાયક હતા. જેથી PAI અસરકારક રીતે બનાવી શકાય તે સુનિશ્ચિત કરવા માટે ડેટા શેરિંગને સરળ બનાવી શકાય. કુલ મળીને, નીચે આપેલા કોષ્ટકમાં દર્શાવેલ વિવિધ મંત્રાલયો અને વિભાગો દ્વારા 137 ડેટા પોઇન્ટને અનુરૂપ ડેટા શેર કરવામાં આવ્યો હતો. આ સહયોગી અભિગમે PAI ગણતરીઓ માટે ઉપલબ્ધ ડેટાને માત્ર સમૃદ્ધ બનાવ્યો જ નહીં પરંતુ આંતર-મંત્રાલય સહયોગને પણ મજબૂત બનાવ્યો, ખાતરી કરી કે PAI ગ્રામ પંચાયતોના વ્યાપક અને સચોટ વિશ્લેષણને પ્રતિબિંબિત કરે છે.

 

પીએઆઈ ડેટા વહેંચણીની દ્રષ્ટિએ મંત્રાલયો/વિભાગોના સમન્વયનું ઉત્કૃષ્ટ ઉદાહરણ છે અને તે અસરકારક જાહેર સેવા પ્રદાન કરવા માટે મૂળભૂત સ્તરે પુરાવા-આધારિત નીતિ માટે તમામ મુખ્ય મંત્રાલયો/વિભાગો, જ્ઞાન ભાગીદારો અને પંચાયતોના સમન્વય અને સહિયારા પ્રયાસોમાં મજબૂત મોનિટરિંગ સિસ્ટમની સમીક્ષા કરવામાં અને તેનું નિર્માણ કરવામાં મદદરૂપ થશે. તે કાર્યક્ષમ માહિતી વ્યવસ્થાપન માટે મજબૂત, વપરાશકર્તા-મૈત્રીપૂર્ણ અને બહુભાષીય ઇન્ટરફેસ તરીકે ડિઝાઇન કરવામાં આવ્યું છે

નિષ્કર્ષ

પીએઆઈ એ ટકાઉ વિકાસના તેમના લક્ષ્યોને પ્રાપ્ત કરવામાં ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં પંચાયતોની કામગીરીના રિપોર્ટ કાર્ડ સમાન છે.ગ્રેડિંગ ફ્રેમવર્ક સાથે પીએઆઈ પંચાયતો વચ્ચે હકારાત્મક અને તંદુરસ્ત સ્પર્ધાને વેગ આપશે તેવી અપેક્ષા છે.તે અન્ય કેન્દ્રીય મંત્રાલયો/વિભાગો માટે પણ અતિ ઉપયોગી સાધન બની રહેશે. જેથી તેઓ તેમની યોજનાઓનાં પરિણામોનું મૂલ્યાંકન કરી શકે અને એલએસડીજીનાં ચોક્કસ વિષયો પર તેમનાં મંત્રાલયો/વિભાગો સાથે સુસંગત હોય એવા પુરાવાને આધારે ભવિષ્યનાં વિકાસનું આયોજન કરી શકે. એનાથી રાજ્ય સરકારો, જિલ્લા/બ્લોક વહીવટીતંત્ર અને સાંસદો તથા વિધાનસભ્યોને તેમનાં મતવિસ્તારોમાં વિકાસલક્ષી કાર્યોની પ્રગતિની સ્થિતિ વિશે જાણકારી મેળવવામાં પણ મદદ મળશે તથા તેઓ પોતપોતાનાં મતવિસ્તારોમાં વિકાસલક્ષી આયોજનમાં પ્રદાન કરશે.

 

ટોચની 25 ગ્રામ પંચાયતોનો રાજ્યવાર અહેવાલ પરિશિષ્ટ તરીકે સંદર્ભ માટે જોડેલ છે. વિવિધ રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોની ગ્રામ પંચાયતોના પીએઆઈ સ્કોરની વિગતો www.pai.gov.in પર ઉપલબ્ધ છે  .

 

 

 

ટેબલ: દરેક ગ્રેડમાં પંચાયતોની સંખ્યા
ક્રમ	સ્થિતિ/UT	જીપીની કુલ સંખ્યા	GPs ની કોઈ માહિતી નથી*	ગ્રેડ
				A+	A	B	C	D
1	ગુજરાત	14618	14618	-	346	13781	491	-
રાજ્ય દ્વારા માન્યતા પછી PAI પોર્ટલ પર જેમનો ડેટા સબમિટ કરવામાં આવ્યો છે તેવા GPની સંખ્યા*

 

ગુજરાતની ટોચની 25 ગ્રામ પંચાયત

S.no	State Name	District	Block	GP	Overall PAI Score	Grade
1	Gujarat	Anand	Anand	Navli	79.44	A	Front Runner
2	Gujarat	Porbandar	Ranavav	Daiyar	79.26	A	Front Runner
3	Gujarat	Anand	Anand	Rasnol	79.23	A	Front Runner
4	Gujarat	Porbandar	Ranavav	Pipaliya	79.01	A	Front Runner
5	Gujarat	Porbandar	Ranavav	Valotra	78.9	A	Front Runner
6	Gujarat	Porbandar	Ranavav	Padardi	78.57	A	Front Runner
7	Gujarat	Porbandar	Ranavav	Mahira	78.45	A	Front Runner
8	Gujarat	Porbandar	Ranavav	Ramgadh	78.44	A	Front Runner
9	Gujarat	Anand	Anand	NapadVanto	78.43	A	Front Runner
10	Gujarat	Ahmadabad	Daskroi	Ode	78.41	A	Front Runner
11	Gujarat	Porbandar	Ranavav	Khambhala	78.38	A	Front Runner
12	Gujarat	Anand	Anand	Jol	78.36	A	Front Runner
13	Gujarat	Botad	Gadhada	Tatam	78.28	A	Front Runner
14	Gujarat	Porbandar	Ranavav	Vadwala	78.26	A	Front Runner
15	Gujarat	Porbandar	Ranavav	Bapodar	78.19	A	Front Runner
16	Gujarat	Anand	Anklav	Joshikuva	78.15	A	Front Runner
17	Gujarat	Ahmadabad	Daskroi	Gatrad	78.09	A	Front Runner
18	Gujarat	Porbandar	Ranavav	Jambu	78.09	A	Front Runner
19	Gujarat	Porbandar	Ranavav	Khijdad	78.07	A	Front Runner
20	Gujarat	Porbandar	Ranavav	Virpur	78.01	A	Front Runner
21	Gujarat	Panch Mahals	Ghoghamba	Damavav	78.01	A	Front Runner
22	Gujarat	Anand	Anand	Ajarpura	77.99	A	Front Runner
23	Gujarat	Anand	Anand	Lambhvel	77.97	A	Front Runner
24	Gujarat	Anand	Anand	Kunjrao	77.93	A	Front Runner
25	Gujarat	Porbandar	Ranavav	Nerana	77.92	A	Front Runner

AP/IJ/GP/JD

(Release ID: 2120451)