Press Release:Press Information Bureau

આંકડાશાસ્ત્ર અને કાર્યક્રમ અમલીકરણ મંત્રાલય

આજીવિકા અને ઉદ્યોગસાહસિકતા માટે હાંસિયામાં ધકેલાઈ ગયેલા વ્યક્તિઓને સહાય

આદર, તક અને સમાવેશ તરફ

Posted On: 05 MAY 2025 5:05PM by PIB Ahmedabad

આજીવિકા અને ઉદ્યોગસાહસિકતા માટે સીમાંત વ્યક્તિઓને સહાય (SMILE) યોજના એક વ્યાપક યોજના છે. આ મુખ્ય યોજનામાં 'ટ્રાન્સજેન્ડર વ્યક્તિઓના કલ્યાણ માટે વ્યાપક પુનર્વસન માટે કેન્દ્રીય ક્ષેત્ર યોજના' અને 'ભિક્ષાવૃત્તિમાં રોકાયેલા વ્યક્તિઓના વ્યાપક પુનર્વસન માટે કેન્દ્રીય ક્ષેત્ર યોજના'નો સમાવેશ થાય છે. આ બંને યોજનાઓ ટ્રાન્સજેન્ડર સમુદાય અને ભીખ માંગવામાં રોકાયેલા લોકોને વ્યાપક કલ્યાણ અને પુનર્વસન પગલાં પૂરા પાડે છે.

આ યોજના ઓળખ, તબીબી સંભાળ, શિક્ષણ, વ્યાવસાયિક તકો અને આશ્રયના બહુવિધ પરિમાણો દ્વારા આવશ્યક સામાજિક સુરક્ષાને ધ્યાનમાં રાખીને બનાવવામાં આવી છે. મંત્રાલયે 2021-22 થી 2025-26 સુધી આ યોજના માટે ₹365 કરોડ ફાળવ્યા છે.

ફાળવવામાં આવેલા ભંડોળની વિગતો:

વર્ષ	ટ્રાન્સજેન્ડર વ્યક્તિઓના કલ્યાણ માટે વ્યાપક પુનર્વસન (કરોડમાં)	ભીખ માંગવામાં રોકાયેલા વ્યક્તિઓનું વ્યાપક પુનર્વસન (કરોડોમાં)	કુલ (કરોડમાં)
2021–22	25.00	10.00	35.00
2022–23	46.31	15.00	61.31
2023–24	52.91	20.00	72.91
2024–25	63.90	25.00	88.90
2025–26	76.88	30.00	106.88
કુલ	265.00	100.00	365.00

ટ્રાન્સજેન્ડર વ્યક્તિઓના કલ્યાણ માટે વ્યાપક પુનર્વસન માટે કેન્દ્રીય ક્ષેત્ર યોજના

આ યોજના ધોરણ 9 અને અનુસ્નાતક સુધી અભ્યાસ કરતા ટ્રાન્સજેન્ડર વિદ્યાર્થીઓને શિષ્યવૃત્તિ પૂરી પાડે છે, જેથી તેઓ તેમનું શિક્ષણ પૂર્ણ કરી શકે. તેમાં PM-DAKSH યોજના (પ્રધાનમંત્રી દક્ષતા એવમ કુશલતા સંપન્ન લાભ યોજના - સીમાંત સમુદાયોને કૌશલ્ય બનાવવા માટે રાષ્ટ્રીય કાર્ય યોજના) હેઠળ કૌશલ્ય વિકાસ અને આજીવિકા માટેની જોગવાઈઓ છે. પીએમ-જેએવાયના સહયોગથી હોલિસ્ટિક મેડિકલ હેલ્થ એક વ્યાપક પેકેજ ઓફર કરે છે. જે પસંદગીની હોસ્પિટલો દ્વારા લિંગ-પુનઃસોંપણી સર્જરીને સમર્થન આપે છે. ગુનાઓના કેસોની દેખરેખ રાખવા અને સમયસર નોંધણી, તપાસ અને ગુનાઓની કાર્યવાહી સુનિશ્ચિત કરવા માટે દરેક રાજ્યમાં ટ્રાન્સજેન્ડર પ્રોટેક્શન સેલની જોગવાઈ છે. રાષ્ટ્રીય પોર્ટલ અને હેલ્પલાઇન ટ્રાન્સજેન્ડર સમુદાય અને જરૂર પડ્યે ભીખ માંગવામાં રોકાયેલા લોકોને જરૂરી માહિતી અને ઉકેલો પૂરા પાડે છે.

2021માં ગરિમા ગૃહ નામના ટ્રાન્સજેન્ડર વ્યક્તિઓ માટે આશ્રય ગૃહો કાર્યરત કરવામાં આવ્યા હતા અને આ આશ્રય ગૃહો સ્થાપવા માટે સમુદાય આધારિત સંસ્થાઓ (CBOs)ને નાણાકીય સહાય પૂરી પાડવામાં આવી હતી. ગરિમા ગૃહનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય ટ્રાન્સજેન્ડર વ્યક્તિઓને ખોરાક, તબીબી સંભાળ અને મનોરંજન સુવિધાઓ જેવી મૂળભૂત સુવિધાઓ સાથે આશ્રય પૂરો પાડવાનો છે. તે ટ્રાન્સજેન્ડર વ્યક્તિઓના ક્ષમતા નિર્માણ/કૌશલ્ય વિકાસ માટે પણ સહાય પૂરી પાડે છે. 1 એપ્રિલ, 2025 સુધીમાં, ગરિમા ગૃહ દ્વારા 6.8 કરોડ રૂપિયા બહાર પાડવામાં આવ્યા છે અને તેનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે.

ભિક્ષુકોના વ્યાપક પુનર્વસન માટે કેન્દ્રીય ક્ષેત્ર યોજના

આ યોજનાનો ઉદ્દેશ્ય ભિક્ષુકોના વ્યાપક પુનર્વસનનો છે.

આ યોજનાનો ઉદ્દેશ્ય ભિખારીઓને સમાજના મુખ્ય પ્રવાહમાં પાછા લાવીને 'ભિખારી મુક્ત ભારત' બનાવવાનો છે. આ યોજનાના મુખ્ય ઘટકોમાં વિસ્તાર-વિશિષ્ટ સર્વેક્ષણો, જાગૃતિ ઝુંબેશ, ગતિશીલતા અને બચાવ કામગીરી, આશ્રયસ્થાનો અને મૂળભૂત સેવાઓ અને કૌશલ્ય તાલીમ, વૈકલ્પિક આજીવિકા વિકલ્પો અને સ્વ-સહાય જૂથો (SHG)ની રચનાનો સમાવેશ થાય છે.

ડિસેમ્બર 2024 સુધીમાં આ યોજના 81 શહેરો/નગરોમાં સક્રિય છે જેમાં યાત્રાધામ, ઐતિહાસિક અને પર્યટન સ્થળોનો સમાવેશ થાય છે. આગામી તબક્કો 50 વધુ શહેરોમાં વિસ્તારવામાં આવશે.

અત્યાર સુધીની પ્રગતિ:

ભીખ માંગનારા તરીકે ઓળખાયેલા વ્યક્તિઓ: 9958

પુનર્વસન પામેલા વ્યક્તિઓ: 970

25 એપ્રિલ, 2025ના રોજ દિલ્હી સરકારે SMILE યોજનાના અમલીકરણ માટે પાત્ર NGO/સ્વૈચ્છિક સંસ્થાઓ પાસેથી અરજીઓ આમંત્રિત કરતી 'ઇરાદાની અભિવ્યક્તિ' જારી કરી. તેમાં કરોલ બાગ, દ્વારકા, મુનિરકા/વસંત વિહાર, આરકે પુરમ, નિઝામુદ્દીન, રોહિણી, શાહદરા, જૂની દિલ્હી અને બંગલા સાહિબ ગુરુદ્વારાનો સમાવેશ થાય છે.

યોજના હેઠળ અત્યાર સુધી ફાળવવામાં આવેલા ભંડોળની વિગતો:

શ્રેણી નંબર	ઘટક / નાણાકીય વર્ષ	2023-24 (કરોડમાં)	2024-25 (કરોડમાં)	2025-26 (કરોડમાં)	કુલ(કરોડમાં)
1	સર્વે/ઓળખ	0.70	1.42	1.88	4.00
2	ગતિશીલતા	0.50	1.25	1.75	3.50
3	બચાવ/આશ્રય ગૃહો	15.00	16.00	17.00	48.00
4	વ્યાપક પુનર્વસન	11.00	12.00	14.00	37.00
5	રાષ્ટ્રીય પોર્ટલ	1.00	0.50	0.50	2.00
6	IEC (માહિતી, શિક્ષણ, સંદેશાવ્યવહાર)/મીડિયા, વગેરે.	0.50	0.50	0.50	1.50
7	અમલીકરણ એજન્સી માટે વહીવટી ખર્ચ	0.50	0.50	0.50	1.50
8	TSU (ટેકનિકલ સપોર્ટ યુનિટ) ની રચના	0.50	0.50	0.50	1.50
9	વહીવટી ખર્ચ વગેરે	0.30	0.33	0.37	1.00
	કુલ	30.00	33.00	37.00	100.00

નિષ્કર્ષ:

SMILE યોજના ટ્રાન્સજેન્ડર વ્યક્તિઓ અને ભીખ માંગવામાં રોકાયેલા વ્યક્તિઓ દ્વારા સામનો કરવામાં આવતા બહુ-પરિમાણીય પડકારોને સંબોધિત કરીને સમાવિષ્ટ વિકાસ તરફ એક મહત્વપૂર્ણ પગલું રજૂ કરે છે. સમર્પિત નાણાકીય ફાળવણી, માળખાગત પુનર્વસન કાર્યક્રમો, કૌશલ્ય વિકાસ પહેલ અને સંવેદનશીલ શહેરી વિસ્તારોમાં લક્ષિત આઉટરીચ દ્વારા, આ યોજના ભારતના કેટલાક સૌથી હાંસિયામાં ધકેલાઈ ગયેલા સમુદાયો માટે ગૌરવ, સુરક્ષા અને તક સુનિશ્ચિત કરવાનો પ્રયાસ કરે છે. તબક્કાવાર અમલીકરણ, ડેટા-સમર્થિત અમલીકરણ અને NGO અને સ્વૈચ્છિક સંસ્થાઓ સાથે સહયોગી અભિગમ વધુ સમાન અને કરુણાપૂર્ણ સમાજના નિર્માણ માટે સરકારની પ્રતિબદ્ધતા પર ભાર મૂકે છે.