આજના ગ્રાહકો સતર્ક, જાણકાર અને તેમના અધિકારો પ્રત્યે વધુને વધુ જાગૃત છે - તેઓ છેતરપિંડી સહન કરશે નહીં, એમ કેન્દ્રીય ગ્રાહક બાબતો, ખાદ્ય અને જાહેર વિતરણ અને નવી અને નવીનીકરણીય ઉર્જા મંત્રી શ્રી પ્રહલાદ જોશીએ આજે ડિજિટલ વાણિજ્યમાં ડાર્ક પેટર્નની વધતી જતી ચિંતાને સંબોધવા માટે ઉચ્ચ સ્તરીય હિસ્સેદારોની બેઠકની અધ્યક્ષતા કરતા જણાવ્યું હતું.

ભારત સરકારના ગ્રાહક બાબતોના વિભાગે આ બેઠકનું આયોજન કર્યું હતું, જેમાં મુખ્ય ઈ-કોમર્સ કંપનીઓ, ઉદ્યોગ સંગઠનો, સ્વૈચ્છિક ગ્રાહક સંગઠનો અને રાષ્ટ્રીય કાયદા યુનિવર્સિટીઓના મુખ્ય પ્રતિનિધિઓને ભ્રામક ઓનલાઈન પ્રથાઓને દૂર કરવા પર કેન્દ્રિત સંવાદ માટે એકત્ર કરવામાં આવ્યા હતા.

વર્તનના મહત્વ પર ભાર મૂકતા ઉમેર્યું કે ડાર્ક પેટર્ન પર માર્ગદર્શિકા અગ્રણી ઈ-કોમર્સ કંપનીઓ અને ઉદ્યોગ સંગઠનો સહિત વિવિધ હિસ્સેદારો સાથે સઘન પરામર્શનું પરિણામ છે. પરસ્પર સંમતિ સાથે, મંત્રીએ બધી કંપનીઓને હવે માર્ગદર્શિકાનું સંપૂર્ણ પાલન કરવા અને તેમને તેમના આંતરિક શાસન અને ગ્રાહક સુરક્ષા મિકેનિઝમમાં એકીકૃત કરવા વિનંતી કરી હતી.

તાજેતરના વિકાસ પર પ્રકાશ પાડતા, શ્રી જોશીએ નેશનલ કન્ઝ્યુમર હેલ્પલાઇન (NCH) પર ડાર્ક પેટર્ન સંબંધિત ગ્રાહકોની ફરિયાદોમાં નોંધપાત્ર વધારો નોંધ્યો. આના ઉકેલ માટે, તેમણે બધી મોટી ઈ-કોમર્સ કંપનીઓને સ્પષ્ટ નિર્દેશ જારી કર્યા: તેમના પ્લેટફોર્મ પર ડાર્ક પેટર્ન ઓળખવા અને તેને દૂર કરવા માટે નિયમિત આંતરિક ઓડિટ કરો. "કંપનીઓએ સેન્ટ્રલ કન્ઝ્યુમર પ્રોટેક્શન ઓથોરિટી (CCPA)ના હસ્તક્ષેપની રાહ જોવી જોઈએ નહીં. નોટિસ જારી કરવામાં આવે તે પહેલાં તેમણે આ ભ્રામક પ્રથાઓને સક્રિયપણે ઓળખવી જોઈએ અને દૂર કરવી જોઈએ. આ ફક્ત નિયમનકારી પાલન નથી - તે તમારા ગ્રાહકો સાથે વિશ્વાસ બનાવવા વિશે છે," તેમણે જણાવ્યું હતું.

તેમણે વધુમાં નોંધ્યું હતું કે ડાર્ક પેટર્ન્સ બસ્ટર હેકાથોન 2023 દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલા સર્જનાત્મક વિચારો અને તકનીકી ઉકેલોએ IIT BHU સાથે મળીને વિભાગને ત્રણ શક્તિશાળી ગ્રાહક સુરક્ષા સાધનો - જાગૃતિ એપ, જાગો ગ્રાહક જાગો એપ અને જાગૃતિ ડેશબોર્ડ વિકસાવવા માટે સશક્ત બનાવવામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી હતી.

"આ સાધનો ગ્રાહકોને ઓનલાઈન ગેરમાર્ગે દોરતી ભ્રામક ડિઝાઇન પ્રથાઓ સામે લડવાના અમારા સંકલ્પનો પુરાવો છે," મંત્રીએ જણાવ્યું હતું. તેમણે વિગતવાર જણાવ્યું કે જાગૃતિ એપ ગ્રાહકોને ઈ-કોમર્સ પ્લેટફોર્મ પર ડાર્ક પેટર્નની સીધી CCPA ને જાણ કરવા સક્ષમ બનાવે છે અને શંકાસ્પદ વેબસાઇટ્સને ફ્લેગ કરે છે, જ્યારે જાગો ગ્રહક જાગો એપ વપરાશકર્તાઓને દૂષિત પ્લેટફોર્મથી રક્ષણ આપે છે અને ગ્રાહક જે ઈ-કોમર્સ લિંકની મુલાકાત લઈ રહ્યો છે તેના માટે રીઅલ-ટાઇમ સલામતી સ્કોર્સ પ્રદાન કરે છે. વધુમાં, જાગૃતિ ડેશબોર્ડ એક મજબૂત વિશ્લેષણાત્મક સાધન તરીકે કામ કરે છે, જે CCPAની ચકાસણી હેઠળ ઈ-કોમર્સ પ્લેટફોર્મ માટે ડાર્ક પેટર્ન પર વિગતવાર અહેવાલો ઉત્પન્ન કરે છે. મંત્રીએ ભાર મૂક્યો કે આ પ્રયાસો ડિજિટલ માર્કેટપ્લેસમાં વધુ પારદર્શિતા અને જવાબદારી તરફ એક મહત્વપૂર્ણ પગલું છે.

શ્રીમતી નિધિ ખરેએ થીમનો એક સમજદાર પરિચય આપ્યો અને આ તાત્કાલિક મુદ્દાને ઉકેલવા માટે વિભાગના બહુપક્ષીય પ્રયાસોની રૂપરેખા આપી હતી. તેમણે વેબસાઇટ્સ અને એપ્લિકેશન્સ પર ઉપયોગમાં લેવાતા ડિઝાઇન તત્વો - ડાર્ક પેટર્નના ભયાનક વધારા પર પ્રકાશ પાડીને માહિતી આપી. જેનો ઉપયોગ વપરાશકર્તાઓને ગેરમાર્ગે દોરવા અથવા અનિચ્છનીય પસંદગીઓ કરવા માટે દબાણ કરવા માટે થાય છે. તેમણે નોંધ્યું કે આ પ્રથાઓ ગ્રાહક સ્વાયત્તતાને નબળી પાડે છે, ખરીદીના વર્તનમાં ચાલાકી કરે છે અને ગ્રાહક વિશ્વાસ અને કલ્યાણ પર હાનિકારક અસર કરે છે. તેમણે ભાર મૂક્યો કે ગ્રાહક અધિકારોનું રક્ષણ કરવા અને વાજબી ડિજિટલ વેપાર સુનિશ્ચિત કરવા માટે ડાર્ક પેટર્નનો સામનો કરવો જરૂરી છે.

તેમણે વધુમાં જણાવ્યું હતું કે રાષ્ટ્રીય ગ્રાહક દિવસ 2024ના રોજ ઘણી કંપનીઓએ સલામતી પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી, જે ખાતરી કરે છે કે તેઓ ગ્રાહક હિતોનું રક્ષણ કરવા માટે સક્રિય પગલાં લેશે. તેમના પ્લેટફોર્મ પર ઉપયોગમાં લેવાતા ડાર્ક પેટર્ન તેમના દ્વારા લેવામાં આવેલા પ્રતિજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરે છે. તેમણે એમ પણ જણાવ્યું હતું કે વિભાગ દ્વારા સંચાલિત રાષ્ટ્રીય ગ્રાહક હેલ્પલાઇન (NCH) દેશભરના ગ્રાહકો માટે ફરિયાદ નિવારણ માટે પૂર્વ-મુકદ્દમાના તબક્કે એક જ બિંદુ તરીકે ઉભરી આવી છે. જેમાં કન્વર્જન્સ ભાગીદારો તરીકે ઇ-કોમર્સ પ્લેટફોર્મનો પણ સમાવેશ થાય છે. આજે, ઘણી સંસ્થાઓ અને મહત્વાકાંક્ષી ગ્રાહકો ગ્રાહકોની સુરક્ષા અને ગ્રાહક જાગૃતિ માટે કામ કરી રહ્યા છે.

તેમણે જણાવ્યું હતું કે વિભાગને ગ્રાહકો તરફથી સીધા પ્રતિભાવો મળી રહ્યા છે અને તેઓ ડાર્ક પેટર્ન ઓળખી રહ્યા છે. તેમણે સમાપન  કરતા કહ્યું કે અમે આજે ગ્રાહકોના રક્ષણ માટેની પ્રતિબદ્ધતાને પુનરાવર્તિત કરવા માટે ભેગા થયા છીએ.

બેઠક દરમિયાન મુખ્ય ઈ-કોમર્સ કંપનીઓ 1mg.com, AIRBNB, Amazon, Apple, Zepto, Booking.com, Ola Electric, Tata Digital, Adidas India, Samsung, Ikigai Law, Indigo Airlines, Ixigo, MakeMyTrip, Mastercard, Meta, Netmeds, Namma Yatri, PharmEasy, Reliance Retail, Rapido, Shiprocket, Snapdeal, Swiggy, Thomas Cook, Uber, Whatsapp, Yatra, Zomato & Blinkit, Flipkart, Google, Justdial, ONDC અને Paytmના પ્રતિનિધિઓ ઉપસ્થિત રહ્યા હતા. વધુમાં, મુખ્ય ઉદ્યોગ સંગઠનો CAIT, CCI, FICCI, NASSCOM, PHDCCI અને રિટેલર્સ એસોસિએશન ઓફ ઈન્ડિયા, સ્વૈચ્છિક ગ્રાહક સંગઠનો અને રાષ્ટ્રીય કાયદા યુનિવર્સિટીઓ સાથે બેઠકમાં હાજરી આપી હતી.

ગ્રાહક બાબતોના વિભાગના અધિક સચિવ શ્રી ભરત હરબંસલાલ ખેરાએ તેમના સંબોધનમાં જણાવ્યું હતું કે વિભાગ હંમેશા ગ્રાહક સુરક્ષા સુનિશ્ચિત કરતી વખતે વ્યવસાય કરવાની સરળતાને સમર્થન આપે છે. ઈ-કોમર્સ પર ગ્રાહક સુરક્ષા સુનિશ્ચિત કરવા માટે ગ્રાહક સુરક્ષા (ઈ-કોમર્સ) નિયમો, 2020ને સૂચિત કરવામાં આવ્યા હતા. તેમણે ડાર્ક પેટર્નના નિવારણ અને નિયમન માટે માર્ગદર્શિકા, 2023 જારી કરવામાં વિભાગની સીમાચિહ્નરૂપ સિદ્ધિ વિશે વિગતવાર જણાવ્યું, જે વ્યાપક હિસ્સેદારોની પરામર્શ દ્વારા વિકસાવવામાં આવી હતી અને તેનો હેતુ મેનિપ્યુલેટિવ ડિજિટલ ડિઝાઇન પ્રથાઓને સ્પષ્ટ રીતે વ્યાખ્યાયિત કરવા અને પ્રતિબંધિત કરવાનો હતો. તેમણે એમ પણ જણાવ્યું હતું કે માર્ગદર્શિકા દ્વારા 13 ડાર્ક પેટર્નને માન્યતા આપવામાં આવી રહી છે.

બેઠક દરમિયાન, સંયુક્ત સચિવ શ્રી અનુપમ મિશ્રાએ ભ્રામક ડિઝાઇન પ્રથાઓ, જેને ડાર્ક પેટર્ન તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તેની વધતી જતી ચિંતાઓની રૂપરેખા આપતા એક વ્યાપક પ્રેઝન્ટેશન આપ્યું. તેમણે આ પ્રથાઓ ગ્રાહકોની પસંદગીને કેવી રીતે નબળી પાડે છે તે પર પ્રકાશ પાડ્યો, જેનાથી ગ્રાહકો ગેરમાર્ગે દોરવા, દબાણ કરવા અથવા છેતરવા માટે યુઝર ઇન્ટરફેસનો ઉપયોગ કરે છે - ઘણીવાર અનિચ્છનીય ખરીદી, ગોપનીયતા ઉલ્લંઘન અને ડિજિટલ વ્યસનમાં વધારો થાય છે. પ્રેઝન્ટેશનમાં વિભાગના સક્રિય અભિગમની વિગતવાર ચર્ચા કરવામાં આવી હતી, જેમાં " ડાર્ક પેટર્નના નિવારણ અને નિયમન માટે માર્ગદર્શિકા, 2023"ની રચના અને સૂચનાનો સમાવેશ થાય છે, જે ગ્રાહક સુરક્ષા અધિનિયમ, 2019 હેઠળ 13 ચોક્કસ ડાર્ક પેટર્નને વ્યાખ્યાયિત અને નિયમન કરે છે. તેમણે હિસ્સેદારોની સલાહ, આંતરરાષ્ટ્રીય દ્રષ્ટિકોણ અને સેન્ટ્રલ કન્ઝ્યુમર પ્રોટેક્શન ઓથોરિટી (CCPA) દ્વારા લેવામાં આવેલા અમલીકરણ પગલાં પર પણ આંતરદૃષ્ટિ શેર કરી હતી, જે ડાર્ક પેટર્નનો સામનો કરવા માટે સમર્પિત માર્ગદર્શિકા જારી કરનાર પ્રથમ દેશ તરીકે ભારતની સ્થિતિને પુષ્ટિ આપે છે.

ઉચ્ચ-સ્તરીય બેઠકનું સમાપન એક મજબૂત કાર્યવાહીના આહ્વાન સાથે થયું, જેમાં ડિજિટલ ગ્રાહકોના રક્ષણ માટે સરકારની પ્રતિબદ્ધતાને પુનઃપુષ્ટિ કરવામાં આવી અને તમામ હિસ્સેદારોને પારદર્શક, નૈતિક અને વપરાશકર્તા-કેન્દ્રિત ઓનલાઇન વાતાવરણ બનાવવા માટે સાથે મળીને કામ કરવા વિનંતી કરવામાં આવી. વિભાગે માર્ગદર્શિકાના અમલીકરણમાં વ્યવસાયોને સમર્થન આપવા માટે તેની તૈયારીનો પુનરોચ્ચાર કર્યો અને ભારતના ડિજિટલ બજારને ન્યાયી અને સમાવિષ્ટ રાખવા માટે ઉદ્યોગ, શિક્ષણવિદો અને નાગરિક સમાજ સાથે સતત સહયોગનું સ્વાગત કર્યું હતું.

AP/IJ/GP/JD