પરિચય

ભારત શહેરોમાં જીવનની ગુણવત્તા સુધારવા માટે એક મુખ્ય પહેલ, અટલ કાયાકલ્પ અને શહેરી પરિવર્તન મિશન (AMRUT)ના 10 વર્ષની ઉજવણી કરે છે. 25 જૂન 2015ના રોજ શરૂ કરાયેલ, આ મિશનનો ઉદ્દેશ્ય પાણી પુરવઠો, ગટર વ્યવસ્થા, શહેરી પરિવહન અને ઉદ્યાનો જેવી મૂળભૂત સેવાઓ પૂરી પાડવાનો હતો.

 

[1]તેમાં એવા માળખાકીય સુવિધાઓના નિર્માણ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું હતું જે લોકોને, ખાસ કરીને ગરીબોને, વધુ સારી સેવાઓ પૂરી પાડે છે. પાણી પુરવઠો અને ગટર વ્યવસ્થાને સર્વોચ્ચ પ્રાથમિકતા આપવામાં આવી હતી. બાળકો અને વૃદ્ધો માટે સુવિધાઓ ધરાવતા ઉદ્યાનો માટે પ્રોજેક્ટ ખર્ચના 2.5%[2] સુધીની મંજૂરી આપવામાં આવી હતી.

 

આ મિશનમાં 500 પસંદ કરેલા શહેરો અને નગરો (હવે 15 મર્જ થયેલા શહેરો સહિત 485 શહેરો) આવરી લેવામાં આવ્યા હતા. તે એક કેન્દ્રિય પ્રાયોજિત યોજના છે, જેમાં શહેરી વસ્તી અને નગરોની સંખ્યાના આધારે રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો વચ્ચે ભંડોળ વહેંચવામાં આવે છે.

 

મિશન હેઠળ, ₹77,640 કરોડના મૂલ્યના રાજ્ય વાર્ષિક કાર્ય યોજનાઓ (SAAPs) મંજૂર કરવામાં આવી છે, જેમાં ₹35,990 કરોડની પ્રતિબદ્ધ કેન્દ્રીય સહાયનો સમાવેશ થાય છે. અત્યાર સુધીમાં, ₹79,401 કરોડના કાર્યો ભૌતિક રીતે પૂર્ણ થયા છે, અને ₹72,656 કરોડનો ખર્ચ થયો છે.

અટલ મિશન ફોર રિજુવેનેશન એન્ડ અર્બન ટ્રાન્સફોર્મેશન (AMRUT) નો હેતુ છે

1. દરેક ઘરમાં પાણીની ખાતરીપૂર્વકની સપ્લાય અને ગટર જોડાણ સાથે નળની સુવિધા હોય.
2. હરિયાળી અને સારી રીતે જાળવણી કરાયેલી ખુલ્લી જગ્યાઓ (દા.ત. ઉદ્યાનો) વિકસાવીને શહેરોનું સુવિધા મૂલ્ય વધારવું અને
3. જાહેર પરિવહન તરફ સ્વિચ કરીને અથવા બિન-મોટરાઇઝ્ડ પરિવહન (દા.ત. ચાલવું અને સાયકલ ચલાવવું) માટે સુવિધાઓ બનાવીને પ્રદૂષણ ઘટાડવું.

 

લાભો [3]

AMRUTના ઘટકોમાં ક્ષમતા નિર્માણ, સુધારા અમલીકરણ, પાણી પુરવઠો, ગટર અને સેપ્ટેજ વ્યવસ્થાપન, વરસાદી પાણીના નિકાલ, શહેરી પરિવહન અને લીલી જગ્યાઓ અને ઉદ્યાનોનો વિકાસ સામેલ છે. છેલ્લા 10 વર્ષોમાં, શહેરી સ્થાનિક સંસ્થાઓ (ULBs) એ આયોજન અને અમલીકરણ પ્રક્રિયા દરમિયાન ભૌતિક માળખાગત ઘટકોમાં સ્માર્ટ સુવિધાઓને એકીકૃત કરવા માટે સતત પ્રયાસ કર્યો છે.

મિશન ઘટકોની વિગતો નીચે આપેલ છે.

પાણી પુરવઠો

1. હાલના પાણી પુરવઠા, પાણી શુદ્ધિકરણ પ્લાન્ટ અને સાર્વત્રિક મીટરિંગ સહિત પાણી પુરવઠા પ્રણાલીઓમાં વધારો.
2. જૂની પાણી પુરવઠા પ્રણાલીઓનું પુનર્વસન, જેમાં શુદ્ધિકરણ પ્લાન્ટનો સમાવેશ થાય છે.
3. ખાસ કરીને પીવાના પાણી પુરવઠા અને ભૂગર્ભજળના રિચાર્જિંગ માટે જળાશયોનું પુનર્જીવન.
4. દુર્ગમ વિસ્તારો, પહાડી અને દરિયાકાંઠાના શહેરો માટે ખાસ પાણી પુરવઠા વ્યવસ્થા, જેમાં પાણીની ગુણવત્તાની સમસ્યાઓ (દા.ત. આર્સેનિક, ફ્લોરાઇડ)નો સમાવેશ થાય છે.

ગટર વ્યવસ્થા

1. વિકેન્દ્રિત, નેટવર્કવાળી ભૂગર્ભ ગટર વ્યવસ્થા, જેમાં હાલની ગટર વ્યવસ્થા અને ગટર શુદ્ધિકરણ પ્લાન્ટનો વધારો સામેલ છે.
2. જૂની ગટર વ્યવસ્થા અને શુદ્ધિકરણ પ્લાન્ટનું પુનર્વસન.
3. લાભકારી હેતુઓ માટે પાણીનું રિસાયક્લિંગ અને ગંદા પાણીનો પુનઃઉપયોગ.

સેપ્ટેજ

1. મળ કાદવ વ્યવસ્થાપન - ખર્ચ-અસરકારક રીતે સફાઈ, પરિવહન અને માવજત.
2. ગટર અને સેપ્ટિક ટાંકીઓની યાંત્રિક અને જૈવિક સફાઈ અને કાર્યકારી ખર્ચની સંપૂર્ણ વસૂલાત.

સ્ટોર્મ વોટર નિકાલ

1. પૂર ઘટાડવા અને દૂર કરવા માટે ગટર અને સ્ટોર્મ વોટ ગટરનું બાંધકામ અને સુધારો.

શહેરી પરિવહન

1. આંતરિક જળમાર્ગો (બંદર/ખાડી માળખા સિવાય) અને બસો માટે ફેરી જહાજો.
2. ફૂટપાથ/વોકવે, ફૂટપાથ, ફૂટઓવર-બ્રિજ અને બિન-મોટરાઇઝ્ડ પરિવહન (દા.ત. સાયકલ) માટેની સુવિધાઓ.
3. મલ્ટી-લેવલ પાર્કિંગ.
4. બસ રેપિડ ટ્રાન્ઝિટ સિસ્ટમ (BRTS).

હરિયાળી જગ્યા અને ઉદ્યાનો

1. બાળ-મૈત્રીપૂર્ણ ઘટકો માટે ખાસ જોગવાઈ સાથે ગ્રીન સ્પેસ અને પાર્કનો વિકાસ.

ક્ષમતા નિર્માણ

1. આમાં બે ઘટકો છે - વ્યક્તિગત અને સંસ્થાકીય ક્ષમતા નિર્માણ.
2. ક્ષમતા નિર્માણ ફક્ત મિશન શહેરો સુધી મર્યાદિત રહેશે નહીં, પરંતુ અન્ય ULBs સુધી પણ તેનો વિસ્તાર કરવામાં આવશે.
3. નવા મિશન તરફ તેના પુનર્ગઠન પછી વ્યાપક ક્ષમતા નિર્માણ કાર્યક્રમ (CCBP) ચાલુ રાખવો.

AMRUT હેઠળ સિદ્ધિઓ

[4]

અમૃત 2.0

AMRUT 2.0, 1 ઓક્ટોબર 2021ના ​​રોજ શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું. તે તમામ શહેરી સ્થાનિક સંસ્થાઓ (ULB)ને આવરી લે છે અને શહેરોને પાણી સુરક્ષિત અને આત્મનિર્ભર બનાવવાનો હેતુ ધરાવે છે. એક મુખ્ય ધ્યેય મૂળ 500 AMRUT શહેરોમાં ગટર અને સેપ્ટેજ વ્યવસ્થાપનનું સાર્વત્રિક કવરેજ પૂરું પાડવાનું છે. AMRUT 2.0 માટે કુલ સૂચક ખર્ચ ₹2,99,000 કરોડ છે[5] જેમાં પાંચ વર્ષ માટે ₹76,760 કરોડનો કેન્દ્રીય હિસ્સો સામેલ છે.

MoHUA એ AMRUT 2.0 હેઠળ "જલ હી અમૃત" પહેલ પણ શરૂ કરી. તે રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોને ગટર પ્લાન્ટનું કાર્યક્ષમ રીતે સંચાલન કરવા માટે પ્રોત્સાહિત કરે છે. તેનો ઉદ્દેશ્ય પાણીની સલામત રીતે સારવાર અને પુનઃઉપયોગ કરવાનો છે, જે પાણીની ઉપલબ્ધતામાં સુધારો કરવામાં અને પાણીની સુરક્ષાને ટેકો આપવામાં મદદ કરે છે.

 

AMRUT 2.0 હેઠળ સિદ્ધિઓ [6]

૧. પાણી પુરવઠો

• ₹ 114220.62 કરોડના 3568 પાણી પુરવઠા પ્રોજેક્ટ્સને મંજૂરી.
• 181 લાખ નવા નળ જોડાણોને મંજૂરી.
• 10647 MLD વોટર ટ્રીટમેન્ટ પ્લાન્ટ (WTP) ક્ષમતાને મંજૂરી.
• SCADA ટેકનોલોજી સાથે 1487 પાણી પુરવઠા પ્રોજેક્ટ્સને મંજૂરી.

2. ગટર અને સેપ્ટેજ વ્યવસ્થાપન

• ₹67,607.67 કરોડના 592 ગટર/સેપ્ટેજ મેનેજમેન્ટ પ્રોજેક્ટ્સને મંજૂરી આપવામાં આવી (જેમાં O&M ખર્ચનો સમાવેશ થાય છે).
• 67.11 લાખ નવા ગટર જોડાણોને મંજૂરી આપવામાં આવી.
• 6,739 MLD ગટર શુદ્ધિકરણ પ્લાન્ટ (STP) ક્ષમતાને મંજૂરી આપવામાં આવી.
• સુપરવાઇઝરી કંટ્રોલ અને ડેટા એક્વિઝિશન (SCADA) ટેકનોલોજી સાથે 235 ગટર પ્રોજેક્ટ્સને મંજૂરી આપવામાં આવી.

વધારાના નવીનતા ઘટક

• • ટેકનોલોજી સબ-મિશન એ AMRUT 2.0 નો બીજો ઘટક છે જે સ્ટાર્ટ-અપ વિચારો અને ખાનગી ઉદ્યોગસાહસિકતાને પ્રોત્સાહન આપે છે.
  • 120 સ્ટાર્ટ-અપ્સ શોર્ટલિસ્ટ કરવામાં આવ્યા છે.
  • પાયલોટ પ્રોજેક્ટ્સ માટે 82 AMRUT શહેરોનું મેપિંગ કરવામાં આવ્યું છે.

 

અમૃત અને અમૃત 2.0 (છેલ્લા 10 વર્ષ)ની એકંદર સિદ્ધિઓ

ભૌતિક પ્રગતિ

• AMRUT અને AMRUT 2.0 હેઠળ ₹2,73,649 કરોડના ખર્ચે 14,828 પ્રોજેક્ટને મંજૂરી આપવામાં આવી છે.
• આશરે ₹1,12,368 કરોડના કુલ કામો ભૌતિક રીતે પૂર્ણ થયા છે.

નાણાકીય પ્રગતિ

• કુલ ખર્ચ ₹ 377000 કરોડ.
• પ્રોજેક્ટ્સ માટે ફાળવવામાં આવેલા ₹ 102786 કરોડ કેન્દ્રીય સહાય (CA).
• કેન્દ્ર/રાજ્યો અને શહેરી સ્થાનિક સંસ્થાઓ (ULB) દ્વારા પ્રોજેક્ટ્સ પર ખર્ચવામાં આવેલા ₹97963 કરોડ.
• પ્રોજેક્ટ્સ માટે ₹47625 કરોડ CA જારી કરવામાં આવ્યા.

પ્રાપ્ત થયેલા મુખ્ય પરિણામો (પ્રોજેક્ટ્સ)

• 2.03 કરોડ નળ જોડાણો અને 1.50 કરોડ ગટર જોડાણો પૂરા પાડવામાં આવ્યા.
• 544 જળાશયોને પુનર્જીવિત કરવામાં આવ્યા, જે 9511 એકર વિસ્તારને આવરી લે છે.

અન્ય પહેલો

• ‘અમૃત મિત્ર’માં 10000થી વધુ મહિલા સ્વ-સહાય જૂથ (SHG) સભ્યો સામેલ હતા. ₹147 કરોડના 1762 પ્રોજેક્ટ્સને મંજૂરી આપવામાં આવી.
• ₹23490 કરોડના 381 પ્રોજેક્ટ્સ દ્વારા નળમાંથી પાણી પીવું (DFT) મંજૂર કરવામાં આવ્યું, જેનાથી 8 લાખ પરિવારોને લાભ થવાની સંભાવના છે. 3630 કોન્ટ્રાક્ટરો/અધિકારીઓને તાલીમ આપવામાં આવી.
• 1.09 લાખ એકર વિસ્તારને આવરી લેતા 3032 જળાશયોને પુનર્જીવન માટે મંજૂરી આપવામાં આવી.
• 90000થી વધુ કોન્ટ્રાક્ટરો, પ્લાન્ટ ઓપરેટરો, પ્લમ્બર, મહિલાઓ, યુવાનો, અધિકારીઓ વગેરેને તાલીમ આપીને રાજ્યોની ક્ષમતામાં વધારો કરવામાં આવ્યો.

 

નિષ્કર્ષ:

AMRUT એક દાયકો પૂર્ણ કરી રહ્યું છે, તે ભારતના શહેરી વિકાસ અભિગમમાં નોંધપાત્ર પરિવર્તન દર્શાવે છે, જે સમાવિષ્ટ આયોજન, કાર્યક્ષમ સેવા વિતરણ અને ટકાઉ વિકાસ પર કેન્દ્રિત છે. સ્થાનિક સંસ્થાઓને મજબૂત બનાવીને અને પાણી, સ્વચ્છતા અને હરિયાળી જગ્યાઓ જેવી મુખ્ય સેવાઓમાં સુધારો કરીને, મિશને દેશભરમાં ભવિષ્ય માટે તૈયાર, રહેવા યોગ્ય શહેરો માટે મજબૂત પાયો નાખ્યો છે.

સંદર્ભ:
ગૃહ અને શહેરી બાબતો મંત્રાલય ( MoHUA )

• https://sansad.in/getFile/loksabhaquestions/annex/184/AS469_8SPQbZ.pdf?source=pqals
• https://sansad.in/getFile/loksabhaquestions/annex/184/AU1483_PBLNoY.pdf?source=pqals
• https://mohua.gov.in/cms/amrut.php
• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2078409
• https://www.myscheme.gov.in/schemes/amrut
• https://static.pib.gov.in/WriteReadData/specificdocs/documents/2023/aug/doc2023831247401.pdf

PDFમાં જોવા માટે અહીં ક્લિક કરો

AP/IJ/GP/JD

(Release ID: 2139231)