કટોકટી દરમિયાન કાનૂની અને રાજકીય કાર્યવાહીની સમયરેખા

25 જૂન 1975થી 21 માર્ચ 1977ની વચ્ચે, ભારતમાં બંધારણની કલમ 352 હેઠળ કટોકટીની સ્થિતિ લાદવામાં આવી હતી.

કટોકટી તરફ  દોરવણી

વધતી જતી રાજકીય અશાંતિ અને ન્યાયિક વિકાસની પૃષ્ઠભૂમિમાં કટોકટી જાહેર કરવામાં આવી હતી જેણે શાસક નેતૃત્વની કાયદેસરતાને હચમચાવી નાખી હતી.

• 1970ના દાયકાની શરૂઆતમાં, તત્કાલીન સરકારનો વિરોધ વધુ તીવ્ર બન્યો. જયપ્રકાશ નારાયણના નેતૃત્વમાં બિહાર અને ગુજરાતમાં વિરોધ પ્રદર્શનોએ વેગ પકડ્યો.
• વિદ્યાર્થીઓના નેતૃત્વ હેઠળના આંદોલનો, બેરોજગારી, ફુગાવા અને ભ્રષ્ટાચારની ધારણાઓએ અસંતોષને વેગ આપ્યો.
• 12 જૂન 1975ના રોજ, અલ્હાબાદ હાઈકોર્ટના ન્યાયાધીશ જગમોહનલાલ સિંહાએ ચુકાદો આપ્યો કે તત્કાલીન પ્રધાનમંત્રી ઈન્દિરા ગાંધીએ 1971ની લોકસભા ચૂંટણી પ્રચારમાં સરકારી મશીનરીનો દુરુપયોગ કર્યો હતો.
• કોર્ટે તેમને 1951ના લોક પ્રતિનિધિત્વ અધિનિયમ હેઠળ દોષિત ઠેરવ્યા અને છ વર્ષ માટે કોઈપણ ચૂંટાયેલા પદ સંભાળવા માટે ગેરલાયક ઠેરવ્યા.

• આ કેસ રાજ નારાયણ દ્વારા દાખલ કરવામાં આવ્યો હતો, જેઓ સમાજવાદી નેતા હતા અને રાયબરેલીમાં શ્રીમતી ગાંધી સામે હારી ગયા હતા. તેમના કાનૂની પડકારને કારણે આ ઐતિહાસિક ચુકાદો આવ્યો.

• સુપ્રીમ કોર્ટે શરતી સ્ટે આપ્યો. શ્રીમતી ગાંધી પ્રધાનમંત્રી રહી શકે અને સંસદમાં હાજરી આપી શકે પરંતુ તેમને મતદાન કરવાની મનાઈ ફરમાવાઈ હતી.

• રાજકીય કટોકટી વધુ તીવ્ર બની, તેમના રાજીનામાની માંગણીઓ શરૂ થઈ.

કટોકટીની ઘોષણા

કટોકટીની ઔપચારિક ઘોષણા ભારતીય બંધારણીય ઇતિહાસમાં એક વળાંક હતો.

• 25 જૂન 1975ના રોજ, તત્કાલીન રાષ્ટ્રપતિ શ્રી ફખરુદ્દીન અલી અહેમદે આંતરિક ખલેલના ભયનો ઉલ્લેખ કરીને કલમ 352 હેઠળ કટોકટીની ઘોષણા કરી.
• આ નિર્ણય સરકારની એક પ્રેસ નોટ બાદ લેવામાં આવ્યો હતો જેમાં જયપ્રકાશ નારાયણ સહિત વ્યક્તિઓ પર પોલીસ અને સશસ્ત્ર દળોને આદેશનો ભંગ કરવા માટે ઉશ્કેરવાનો આરોપ મૂકવામાં આવ્યો હતો.
• ભારતના ઇતિહાસમાં આ ત્રીજી કટોકટી હતી, પરંતુ શાંતિકાળમાં જાહેર કરાયેલી પહેલી કટોકટી હતી. અગાઉ ચીન (1962) અને પાકિસ્તાન (1971) સાથેના યુદ્ધો દરમિયાન આ ઘોષણા કરવામાં આવી હતી.
• તે સમયે, કલમ 352 રાષ્ટ્રપતિને ત્રણ કારણોસર કટોકટી જાહેર કરવાની મંજૂરી આપતી હતી: યુદ્ધ , બાહ્ય આક્રમણ અથવા આંતરિક ખલેલ.
• 1978માં 44મા બંધારણીય સુધારા દ્વારા જેને પાછળથી "સશસ્ત્ર બળવો" માં સુધારો કરવામાં આવ્યો હતો તેના સ્થાને "આંતરિક ખલેલ" શબ્દનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો.
• કારોબારી સત્તાઓ હસ્તગત કરી અને રાજ્ય સત્તા કેન્દ્રીય નિયંત્રણ હેઠળ લાવવામાં આવી હતી.

કાનૂની પગલાં અને અધિકારોનું સસ્પેન્શન

આ ઘોષણા પછી, બંધારણીય સુરક્ષાને વ્યવસ્થિત રીતે સ્થગિત કરવામાં આવી હતી.

• 27 જૂન 1975ના રોજ, કલમ 358 અને 359 લાગુ કરવામાં આવી.
• કલમ 358 એ કલમ 19 હેઠળના રક્ષણોને સ્થગિત કર્યા, જે વાણી, અભિવ્યક્તિ, સભા અને હિલચાલની સ્વતંત્રતાને અસર કરે છે.
• કલમ 359 રાજ્યને કલમ 14, 21 અને 22 હેઠળ મૂળભૂત અધિકારોના અમલને સ્થગિત કરવાની મંજૂરી આપે છે, જેમાં કાયદા સમક્ષ સમાનતા, જીવન અને સ્વતંત્રતાનો અધિકાર અને અટકાયત સામે રક્ષણનો સમાવેશ થાય છે.
• નાગરિકોને ન્યાય માટે કોર્ટમાં જવાની મનાઈ હતી.
• જયપ્રકાશ નારાયણ, મોરારજી દેસાઈ, અટલ બિહારી વાજપેયી, લાલકૃષ્ણ અડવાણી અને અન્ય વિપક્ષી નેતાઓની આંતરિક સુરક્ષા જાળવણી અધિનિયમ (MISA) હેઠળ ધરપકડ કરવામાં આવી.
• આંતરિક સુરક્ષા જાળવણી અધિનિયમ (MISA) નો વ્યાપક ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો. શાહ કમિશન મુજબ, લગભગ 35,000 લોકોને ટ્રાયલ વિના નિવારક અટકાયત હેઠળ રાખવામાં આવ્યા હતા.

સેન્સરશીપ અને મીડિયા નિયંત્રણ

કટોકટી દરમિયાન સંસ્થાકીય પદ્ધતિઓ અને વહીવટી આદેશો દ્વારા પ્રેસ અને જાહેર માહિતી પર કડક નિયંત્રણ જોવા મળ્યું.

• 26 જૂન 1975થી, બધા અખબારો પર પ્રી-સેન્સરશીપ લાદવામાં આવી.
• સમાચાર, તંત્રીલેખ અને ફોટોગ્રાફ પ્રકાશિત કરતા પહેલા સંપાદકોને સરકારી મંજૂરી મેળવવી જરૂરી હતી.
• સરકારે પ્રેસ સામગ્રી પર દેખરેખ રાખવા માટે પ્રાદેશિક સેન્સરની સાથે રાષ્ટ્રીય સેન્સરની નિમણૂક કરી. રેડિયો-ફોટો ટ્રાન્સમિશનને પણ સરકારી મંજૂરી હેઠળ લાવવામાં આવ્યું.
• 5 જુલાઈ 1975ના રોજ, વિદેશી સંવાદદાતાઓ દ્વારા ટેલેક્સ સંદેશાઓ પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો હતો અને તેમની પૂર્વ તપાસ કરવામાં આવી હતી.
• 20 જુલાઈ 1975ના રોજ, સિનેમા પર નિયંત્રણ કડક બનાવવા માટે સિનેમેટોગ્રાફ એક્ટ હેઠળ ફિલ્મ સેન્સર બોર્ડનું પુનર્ગઠન કરવામાં આવ્યું.
• 1 ફેબ્રુઆરી 1976ના રોજ, સરકારે ચાર મુખ્ય સમાચાર એજન્સીઓનું - પ્રેસ ટ્રસ્ટ ઓફ ઈન્ડિયા (PTI), યુનાઈટેડ ન્યૂઝ ઓફ ઈન્ડિયા (UNI), સમાચાર ભારતી અને હિંદુસ્તાન સમાચારનું ‘સમાચાર’ નામની એક જ સંસ્થામાં વિલીનીકરણ કર્યું
• પ્રેસ કાઉન્સિલ ઓફ ઈન્ડિયા, જે એક વૈધાનિક દેખરેખ સંસ્થા હતી, તેને નાબૂદ કરવામાં આવી.

કટોકટી દરમિયાન કાયદાકીય સુધારા

કટોકટી દરમિયાન સંસદે શ્રેણીબદ્ધ બંધારણીય સુધારા પસાર કર્યા જેનાથી ન્યાયિક સમીક્ષા અને સંસ્થાકીય નિયંત્રણો નબળા પડ્યા.

• 38માં સુધારાએ અદાલતોને રાષ્ટ્રપતિના કટોકટી જાહેર કરવાના નિર્ણય પર પ્રશ્ન ઉઠાવવાથી રોકી દીધી.
• 39માં સુધારામાં પ્રધાનમંત્રી અને લોકસભાના અધ્યક્ષની ચૂંટણીને ન્યાયિક ચકાસણીમાંથી બાકાત રાખવામાં આવી હતી.
• 42માં સુધારાએ કેન્દ્રીય સત્તાઓમાં વધુ વધારો કર્યો. તેણે મૂળભૂત અધિકારો પર નિર્દેશક સિદ્ધાંતોને પ્રાધાન્ય આપ્યું, બંધારણીય સુધારાઓની ન્યાયિક સમીક્ષા પર પ્રતિબંધ મૂક્યો અને સુપ્રીમ કોર્ટ અને ઉચ્ચ અદાલતોની સત્તાઓમાં ઘટાડો કર્યો.
• 42માં બંધારણીય સુધારા દ્વારા લોકસભા અને રાજ્ય વિધાનસભાઓનો કાર્યકાળ પાંચથી વધારીને છ વર્ષ કરવામાં આવ્યો.

 

સામૂહિક નસબંધી અને વસ્તી નિયંત્રણ અભિયાન

કટોકટીના સૌથી વિવાદાસ્પદ પાસાઓમાંનો એક બળજબરીથી નસબંધી અભિયાન હતું.

• વસ્તી નિયંત્રણના સઘન પ્રયાસના ભાગ રૂપે આ ઝુંબેશ 1975માં શરૂ થઈ હતી.
• કુલ 26.42 લાખ નસબંધી પ્રક્રિયાઓ હાથ ધરવામાં આવી હતી. 1976-77માં, આ સંખ્યા વધીને 81.32 લાખ થઈ ગઈ.

• બે વર્ષમાં, 1.07 કરોડ નસબંધી કરવામાં આવી.
• ઘણા રાજ્યોએ આવશ્યક સેવાઓની ઉપલબ્ધતાને નસબંધી સાથે જોડી દીધી. જો લોકોને બે કે ત્રણ કરતા વધુ બાળકો હોય અને નસબંધીની પ્રક્રિયાનો ઈનકાર કરે તો તેમને રાશન, રહેઠાણ, નોકરીઓ, આરોગ્યસંભાળ અને લોનનો ઇનકાર કરવામાં આવતો હતો.

કટોકટીનો અંત

સામાન્ય ચૂંટણીઓ દ્વારા શરૂ થયેલા રાજકીય પરિવર્તનને પગલે માર્ચ 1977માં કટોકટીનો ઔપચારિક અંત આવ્યો.

• 21 માર્ચ 1977ના રોજ કટોકટી હટાવવામાં આવી.
• લોકસભાની સામાન્ય ચૂંટણીઓ 16થી 20 માર્ચ 1977 દરમિયાન યોજાઈ હતી.
• કોંગ્રેસ પક્ષનો પરાજય થયો, અને જનતા પાર્ટીએ 24 માર્ચ 1977ના રોજ સરકાર બનાવી.
• કટોકટી દરમિયાન સત્તાના દુરુપયોગની તપાસ કરવા માટે મે 1977માં શાહ તપાસ પંચની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી.
• 1978માં 44મો બંધારણીય સુધારો લાગુ કરવામાં આવ્યો હતો.
• તેણે કટોકટીના આધાર તરીકે "આંતરિક અશાંતિ"ને "સશસ્ત્ર બળવા"થી બદલી.
• તેણે ન્યાયિક સમીક્ષાને પણ પુનઃસ્થાપિત કરી અને ભવિષ્યની ઘોષણાઓ માટે કાનૂની સુરક્ષા રજૂ કરી.

શાહ તપાસ પંચ

માર્ચ 1977માં કટોકટી પૂરી થયા પછી, સરકારે તેની અસર અને તે સમયગાળા દરમિયાન લેવામાં આવેલા પગલાંની તપાસ કરવા માટે એક કમિશનની નિમણૂક કરી.

• શાહ તપાસ પંચની સ્થાપના મે 1977માં ભારતના ભૂતપૂર્વ મુખ્ય ન્યાયાધીશ જસ્ટિસ જે.સી. શાહના નેતૃત્વમાં કરવામાં આવી હતી.
• તેનો આદેશ 25 જૂન 1975 અને 21 માર્ચ 1977 વચ્ચે થયેલા અતિરેકની તપાસ કરવાનો હતો.
• કમિશને સરકારી સત્તાના દુરુપયોગ, નિવારક અટકાયતો, પ્રેસ સેન્સરશીપ અને નસબંધી અભિયાનની તપાસ કરી.
• તેણે જાહેર સુનાવણી, જુબાનીઓ અને સત્તાવાર રેકોર્ડ દ્વારા પુરાવા એકત્રિત કર્યા.
• 1978 અને 1979 વચ્ચે કમિશને ત્રણ અહેવાલો રજૂ કર્યા.

મુખ્ય તારણો શામેલ છે:

• અટકાયત: 1 જાન્યુઆરી 1975 સુધીમાં, ભારતીય જેલોમાં 183369 કેદીઓની ક્ષમતા સામે 220146 કેદીઓ હતા. તેમાંથી 126772 કેદીઓ અન્ડર-ટ્રાયલ હતા.
• નસબંધી અભિયાન: કટોકટી દરમિયાન દેશભરમાં 1.07 કરોડથી વધુ નસબંધી હાથ ધરવામાં આવી હતી. આમાં અપરિણીત વ્યક્તિઓ સાથે સંકળાયેલી 548 ફરિયાદો અને આ પ્રક્રિયાઓ સાથે જોડાયેલા 1774 મૃત્યુનો સમાવેશ થાય છે.
• બળજબરીથી નિવૃત્તિ: આ સમયગાળા દરમિયાન 25,962 સરકારી અને જાહેર ક્ષેત્રના કર્મચારીઓને સમય પહેલા નિવૃત્ત કરવામાં આવ્યા હતા.
• પ્રેસ પ્રતિબંધો: સેન્સરશીપ અમલીકરણના શરૂઆતના દિવસોમાં દિલ્હીમાં અખબાર કાર્યાલયોનો વીજળી પુરવઠો કાપી નાખવામાં આવ્યો હતો.
• સામગ્રી નિયંત્રણ: સંસદીય અને ન્યાયિક કાર્યવાહી પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો હતો. કોર્ટના ચુકાદાઓને તેમના પ્રકાશિત સ્વરૂપમાં સંપાદિત અથવા નિયંત્રિત કરવામાં આવ્યા હતા.
• મીડિયા વર્ગીકરણ: અખબારોને તેમના સંપાદકીય વલણ અને કવરેજના આધારે 'મૈત્રીપૂર્ણ', 'તટસ્થ' અથવા 'પ્રતિકૂળ' તરીકે લેબલ કરવામાં આવ્યા હતા.

નિષ્કર્ષ

જૂન 1975થી માર્ચ 1977 સુધીની કટોકટીએ ભારતના બંધારણીય, કાનૂની અને વહીવટી પ્રણાલીઓમાં નોંધપાત્ર ફેરફારો લાવ્યા. મૂળભૂત અધિકારો સ્થગિત કરવામાં આવ્યા, નિવારક અટકાયતોમાં વધારો કરવામાં આવ્યો અને મીડિયા પર નિયંત્રણો લાદવામાં આવ્યા. બંધારણીય સુધારાઓએ સંસ્થાકીય સત્તાઓમાં ફેરફાર કર્યા. આ સમય દરમિયાન મોટા પાયે નસબંધી કાર્યક્રમ લાગુ કરવામાં આવ્યો. તેને પાછી ખેંચી લીધા પછી, કટોકટીની સત્તાઓના ભવિષ્યના ઉપયોગને નિયંત્રિત કરવા માટે એક તપાસ ગોઠવવામાં આવી અને કાનૂની જોગવાઈઓમાં સુધારો કરવામાં આવ્યો.

સ્ત્રોત: પીઆઈબી આર્કાઇવ્ઝ, શાહ તપાસ પંચ (ત્રીજો અને અંતિમ અહેવાલ)

PDFમાં જોવા માટે અહીં ક્લિક કરો

AP/IJ/GP/JD

(Release ID: 2139398)