આંકડાશાસ્ત્ર અને કાર્યક્રમ અમલીકરણ મંત્રાલય
ઘરગથ્થુ વપરાશ ખર્ચ સર્વેક્ષણ : 2022-23 અને 2023-24
ભારતમાં પોષણનું સેવન
Posted On:
02 JUL 2025 4:54PM by PIB Ahmedabad
પરિચય
ઓગસ્ટ 2022 - જુલાઈ 2023 અને ઓગસ્ટ 2023 - જુલાઈ 2024 દરમિયાન હાથ ધરવામાં આવેલા બેક-ટુ-બેક ઘરગથ્થુ વપરાશ ખર્ચ સર્વેક્ષણો (HCES) દ્વારા ચોક્કસ સંદર્ભ સમયગાળા દરમિયાન ઘરના સભ્યો દ્વારા ખાદ્ય પદાર્થોના વપરાશ અંગે માહિતી એકત્રિત કરવામાં આવી હતી. ખાદ્ય વપરાશના ડેટા અને વિવિધ ખાદ્ય પદાર્થોના પોષક તત્વોના મૂલ્યોનો ઉપયોગ કરીને પ્રતિ વ્યક્તિ પ્રતિ દિવસ અને પ્રતિ ગ્રાહક એકમ દીઠ કેલરી, પ્રોટીન અને ચરબીના વપરાશના અંદાજો વિવિધ સ્તરો પર વિભાજનના વિવિધ સ્તરો પર ઉત્પન્ન કરવામાં આવ્યા છે, જેમ કે રાજ્ય, ક્ષેત્ર, માસિક માથાદીઠ વપરાશ ખર્ચ (MPCE) ના ફ્રેક્ટાઇલ વર્ગો, વગેરે. આ સર્વેક્ષણોને 'ભારતમાં પોષણનું સેવન' નામના અહેવાલના રૂપમાં એકત્રિત અને પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યા છે.
રાષ્ટ્રીય આંકડા કાર્યાલય (NSO)માં ભારતીય વસ્તી દ્વારા પોષણના સેવન અંગે માહિતી પૂરી પાડતો એક વ્યાપક અહેવાલ બહાર પાડવાની પ્રથા રહી છે જેમાં પ્રતિ વ્યક્તિ ઊર્જા (કેલરી), પ્રોટીન અને ચરબી અને ઘરો અને વ્યક્તિઓ પર તેના વિતરણના અંદાજોનું વિગતવાર વિભાજન કરવામાં આવ્યું છે. આજ સુધી, NSSના 50માં રાઉન્ડ (1993-94), 55માં રાઉન્ડ (1999-2000), 61માં રાઉન્ડ (2004-05), 66માં રાઉન્ડ (2009-10) અને 68માં રાઉન્ડ (2011-12) ગ્રાહક ખર્ચ સર્વેક્ષણો પર આધારિત આવા પાંચ અહેવાલો પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યા છે. પરંપરાને અનુસરીને અને નીતિ નિર્માતાઓ, સંશોધકો, વિશ્લેષકો વગેરે માટે વસ્તીના વિવિધ વર્ગોના પોષણના સેવન અંગે મહત્વપૂર્ણ માહિતીની જરૂરિયાતને પૂર્ણ કરવા માટે, આ અહેવાલ પ્રકાશિત કરવામાં આવી રહ્યો છે.
મહત્વપૂર્ણ તારણો:
- 2022-23 અને 2023-24માં ગ્રામીણ અને શહેરી ભારતમાં પ્રતિ વ્યક્તિ સરેરાશ દિવસ દીઠ અને પ્રતિ ગ્રાહક એકમ કેલરીના સેવનમાં સમાન પેટર્ન જોવા મળી હતી.
- ગ્રામીણ ભારતમાં સરેરાશ માથાદીઠ દૈનિક કેલરીનું સેવન 2022-23 અને 2023-24 માં ગ્રામીણ ભારતમાં અનુક્રમે 2233 Kcal અને 2212 Kcal હતું જ્યારે શહેરી ભારતમાં બે વર્ષ માટે અનુરૂપ આંકડા અનુક્રમે 2250 Kcal અને 2240 Kcal હતા.
- 2022-23 થી 2023-24માં ગ્રામીણ ભારતમાં નીચેના પાંચ ફ્રેક્ટાઇલ વર્ગો અને શહેરી વિસ્તારો માટે નીચેના છ ફ્રેક્ટાઇલ વર્ગો માટે સરેરાશ માથાદીઠ અને પ્રતિ ગ્રાહક એકમ પ્રતિ દિવસ કેલરીના સેવનમાં વધારો જોવા મળ્યો છે .
- 2022-23 અને 2023-24માં મુખ્ય રાજ્યોમાં સરેરાશ પ્રતિ વ્યક્તિ પ્રતિ દિવસ કેલરીના સેવન અને સરેરાશ પ્રતિ ગ્રાહક એકમ પ્રતિ દિવસ કેલરીના સેવનમાં વ્યાપક તફાવત જોવા મળ્યો છે.
- માસિક માથાદીઠ વપરાશ ખર્ચ (MPCE)માં વધારા સાથે, ગ્રામીણ તેમજ શહેરી ભારતમાં સરેરાશ કેલરીનું સેવન પણ વધે છે.
I. સરેરાશ પોષક તત્વોનું સેવન
2022-23 અને 2023-24 બંને સમયગાળા દરમિયાન સમગ્ર ભારતમાં સરેરાશ માથાદીઠ દૈનિક કેલરીનું સેવન અને પ્રતિ ગ્રાહક એકમ દૈનિક કેલરીનું સેવન કોષ્ટક 1માં નીચે આપેલ છે:
|
કોષ્ટક 1: 2022-23 અને 2023-24માં સરેરાશ દૈનિક માથાદીઠ અને પ્રતિ ગ્રાહક એકમ કેલરી, પ્રોટીન અને ચરબીનો વપરાશ: અખિલ ભારતીય
|
|
સેવન
|
પ્રતિ વ્યક્તિ પ્રતિ દિવસ
|
પ્રતિ ગ્રાહક યુનિટ* પ્રતિ દિવસ
|
|
2022-23
|
2023-24
|
2022-23
|
2023-24
|
|
ગ્રામીણ
|
શહેરી
|
ગ્રામીણ
|
શહેરી
|
ગ્રામીણ
|
શહેરી
|
ગ્રામીણ
|
શહેરી
|
|
કેલરી (કેસીએલ)
|
2233
|
2250
|
2212
|
2240
|
2407
|
2488
|
2383
|
2472
|
|
પ્રોટીન (ગ્રામ)
|
61.9
|
63.2
|
61.8
|
63.4
|
66.7
|
69.9
|
66.6
|
69.9
|
|
ચરબી (ગ્રામ)
|
59.7
|
70.5
|
60.4
|
69.8
|
64.4
|
78.0
|
65.1
|
77.0
|
*ગ્રાહક એકમ એ એક એકમ છે જેનો ઉપયોગ વિવિધ ક્ષેત્રો, લિંગ અને વય જૂથોના વ્યક્તિઓના જૂથની ઊર્જા જરૂરિયાતને માપવા માટે થાય છે.
ગ્રામીણ અને શહેરી ભારતમાં બંને સમયગાળા દરમિયાન દૈનિક માથાદીઠ અને ગ્રાહક એકમ દીઠ કેલરી, પ્રોટીન અને ચરબીના સેવનમાં લગભગ સમાન પેટર્ન જોવા મળે છે.
II. સ્વાસ્થ્ય સ્તર સાથે કેલરીના સેવનમાં ફેરફાર
અખિલ ભારતીય સ્તરે MPCE દ્વારા વસ્તીના વિતરણના વિવિધ ફ્રેક્ટાઇલ વર્ગો (ગ્રામીણ અને શહેરી ક્ષેત્રો માટે અલગથી રચાયેલ) માં સરેરાશ કેલરીનું સેવન કોષ્ટક 2માં દર્શાવવામાં આવ્યું છે. દરેક ક્ષેત્રમાં, MPCEમાં વધારા સાથે સરેરાશ કેલરીનું સેવન (પ્રતિ માથાદીઠ અથવા પ્રતિ ગ્રાહક એકમ) સુધરતું જોવા મળે છે.
નીચલા વર્ગના ફ્રેક્ટાઇલ વર્ગ (પ્રતિ વ્યક્તિ ખર્ચ સ્તર દ્વારા ક્રમાંકિત વસ્તીના નીચેના 5%) અને ટોચના ફ્રેક્ટાઇલ વર્ગ (પ્રતિ વ્યક્તિ ખર્ચ સ્તર દ્વારા ક્રમાંકિત વસ્તીના ટોચના 5%) વચ્ચેનો તફાવત નોંધપાત્ર રીતે ઘટ્યો છે.
|
Table 2: Average calorie intake per capita and per consumer unit by fractile classes of MPCE in 2022-23 & 2023-24: All-India
|
|
Fractile classes of MPCE
|
calorie intake (Kcal) per day per capita
|
calorie intake (Kcal) per day per consumer unit*
|
|
2022-23
|
2023-24
|
2022-23
|
2023-24
|
|
Rural
|
Urban
|
Rural
|
Urban
|
Rural
|
Urban
|
Rural
|
Urban
|
|
(1)
|
(2)
|
(3)
|
(4)
|
(5)
|
(6)
|
(7)
|
(8)
|
(9)
|
|
0-5%
|
1607
|
1623
|
1688
|
1696
|
1796
|
1853
|
1893
|
1924
|
|
5-10%
|
1782
|
1772
|
1834
|
1837
|
1967
|
1999
|
2030
|
2075
|
|
10-20%
|
1896
|
1885
|
1924
|
1946
|
2083
|
2116
|
2113
|
2176
|
|
20-30%
|
2012
|
1981
|
2023
|
2033
|
2196
|
2214
|
2206
|
2262
|
|
30-40%
|
2093
|
2054
|
2096
|
2091
|
2270
|
2279
|
2275
|
2319
|
|
40-50%
|
2169
|
2148
|
2163
|
2159
|
2344
|
2379
|
2336
|
2389
|
|
50-60%
|
2243
|
2226
|
2227
|
2221
|
2415
|
2456
|
2394
|
2448
|
|
60-70%
|
2332
|
2316
|
2289
|
2306
|
2497
|
2549
|
2442
|
2536
|
|
70-80%
|
2425
|
2420
|
2370
|
2402
|
2580
|
2649
|
2518
|
2634
|
|
80-90%
|
2551
|
2620
|
2483
|
2560
|
2700
|
2853
|
2625
|
2789
|
|
90-95%
|
2716
|
2827
|
2619
|
2744
|
2851
|
3073
|
2755
|
2958
|
|
95-100%
|
3116
|
3478
|
2941
|
3092
|
3248
|
3723
|
3069
|
3292
|
|
All-India
|
2233
|
2250
|
2212
|
2240
|
2407
|
2488
|
2383
|
2472
|
*ગ્રાહક એકમ એ એક એકમ છે જેનો ઉપયોગ વિવિધ ક્ષેત્રો, લિંગ અને વય જૂથોના વ્યક્તિઓના જૂથની ઊર્જા જરૂરિયાતને માપવા માટે થાય છે.
III. સરેરાશ પોષક તત્વોના સેવનનો ટ્રેન્ડ
2009-10થી 2023-24 દરમિયાન ગ્રામીણ અને શહેરી વિસ્તારો માટે અખિલ ભારતીય સ્તરે સરેરાશ પ્રતિ વ્યક્તિ પ્રતિ દિવસ કેલરી અને પ્રોટીનના સેવનનો અંદાજ આકૃતિ 1 અને 2માં દર્શાવવામાં આવ્યો છે. 2009-10થી 2023-24 દરમિયાન ગ્રામીણ અને શહેરી વિસ્તારોમાં અખિલ ભારતીય સ્તરે પ્રતિ વ્યક્તિ પ્રતિ દિવસ કેલરીના સેવનમાં નજીવો વધારો જોવા મળ્યો છે. 2009-10થી ગ્રામીણ અને શહેરી ભારતમાં પ્રતિ વ્યક્તિ પ્રતિ દિવસ પ્રોટીનના સેવનમાં સમાન વધારો જોવા મળ્યો છે.
IV. ખાદ્ય શ્રેણી દ્વારા પ્રોટીનના સેવનનું ટકાવારી વિભાજન: અખિલ ભારત
ગ્રામીણ અને શહેરી ક્ષેત્રો માટે 5 ખાદ્ય જૂથો, જેમ કે અનાજ, કઠોળ, દૂધ અને દૂધના ઉત્પાદનો, ઈંડા/માછલી/માંસ અને અન્ય ખોરાકમાં પ્રોટીનના સેવનની ટકાવારી 2022-23 સમયગાળા માટે આકૃતિ 4R અને 4U માં અને 2023-24 માટે આકૃતિ 5R અને 5U માં રજૂ કરવામાં આવી છે. ગ્રામીણ ભારત માટે અનાજનો હિસ્સો લગભગ 46-47% અને શહેરી ભારત માટે લગભગ 39% છે, જે બંને સમયગાળામાં 5 ખાદ્ય જૂથોમાં પ્રોટીનનો સૌથી મહત્વપૂર્ણ સ્ત્રોત છે.
V. ખાદ્ય શ્રેણી દ્વારા પ્રોટીનના સેવનના વિભાજનમાં વલણ: અખિલ ભારત
આકૃતિ 6R અને 6U 2009-10 થી 2023-24 ના સમયગાળા દરમિયાન સમગ્ર ભારતમાં ખાદ્ય જૂથો દ્વારા પ્રોટીનના સેવનના ટકાવારી વિભાજન દર્શાવે છે.
ગ્રામીણ ભારતમાં પ્રોટીનના સેવનમાં અનાજનો ફાળો 2009-10ના સ્તરથી લગભગ 14% અને શહેરી ભારતમાં લગભગ 12% ઘટ્યો છે. અનાજના હિસ્સામાં ઘટાડો ઇંડા, માછલી અને માંસ, અન્ય ખાદ્ય પદાર્થોના હિસ્સામાં નોંધપાત્ર વધારો અને ગ્રામીણ અને શહેરી ભારતમાં દૂધ અને દૂધના ઉત્પાદનોના હિસ્સામાં નજીવો વધારો દ્વારા સંતુલિત થયો છે.
VI. સમાયોજિત પોષક તત્વોનો વપરાશ
ઘરના સભ્યો દ્વારા ખાદ્ય પદાર્થોના વપરાશમાં ફક્ત ઘરના સભ્યો દ્વારા કરવામાં આવતા વાસ્તવિક વપરાશનો જ સમાવેશ થતો નથી, પરંતુ સંદર્ભ સમયગાળા દરમિયાન ઘરમાં તૈયાર કરાયેલા અને ઘરના સભ્યો સિવાયના સભ્યોને પીરસવામાં આવતા ભોજનનો પણ સમાવેશ થાય છે. વધુમાં, સભ્યો અને મહેમાનોના વપરાશ માટે બજારમાંથી ખરીદેલા રાંધેલા ભોજનની નોંધ ખરીદનારના ઘરમાં પણ કરવામાં આવે છે. આમ, ઘરના સભ્યોના 'સાચા' વપરાશની નજીક પોષક તત્વોના સેવનના સ્તરનો અંદાજ શોધવા માટે, યોગ્ય પદ્ધતિનો ઉપયોગ કરીને ગોઠવણો કરવામાં આવે છે. પ્રતિ વ્યક્તિ પ્રતિ દિવસ સમાયોજિત પોષક તત્વોના સેવનના અંદાજો અને અવ્યવસ્થિત પોષક તત્વોના સેવન નીચે કોષ્ટક 3માં દર્શાવવામાં આવ્યા છે:
|
Table 3: Average daily per capita adjusted and unadjusted intake of calorie, protein and fat in 2022-23 & 2023-24: All-India
|
|
Intake of
|
per capita per day
|
|
unadjusted
|
adjusted
|
|
2022-23
|
2023-24
|
2022-23
|
2023-24
|
|
Rural
|
Urban
|
Rural
|
Urban
|
Rural
|
Urban
|
Rural
|
Urban
|
|
Calorie (Kcal)
|
2233
|
2250
|
2212
|
2240
|
2210
|
2216
|
2191
|
2225
|
|
Protein (gm)
|
61.9
|
63.2
|
61.8
|
63.4
|
61.3
|
62.4
|
61.2
|
62.9
|
|
Fat (gm)
|
59.7
|
70.5
|
60.4
|
69.8
|
59.1
|
69.6
|
59.7
|
69.3
|
સરેરાશ, સમગ્ર ભારત સ્તરે, HCES: 2022-23 અને HCES: 2023-24 દરમિયાન બંને ક્ષેત્રોમાં સમાયોજિત પોષક તત્વોના આંકડા અવ્યવસ્થિત પોષક તત્વો કરતા થોડા ઓછા છે. બંને ક્ષેત્રોમાં પ્રોટીન અને ચરબીના માથાદીઠ સેવન માટે સમાન પેટર્ન જોવા મળે છે.
AP/IJ/GP/JD
(Release ID: 2141637)