દૂરસંચાર વિભાગ (DoT) 30 જૂન, 2025ના રોજ જારી કરાયેલ ભારતીય રિઝર્વ બેંક (RBI)ની સલાહનું સ્વાગત કરે છે, જેમાં તમામ અનુસૂચિત વાણિજ્યિક બેંકો, નાની નાણાકીય બેંકો, ચુકવણી બેંકો અને સહકારી બેંકોને DoT દ્વારા વિકસિત નાણાકીય છેતરપિંડી જોખમ સૂચક (FRI)ને તેમની સિસ્ટમમાં એકીકૃત કરવા નિર્દેશ આપવામાં આવ્યો છે. સાયબર-સક્ષમ નાણાકીય છેતરપિંડી સામેની લડાઈમાં આ એક મહત્વપૂર્ણ ક્ષણ છે અને ભારતના વિકસતા ડિજિટલ અર્થતંત્રમાં નાગરિકોની સુરક્ષામાં આંતર-એજન્સી સહયોગની શક્તિનો પુરાવો છે. તે API-આધારિત એકીકરણ દ્વારા બેંકો અને DoTના DIP વચ્ચે ડેટા વિનિમયને સ્વચાલિત કરવાના વ્યૂહાત્મક મહત્વ પર પણ ભાર મૂકે છે, જે વાસ્તવિક સમયની પ્રતિભાવશીલતા અને છેતરપિંડી જોખમ મોડેલોને વધુ શુદ્ધ કરવા માટે સતત પ્રતિસાદને સક્ષમ બનાવે છે.

"નાણાકીય છેતરપિંડી જોખમ સૂચક" શું છે અને તે બેંકોને સાયબર છેતરપિંડી અટકાવવામાં કેવી રીતે મદદ કરશે?

મે 2025માં DoT ના ડિજિટલ ઇન્ટેલિજન્સ યુનિટ (DIU) દ્વારા શરૂ કરાયેલ નાણાકીય છેતરપિંડી જોખમ સૂચક (FRI) એ એક જોખમ-આધારિત મેટ્રિક છે. જે મોબાઇલ નંબરને નાણાકીય છેતરપિંડીના મધ્યમ, ઉચ્ચ અથવા ખૂબ ઊંચા જોખમ સાથે સંકળાયેલા તરીકે વર્ગીકૃત કરે છે. આ વર્ગીકરણ વિવિધ હિસ્સેદારો પાસેથી મેળવેલા ઇનપુટ્સનું પરિણામ છે. જેમાં ભારતીય સાયબર ક્રાઇમ કોઓર્ડિનેશન સેન્ટર (I4C's) નેશનલ સાયબર ક્રાઇમ રિપોર્ટિંગ પોર્ટલ (NCRP), DoTના ‘ચક્ષુ’ પ્લેટફોર્મ અને બેંકો અને નાણાકીય સંસ્થાઓ દ્વારા શેર કરાયેલ ગુપ્ત માહિતીનો સમાવેશ થાય છે. તે હિસ્સેદારોને - ખાસ કરીને બેંકો, NBFCs અને UPI સેવા પ્રદાતાઓને - મોબાઇલ નંબરમાં ઉચ્ચ જોખમ હોય તો અમલીકરણને પ્રાથમિકતા આપવા અને વધારાના ગ્રાહક સુરક્ષા પગલાં લેવા માટે સશક્ત બનાવે છે. DoT ના ડિજિટલ ઇન્ટેલિજન્સ યુનિટ (DIU) નિયમિતપણે હિસ્સેદારો સાથે મોબાઇલ નંબર રિવોકેશન લિસ્ટ (MNRL) શેર કરે છે, જેમાં સાયબર ક્રાઇમ લિંક્સ, નિષ્ફળ પુનઃ ચકાસણી અથવા દુરુપયોગને કારણે ડિસ્કનેક્ટ થયેલા નંબરોની વિગતો આપવામાં આવે છે - જેમાંથી ઘણા નાણાકીય છેતરપિંડી સાથે જોડાયેલા છે.

બેંકો અને નાણાકીય સંસ્થાઓ શંકાસ્પદ વ્યવહારોને નકારવા, ગ્રાહકોને એલર્ટ અથવા ચેતવણીઓ જારી કરવા અને ઉચ્ચ જોખમ તરીકે ચિહ્નિત કરાયેલા વ્યવહારોમાં વિલંબ જેવા નિવારક પગલાં લેવા માટે વાસ્તવિક સમયમાં FRI નો ઉપયોગ કરી શકે છે. PhonePe, Punjab National Bank, HDFC Bank, ICICI Bank, Paytm અને India Post Payments Bank જેવી અગ્રણી સંસ્થાઓ દ્વારા આ સિસ્ટમની ઉપયોગિતા પહેલાથી જ દર્શાવવામાં આવી છે. UPI સમગ્ર ભારતમાં સૌથી વધુ પસંદગીની ચુકવણી પદ્ધતિ હોવાથી, આ હસ્તક્ષેપ લાખો નાગરિકોને સાયબર છેતરપિંડીનો શિકાર બનતા બચાવી શકે છે. FRI ટેલિકોમ અને નાણાકીય બંને ક્ષેત્રોમાં શંકાસ્પદ છેતરપિંડી સામે ઝડપી, લક્ષિત અને સહયોગી કાર્યવાહી માટે પરવાનગી આપે છે.

DoT નાણાકીય છેતરપિંડી જોખમ સૂચક જેવા ટેકનોલોજી-આધારિત, રાષ્ટ્રીય સ્તરે સંકલિત ઉકેલોનો ઉપયોગ કરીને સાયબર-સક્ષમ છેતરપિંડીનો સામનો કરવાના તેમના પ્રયાસોમાં બેંકો અને નાણાકીય સંસ્થાઓને સમર્થન આપવા માટે પ્રતિબદ્ધ છે. આ પગલું ડિજિટલ વિશ્વાસ અને સુરક્ષાના નવા યુગને ચિહ્નિત કરે છે, જે સરકારના વ્યાપક ડિજિટલ ઇન્ડિયા વિઝનને મજબૂત બનાવે છે. DoT ચેતવણી પદ્ધતિઓને સુવ્યવસ્થિત કરવા, છેતરપિંડી શોધને વેગ આપવા અને ટેલિકોમ ઇન્ટેલિજન્સને સીધા બેંકિંગ કાર્યપ્રવાહમાં એકીકૃત કરવા માટે RBI-નિયંત્રિત સંસ્થાઓ સાથે નજીકથી કામ કરવાનું ચાલુ રાખે છે. જેમ જેમ વધુ સંસ્થાઓ તેમની ગ્રાહક-લક્ષી સિસ્ટમોમાં FRI અપનાવશે, તેમ તેમ તે ક્ષેત્ર-વ્યાપી ધોરણમાં વિકસિત થવાની અપેક્ષા છે, જે વિશ્વાસને મજબૂત બનાવશે, વાસ્તવિક સમયના નિર્ણય લેવા સક્ષમ બનાવશે અને ભારતના ડિજિટલ નાણાકીય સ્થાપત્યમાં વધુ પ્રણાલીગત સ્થિતિસ્થાપકતા પ્રદાન કરશે.

વધુ માહિતી માટે DoT હેન્ડલ્સને અનુસરો: -

X - https://x.com/DoT_India

Insta https://www.instagram.com/department_of_telecom?igsh=MXUxbHFjd3llZTU0YQ==

Fb - https://www.facebook.com/DoTIndia

AP/IJ/GP/JD