"આ વૈશ્વિક વાતાવરણમાં, ભારતીય અર્થતંત્ર વૈશ્વિક વિકાસનું મુખ્ય ચાલકબળ રહ્યું છે. મજબૂત સ્થાનિક વિકાસ ચાલકો, મજબૂત મેક્રોઇકોનોમિક ફંડામેન્ટલ્સ અને સમજદાર નીતિઓ વૃદ્ધિને વેગ આપવાનું ચાલુ રાખે છે." ~ સંજય મલ્હોત્રા, આરબીઆઈ ગવર્નર

 

પરિચય

ભારતનું અર્થતંત્ર સ્થિર અને આત્મવિશ્વાસપૂર્ણ ગતિએ વિકસી રહ્યું છે, જે વિશ્વના સૌથી ઝડપથી વિકસતા મુખ્ય અર્થતંત્ર તરીકે ઉભરી રહ્યું છે. કુલ સ્થાનિક ઉત્પાદન (GDP) એ અર્થતંત્રના કદ અને આરોગ્યનું માપ છે. તે દેશમાં ઉત્પાદિત તમામ માલ અને સેવાઓનું કુલ મૂલ્ય છે. 2024-25માં, વાસ્તવિક GDP વૃદ્ધિ 6.5 ટકા રહેવાનો અંદાજ છે. ભારતીય રિઝર્વ બેંક 2025-26માં પણ આ જ દર ચાલુ રહેવાની અપેક્ષા રાખે છે. આ પ્રદર્શન એવા સમયે આવ્યું છે જ્યારે વૈશ્વિક અર્થતંત્ર અનિશ્ચિતતાનો સામનો કરી રહ્યું છે, જે ભારતના સ્થિર ગતિને વધુ મહત્વપૂર્ણ બનાવે છે.

મેક્રોઇકોનોમિક ચિત્ર મજબૂત સ્થાનિક માંગ, ઘટતો ફુગાવો, મજબૂત મૂડી બજારો અને વધતી જતી નિકાસ દ્વારા આધારભૂત સ્થિતિસ્થાપકતા અને સંતુલનનું છે. રેકોર્ડ વિદેશી હૂંડિયામણ અનામત, વ્યવસ્થિત ચાલુ ખાતાની ખાધ અને વધતી જતી વિદેશી રોકાણ જેવા મુખ્ય સૂચકાંકો ભારતની લાંબા ગાળાની સંભાવનાઓમાં વધતા વૈશ્વિક વિશ્વાસને પ્રતિબિંબિત કરે છે. એકસાથે, આ વલણો એક એવી અર્થવ્યવસ્થાને પ્રતિબિંબિત કરે છે જે ફક્ત વિસ્તરણ જ નહીં પરંતુ તમામ ક્ષેત્રોમાં મજબૂત રીતે કાર્ય કરી રહી છે.

મજબૂત GDP વૃદ્ધિ

ભારતની વૃદ્ધિ વાર્તા મજબૂત મૂળભૂત સિદ્ધાંતો અને સુસંગત કામગીરી પાછળ વૈશ્વિક ધ્યાન આકર્ષિત કરી રહી છે. વાસ્તવિક GDP, જે ફુગાવાના પ્રભાવોને દૂર કર્યા પછી અર્થતંત્રના ઉત્પાદનને માપે છે, તે 2024-25માં 6.5 ટકા વધ્યો હતો. ભારતીય રિઝર્વ બેંક 2025-26 સુધી આ ગતિ ચાલુ રહેવાની અપેક્ષા રાખે છે. અન્ય અંદાજો આ આશાવાદને પ્રતિબિંબિત કરે છે, જેમાં સંયુક્ત રાષ્ટ્ર આ વર્ષે 6.3 ટકા અને આવતા વર્ષે 6.4 ટકા વૃદ્ધિનો અંદાજ લગાવે છે, જ્યારે ભારતીય ઉદ્યોગ સંઘે તેનો અંદાજ 6.40 થી 6.70 ટકા જેટલો થોડો વધારે રાખ્યો છે.

આ સતત કામગીરી મજબૂત સ્થાનિક માંગને કારણે છે. ગ્રામીણ વપરાશમાં વધારો થયો છે, શહેરી ખર્ચ વધી રહ્યો છે અને ખાનગી રોકાણ વધી રહ્યું છે. વ્યવસાયો ક્ષમતામાં વધારો કરી રહ્યા છે, જેમાં ઘણા તેમના મહત્તમ ઉત્પાદન સ્તરની નજીક કાર્યરત છે. તે જ સમયે, જાહેર રોકાણ ઊંચું રહે છે, ખાસ કરીને માળખાગત સુવિધાઓમાં, જ્યારે સ્થિર ઉધાર લેવાની સ્થિતિ કંપનીઓ અને ગ્રાહકોને ભવિષ્ય માટે નિર્ણયો લેવામાં મદદ કરી રહી છે.

તેનાથી વિપરીત, વૈશ્વિક પરિસ્થિતિઓ નાજુક રહે છે. સંયુક્ત રાષ્ટ્રએ વેપાર તણાવ, નીતિ અનિશ્ચિતતાઓ અને સરહદ પાર રોકાણમાં ઘટાડાને ટાંકીને વિશ્વ અર્થતંત્રને "અનિશ્ચિત ક્ષણ"નો સામનો કરવો પડી રહ્યો હોવાનું વર્ણવ્યું છે. આ વચ્ચે, ભારત એક તેજસ્વી સ્થળ તરીકે ઉભરી આવ્યું છે, જેમાં વૈશ્વિક સંસ્થાઓ અને ઉદ્યોગ સંસ્થાઓએ તેની વૃદ્ધિની સંભાવનાઓમાં વિશ્વાસ વ્યક્ત કર્યો છે.

છેલ્લા દાયકામાં, ભારતનું આર્થિક કદ ઝડપથી વિસ્તર્યું છે. 2014-15માં વર્તમાન ભાવે GDP ₹106.57 લાખ કરોડ હતું. 2024-25માં આ આંકડો વધીને ₹331.03 લાખ કરોડ થવાની ધારણા છે, જે દસ વર્ષમાં લગભગ ત્રણ ગણો થશે. ફક્ત છેલ્લા વર્ષમાં, નોમિનલ GDP 9.9 ટકા વધ્યો હતો, જ્યારે વાસ્તવિક GDP 6.5 ટકા વધ્યો હતો, જે અર્થતંત્રની સતત સ્થિતિસ્થાપકતા અને જોશ પર ભાર મૂકે છે.

ફુગાવો નિયંત્રણમાં​

ભારતમાં ફુગાવામાં તીવ્ર ઘટાડો થયો છે, જેનાથી ઘરો અને વ્યવસાયો બંનેને રાહત મળી છે. મે 2025માં, ગ્રાહક ભાવ સૂચકાંક (CPI) પર આધારિત વાર્ષિક ફુગાવાનો દર 2.82 ટકા હતો. આ ફેબ્રુઆરી 2019 પછીનું સૌથી નીચું સ્તર છે. તે પાછલા મહિના કરતા 34 બેસિસ પોઈન્ટનો ઘટાડો પણ દર્શાવે છે.

ખાદ્ય પદાર્થોના ભાવ, જે ઘણીવાર એકંદર ફુગાવા પર મોટી અસર કરે છે, તે પણ ઠંડા પડ્યા છે. ગ્રાહક ખાદ્ય ભાવ સૂચકાંક (CFPI) એ મે 2025માં માત્ર 0.99 ટકાનો ફુગાવાનો દર નોંધાવ્યો હતો. ઓક્ટોબર 2021 પછી આ સૌથી ઓછો ખાદ્ય ફુગાવો છે. ગ્રામીણ અને શહેરી ખાદ્ય ફુગાવો લગભગ સમાન હતો, અનુક્રમે 0.95 ટકા અને 0.96 ટકા. એપ્રિલ 2025ની તુલનામાં ખાદ્ય ફુગાવામાં 79 બેસિસ પોઈન્ટનો ઘટાડો થયો, જે શાકભાજી અને અનાજ જેવી આવશ્યક ચીજવસ્તુઓમાં સ્પષ્ટ ઘટાડો દર્શાવે છે.

જૂન 2025માં પ્રકાશિત થયેલા રિઝર્વ બેંક ઓફ ઈન્ડિયાના નાણાકીય સ્થિરતા અહેવાલ મુજબ, ફુગાવાનો અંદાજ અનુકૂળ રહે છે. પાક ઉત્પાદનમાં વધારો થવાને કારણે ખાદ્ય પદાર્થોના ભાવ સ્થિર રહેવાની ધારણા છે. વૈશ્વિક મોરચે, આયાતી ફુગાવાનું જોખમ હાલમાં ઓછું દેખાય છે. વૈશ્વિક માંગમાં ઘટાડો થવાને કારણે ક્રૂડ તેલ અને અન્ય ચીજવસ્તુઓના ભાવ નિયંત્રણમાં રહેવાની શક્યતા છે. જોકે, મધ્ય પૂર્વમાં તાજેતરના તણાવે આ ચિત્રમાં કેટલીક અનિશ્ચિતતા ઉમેરી છે.

એકંદરે, રિઝર્વ બેંક માને છે કે ફુગાવો તેના મધ્યમ ગાળાના 4 ટકાના લક્ષ્ય સાથે સુસંગત રહેશે. હકીકતમાં, તે આગામી મહિનાઓમાં તે સ્તરથી થોડો નીચે પણ આવી શકે છે. આ હળવા વલણથી વિશ્વાસ મળે છે કે વર્તમાન ભાવ સ્થિરતા કામચલાઉ નથી, પરંતુ આર્થિક સ્થિરતાના વ્યાપક પેટર્નનો એક ભાગ છે.

બજારનો વિશ્વાસ રેકોર્ડ સ્તરે

ભારતના મૂડી બજારો તેજીમાં છે, અને આત્મવિશ્વાસ દેખાઈ રહ્યો છે. ઘરગથ્થુ બચતને રોકાણમાં ફેરવીને તેઓ આર્થિક વિકાસ માટે એક શક્તિશાળી એન્જિન બન્યા છે. વૈશ્વિક તણાવ અને સ્થાનિક અનિશ્ચિતતાઓ છતાં, શેરબજારે ડિસેમ્બર 2024 સુધીમાં મજબૂત પ્રદર્શન જાળવી રાખ્યું. તેણે અન્ય ઘણી ઉભરતી અર્થવ્યવસ્થાઓને પાછળ છોડી દીધી, જે દર્શાવે છે કે સ્થાનિક અને વૈશ્વિક બંને રોકાણકારો ભારતની વૃદ્ધિ વાર્તા પર કેવી રીતે વિશ્વાસ રાખે છે.

છૂટક ભાગીદારીમાં ઝડપથી વધારો થયો છે. છૂટક રોકાણકારોની સંખ્યા 2019માં 4.9 કરોડથી વધીને 2024ના અંત સુધીમાં 13.2 કરોડ થઈ ગઈ છે. આ વૃદ્ધિ ઇક્વિટી બજારોમાં વધતા જાહેર રસ અને દેશની લાંબા ગાળાની સંભાવનામાં વિશ્વાસ દર્શાવે છે. મોટાભાગના લોકો હવે શેરબજારને માત્ર મોટી કંપનીઓ માટે જ નહીં પરંતુ સામાન્ય નાગરિકો માટે પણ સંપત્તિ સર્જનના સાધન તરીકે જુએ છે.

પ્રાથમિક બજાર, જ્યાં કંપનીઓ જાહેર જનતાને શેર વેચીને ભંડોળ એકત્ર કરે છે, તે પણ ખૂબ સક્રિય છે. એપ્રિલ અને ડિસેમ્બર 2024ની વચ્ચે, ભારતમાં 259 પ્રારંભિક જાહેર ઓફર અથવા IPO જોવા મળ્યા. ગયા વર્ષના સમાન સમયગાળાની સરખામણીમાં આ 32.1 ટકાનો વધારો હતો. આ IPO દ્વારા એકત્ર કરાયેલ કુલ રકમ લગભગ ત્રણ ગણી વધીને ₹53,023 કરોડથી ₹1,53,987 કરોડ થઈ ગઈ. વૈશ્વિક IPO લિસ્ટિંગમાં ભારતનો હિસ્સો 2023માં 17 ટકાથી વધીને 2024માં 30 ટકા થયો, જે વિશ્વમાં સૌથી વધુ છે.

બાહ્ય ક્ષેત્રને મજબૂત બનાવવું

ભારતનું બાહ્ય ક્ષેત્ર અર્થતંત્ર માટે મજબૂત ગાદી પૂરી પાડી રહ્યું છે. વધતા વિદેશી હૂંડિયામણ ભંડાર, વ્યવસ્થિત ચાલુ ખાતાની સંતુલન અને વિદેશી રોકાણના સતત પ્રવાહ સાથે, ભારત વૈશ્વિક અનિશ્ચિતતાઓનો સામનો કરવા માટે સારી સ્થિતિમાં છે. આ સૂચકાંકો દેશની આર્થિક નીતિઓ અને લાંબા ગાળાની સ્થિરતામાં વધતા આંતરરાષ્ટ્રીય વિશ્વાસને પ્રતિબિંબિત કરે છે.

વિદેશી પ્રત્યક્ષ રોકાણ

ભારત વૈશ્વિક રોકાણકારો માટે ટોચની પસંદગી બની રહ્યું છે. દેશમાં રોકાણકાર-મૈત્રીપૂર્ણ FDI નીતિ છે, જે ઓટોમેટિક રૂટ દ્વારા મોટાભાગના ક્ષેત્રોમાં 100 ટકા વિદેશી માલિકીની મંજૂરી આપે છે. પરિણામે, FDI પ્રવાહ FID 2024-25માં વધીને US$ 81.04 બિલિયન (કામચલાઉ) થયો, જે FY 2023-24માં US$ 71.28 બિલિયનથી 14 ટકાનો વધારો દર્શાવે છે. આ FY 2013-14માં પ્રાપ્ત US$ 36.05 બિલિયન કરતા બમણાથી વધુ છે, જે લાંબા ગાળાની પ્રગતિ દર્શાવે છે.

નાણાકીય વર્ષ 2024-25માં કુલ FDIના 19 ટકાને આકર્ષિત કરીને, સેવા ક્ષેત્રે ઇક્વિટી રોકાણોનો પ્રવાહ આગળ ધપાવ્યો. ત્યારબાદ કમ્પ્યુટર સોફ્ટવેર અને હાર્ડવેર 16 ટકા અને ટ્રેડિંગ 8 ટકા રહ્યું. સેવા ક્ષેત્રમાં FDI 40.77 ટકા વધીને USD 9.35 બિલિયન સુધી પહોંચ્યું, જે પાછલા વર્ષના USD 6.64 બિલિયન હતું. ઉત્પાદન ક્ષેત્રમાં, FDI 18 ટકા વધીને નાણાકીય વર્ષ 2023-24માં USD 16.12 બિલિયનથી નાણાકીય વર્ષ 2024-25માં USD 19.04 બિલિયન થયું.

વિદેશી વિનિમય અનામત

20 જૂન 2025 સુધીમાં ભારતનો વિદેશી હૂંડિયામણ અનામત USD 697.9 બિલિયન હતો. આ અનામત 11 મહિનાથી વધુના માલસામાનની આયાતને આવરી લેવા માટે પૂરતો છે, જે વૈશ્વિક આંચકાના સમયમાં સલામતી જાળ પૂરી પાડે છે. આનો અર્થ એ છે કે જો નિકાસ ધીમી પડે તો પણ, ભારત પાસે આવશ્યક આયાત માટે ચૂકવણી કરવા માટે પૂરતું વિદેશી હૂંડિયામણ છે. ઉપરાંત, માર્ચ 2025 સુધીમાં બાહ્ય દેવું મધ્યમ સ્તરે રહ્યું છે, જે GDPના 19.1 ટકા છે. આ આંકડા દર્શાવે છે કે વિશ્વના બાકીના દેશો સાથે ભારતની નાણાકીય સ્થિતિ સ્વસ્થ અને સ્થિર છે.

ચાલુ ખાતાની ગતિશીલતા

ભારતના ચાલુ ખાતાના બેલેન્સમાં 2024-25ના ચોથા ક્વાર્ટરમાં US$13.5 બિલિયન (GDPના 1.3 ટકા)નો સરપ્લસ નોંધાયો છે, જે પાછલા વર્ષના સમાન ક્વાર્ટરમાં US$4.6 બિલિયન (GDPના 0.5 ટકા) હતો. આ સુધારો ભારતની નિકાસ કમાણીની વધતી જતી શક્તિ અને વિદેશી પ્રવાહની સ્થિરતાને પ્રતિબિંબિત કરે છે.

નાણાકીય વર્ષ 2024-25માં ચાલુ ખાતાની ખાધ GDPના માત્ર 0.6 ટકા સુધી મર્યાદિત હતી. ઓછી ખાધ મુખ્યત્વે મજબૂત સેવાઓ નિકાસ અને વિદેશમાં રહેતા ભારતીયો તરફથી સતત રેમિટન્સને કારણે હતી.

ઉત્પાદન અને નિકાસ

ભારતનું નિકાસ પ્રદર્શન તેના અર્થતંત્રની વધતી જતી શક્તિને પ્રતિબિંબિત કરે છે, ખાસ કરીને સેવાઓ અને ઉચ્ચ-મૂલ્ય ઉત્પાદનમાં. છેલ્લા દાયકામાં, દેશે વૈશ્વિક વેપારમાં તેની હાજરીમાં સતત વધારો કર્યો છે. આ વૃદ્ધિ મજબૂત ઔદ્યોગિક ક્ષમતા, સેવાઓમાં વધુ સ્પર્ધાત્મકતા અને સંરક્ષણ ઉત્પાદન અને ઇલેક્ટ્રોનિક્સ જેવા વ્યૂહાત્મક ક્ષેત્રોના ઉદય દ્વારા પ્રેરિત થઈ છે.

ભારતની કુલ નિકાસ 2024-25માં 824.9 બિલિયન યુએસ ડોલરની નવી ઊંચી સપાટીએ પહોંચી, જે 2023-24માં 778.1 બિલિયન યુએસ ડોલર હતી તેનાથી 6.01 ટકા વધુ છે. આ 2013-14માં 466.22 બિલિયન યુએસ ડોલર હતી તેનાથી તીવ્ર વધારો દર્શાવે છે, જે એક દાયકાના સતત નિકાસ વેગને દર્શાવે છે.

સેવાઓની નિકાસ મુખ્ય ફાળો આપનાર છે. 2024-25માં ભારતે USD 387.5 બિલિયન મૂલ્યની સેવાઓની નિકાસ કરી હતી, જે પાછલા વર્ષના USD 341.1 બિલિયન કરતા 13.6 ટકા વધુ છે. એક દાયકા પહેલા, 2013-14માં સેવાઓની નિકાસ USD 152 બિલિયન હતી. આ મજબૂત અને સતત વૃદ્ધિ વૈશ્વિક ગ્રાહકોને, ખાસ કરીને IT, કન્સલ્ટિંગ, ફાઇનાન્સ અને ડિજિટલ ટેકનોલોજીમાં ઉચ્ચ ગુણવત્તાની સેવાઓ પહોંચાડવાની ભારતની ક્ષમતાને દર્શાવે છે.

પેટ્રોલિયમ ઉત્પાદનો સિવાયના વેપારી માલની નિકાસે પણ રેકોર્ડ હાંસલ કર્યો. 2024-25માં, આ નિકાસ USD 374.1 બિલિયન સુધી પહોંચી, જે પાછલા વર્ષના USD 352.9 બિલિયનથી 6.0 ટકા વધીને છે. આ અત્યાર સુધીનો સૌથી વધુ નોન-પેટ્રોલિયમ માલ નિકાસ આંકડો છે. તે 2013-14માં USD 314 બિલિયનથી નોંધપાત્ર સુધારો દર્શાવે છે. આ વૃદ્ધિનો મોટો ભાગ મશીનરી, રસાયણો, ઇલેક્ટ્રોનિક્સ અને સંરક્ષણ સાધનો જેવા ક્ષેત્રોમાંથી આવ્યો છે, જે વૈશ્વિક બજારોમાં આકર્ષણ મેળવી રહ્યા છે.

આ નિકાસ વૃદ્ધિ પાછળ ઉત્પાદનમાં સતત વધારો મુખ્ય છે. આંકડા અને કાર્યક્રમ અમલીકરણ મંત્રાલય મુજબ, સ્થિર ભાવે ઉત્પાદનનો કુલ મૂલ્યવર્ધિત (GVA) 2013-14માં ₹15.6 લાખ કરોડથી વધીને 2023-24માં ₹27.5 લાખ કરોડ થયો. અર્થતંત્રમાં આ ક્ષેત્રનો હિસ્સો લગભગ 17.3 ટકા પર સ્થિર રહ્યો, પરંતુ ઉત્પાદનમાં લગભગ બે ગણો વધારો તેના વિસ્તરતા આધારને દર્શાવે છે.

નિષ્કર્ષ

ગયા વર્ષે ભારતનું આર્થિક પ્રદર્શન માત્ર વૃદ્ધિ જ નહીં, પરંતુ સ્થિરતા અને દિશાની ઊંડી ભાવનાને પણ પ્રતિબિંબિત કરે છે. વાસ્તવિક GDP 6.5 ટકાના દરે વૃદ્ધિ પામી રહ્યું છે અને ફુગાવો વર્ષોમાં સૌથી નીચો છે, તેથી દેશે દર્શાવ્યું છે કે તે ભાવ સ્થિરતા સાથે વિસ્તરણને સંતુલિત કરી શકે છે. તે જ સમયે, મૂડી બજારોમાં મજબૂત ભાગીદારી, નિકાસનું રેકોર્ડ સ્તર અને સ્વસ્થ વિદેશી વિનિમય અનામત સ્થાનિક અને વિદેશમાં વધતા આત્મવિશ્વાસ તરફ નિર્દેશ કરે છે.

ઉત્પાદન, સેવાઓ અને માળખાગત સુવિધાઓ જેવા મુખ્ય ક્ષેત્રો આગળ વધી રહ્યા છે, જે સ્થિર રોકાણ અને નીતિગત ધ્યાન દ્વારા સમર્થિત છે. બાહ્ય જોખમો યથાવત છે, પરંતુ ભારતના મૂળભૂત સિદ્ધાંતો મજબૂત છે. વૈશ્વિક અર્થતંત્ર પડકારોનો સામનો કરી રહ્યું હોવાથી, ભારતનું સતત પ્રદર્શન ખાતરી આપે છે કે તે આગળથી નેતૃત્વ કરવા અને મજબૂત, વધુ સમાવિષ્ટ ભવિષ્ય બનાવવા માટે સારી સ્થિતિમાં છે.

સંદર્ભ:

આરબીઆઈ:

• https://rbidocs.rbi.org.in/rdocs//PublicationReport/Pdfs/0FSRJUNE20253006258AE798B4484642AD861CC35BC2CB3D8E.PDF

PIB પૃષ્ઠભૂમિકારો:

• https://www.pib.gov.in/PressNoteDetails.aspx?NoteId=154474&ModuleId=3
• https://static.pib.gov.in/WriteReadData/specificdocs/documents/2025/jun/doc2025616570701.pdf

વાણિજ્ય અને ઉદ્યોગ મંત્રાલય:

• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2131716

આંકડા અને કાર્યક્રમ અમલીકરણ મંત્રાલય:

• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2135927

PDF ડાઉનલોડ કરવા માટે અહીં ક્લિક કરો.

 

AP/IJ/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com

(Release ID: 2143058)