મુખ્ય મુદ્દાઓ

 

પરિચય

વિશ્વ વસ્તી દિવસ દર વર્ષે 11 જુલાઈના રોજ ઉજવવામાં આવે છે. આ વર્ષનો વિષય "યુવાનોને ન્યાયી અને આશાસ્પદ વિશ્વમાં તેઓ ઇચ્છે છે તે પરિવારોનું નિર્માણ કરવા માટે સશક્તિકરણ" છે. ભારતમાં, યુવા વસ્તી ભવિષ્યના કાર્યબળ બનાવવા માટે તૈયાર છે, જેમાં 65% લોકો 35 વર્ષથી ઓછી ઉંમરના છે. 16 જૂન, 2025ના રોજ, ગૃહ મંત્રાલયે 2027ની વસ્તી ગણતરી માટે સત્તાવાર રીતે સૂચના બહાર પાડી. ભારતીય વસ્તી ગણતરી એ ભારતના લોકોની વિવિધ લાક્ષણિકતાઓ પર વિવિધ આંકડાકીય માહિતીનો સૌથી મોટો એકમાત્ર સ્ત્રોત છે. 150 વર્ષથી વધુના ઇતિહાસ સાથે, આ વિશ્વસનીય, સમય-ચકાસાયેલ કવાયત દર 10 વર્ષે વસ્તી આંકડાઓમાં વાસ્તવિક આંતરદૃષ્ટિ લાવી રહી છે.

1872થી શરૂ કરીને, ભારતના વિવિધ ભાગોમાં પ્રથમ વસ્તી ગણતરી અલગ અલગ સમયે હાથ ધરવામાં આવી હતી. ભારતીય વસ્તી ગણતરી વસ્તી વિષયક, અર્થશાસ્ત્ર, માનવશાસ્ત્ર, સમાજશાસ્ત્ર, આંકડાશાસ્ત્ર અને અન્ય ઘણા વિષયોમાં વિદ્વાનો અને સંશોધકો માટે માહિતીનો ઉપયોગી સ્ત્રોત રહી છે. ભારતના લોકોની સમૃદ્ધ વિવિધતા ખરેખર દશક વસ્તી ગણતરી દ્વારા પ્રગટ થાય છે, જે ભારતને સમજવા અને અભ્યાસ કરવા માટેનું એક સાધન બની ગયું છે.

પ્રાચીન પાયા અને પ્રારંભિક આધુનિક વસ્તી ગણતરી

ભારતમાં વસ્તી ગણતરી કરવાની લાંબી અને સમૃદ્ધ પરંપરા છે. દેશમાં વસ્તી ગણતરી કરવાના સૌથી જૂના સંદર્ભો કૌટિલ્યના 'અર્થશાસ્ત્ર' (321-296 બીસી) અને બાદમાં સમ્રાટ અકબરના સમયમાં અબ્દુલ ફઝલના 'આઈન-એ-અકબરી' લખાણોમાં મળી શકે છે.

ભારતમાં પ્રથમ આધુનિક વસ્તી ગણતરી 1865 અને 1872ની વચ્ચે હાથ ધરવામાં આવી હતી. જોકે તે બધા પ્રદેશોમાં એક સાથે થઈ ન હતી. ભારતે તેની પ્રથમ સંકલિત વસ્તી ગણતરી 1881માં હાથ ધરી હતી.

સ્વતંત્રતા પછીનો વિકાસ (1951-2011)

વસ્તી ગણતરી ગામ, શહેર અને વોર્ડ સ્તરે પ્રાથમિક માહિતીનો સૌથી મોટો સ્ત્રોત છે, જે રહેઠાણની સ્થિતિ; સુવિધાઓ અને સંપત્તિ, વસ્તી વિષયક સ્થિતિ, ધર્મ, અનુસૂચિત જાતિ અને અનુસૂચિત જનજાતિ, ભાષા, સાક્ષરતા અને શિક્ષણ, આર્થિક પ્રવૃત્તિ, સ્થળાંતર અને પ્રજનન સહિત વિવિધ પરિમાણો પર સૂક્ષ્મ-સ્તરના આંકડા પ્રદાન કરે છે. વસ્તી ગણતરી અધિનિયમ, 1948 અને વસ્તી ગણતરી નિયમો, 1990 વસ્તી ગણતરી હાથ ધરવા માટે કાનૂની માળખું પૂરું પાડે છે.

1981-2011ની વસ્તી ગણતરીના મુખ્ય અવલોકનો

વસ્તી ગણતરી 2011: મુખ્ય તારણો અને નવીનતાઓ

2011ની વસ્તી ગણતરી 1872 પછીની 15મી અને સ્વતંત્રતા પછીની સાતમી વસ્તી ગણતરી હતી. 2011ની વસ્તી ગણતરીની કામગીરીની જટિલતા અને સ્કેલ નીચે મુજબ છે:

બહુભાષી કામગીરી: ભારતની ભાષાકીય વિવિધતાને સમાવવા માટે વસ્તી ગણતરીના સમયપત્રકનો સર્વે 16 વિવિધ ભાષાઓમાં કરવામાં આવ્યો હતો.

વિશાળ છાપકામની આવશ્યકતાઓ: આ કવાયતમાં રાષ્ટ્રવ્યાપી કામગીરીને ટેકો આપવા માટે આશરે 54 લાખ સૂચના માર્ગદર્શિકાઓ અને 34 કરોડ વસ્તી ગણતરી સમયપત્રક છાપવાની જરૂર હતી

વ્યાપક માનવ સંસાધન: દેશભરમાં વસ્તી ગણતરીની પ્રવૃત્તિઓ હાથ ધરવા માટે 27 લાખ ગણતરીકારો અને સુપરવાઇઝરોનું કાર્યબળ કાર્યરત હતું.

ભૌગોલિક કવરેજ: વસ્તી ગણતરીની કામગીરી નીચેના વિસ્તારોમાં ફેલાયેલી હતી:

• 35 રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો
• 640 જિલ્લાઓ
• 5,924 પેટા-જિલ્લાઓ
• 7,933 નગરો
• 6.41 લાખ ગામડાઓ

અનોખી એકીકરણ: 2011ની વસ્તી ગણતરીમાં એક વિશિષ્ટ અભિગમ દર્શાવવામાં આવ્યો હતો જ્યાં રાષ્ટ્રીય વસ્તી રજિસ્ટર (NPR)ની તૈયારી માટેના સમયપત્રકોને ઘર યાદી સૂચિ સાથે એકસાથે રજૂ કરવામાં આવ્યા હતા, જેનાથી તે એક વ્યાપક વસ્તી વિષયક કવાયત બની હતી.

કાર્યકારી સિદ્ધિ: ભારતના વિવિધ ભૌગોલિક અને ભાષાકીય લેન્ડસ્કેપમાં આટલા મોટા પાયે સંકલન કરવાના સ્કેલ અને જટિલતાએ વસ્તી ગણતરી મશીનરીની સંગઠનાત્મક ક્ષમતાઓ દર્શાવી હતી.

2011ની વસ્તી ગણતરીના મુખ્ય વસ્તી વિષયક તારણો

2027ની વસ્તી ગણતરીમાં ક્રાંતિકારી ફેરફારો

જાતિ ગણતરી

સ્વતંત્રતા પછી પહેલી વાર, 2027ની વસ્તી ગણતરીમાં તમામ વ્યક્તિઓની જાતિ ગણતરીનો સમાવેશ થશે. અનુસૂચિત જાતિ (SC) અને અનુસૂચિત જનજાતિ (ST) સિવાય, સ્વતંત્રતા પછી હાથ ધરવામાં આવેલી તમામ વસ્તી ગણતરી કામગીરીમાંથી અન્ય જાતિઓને બાકાત રાખવામાં આવી છે. કેટલાક રાજ્યોએ પારદર્શિતા અને હેતુના વિવિધ અંશે જાતિ સર્વેક્ષણો કર્યા છે, જેનાથી રાજકીયકરણની ચિંતાઓ ઉભી થઈ છે. સામાજિક સમરસતાને જાળવવા માટે, જાતિ ગણતરીને અલગ સર્વેક્ષણ તરીકે નહીં પણ મુખ્ય વસ્તી ગણતરીમાં સમાવવાનો નિર્ણય લેવામાં આવ્યો છે.

ડિજિટલ ટ્રાન્સફોર્મેશન

ભારતની પ્રથમ ડિજિટલ વસ્તી ગણતરી તરીકે એક આદર્શ પરિવર્તન રજૂ કરે છે. સરકારે અનેક તકનીકી નવીનતાઓની જાહેરાત કરી છે-

ઓપરેશનલ ફ્રેમવર્ક

જનગણતરી બે અલગ અલગ તબક્કામાં હાથ ધરવામાં આવશે:

જનગણતરી માટે સંદર્ભ તારીખ 1 માર્ચ, 2027ના રોજ 00:00 કલાક (મધ્યરાત્રિ 12 વાગ્યે) હશે, જેમાં કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ જમ્મુ અને કાશ્મીરના બરફથી ઘેરાયેલા વિસ્તારો, હિમાચલ પ્રદેશ અને ઉત્તરાખંડ રાજ્યો હશે.

કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ લદ્દાખ તેમજ જમ્મુ અને કાશ્મીર ઉપરાંત હિમાચલ પ્રદેશ અને ઉત્તરાખંડના બરફથી ઘેરાયેલા વિસ્તારો માટે, સંદર્ભ તારીખ 1 ઓક્ટોબર, 2026ના રોજ 00:00 કલાક (મધ્યરાત્રિ 12 વાગ્યે) હશે.

નિષ્કર્ષ

ભારત 2027ની વસ્તી ગણતરી માટે તૈયારી કરી રહ્યું છે, ત્યારે દેશ એક ઐતિહાસિક વળાંક પર ઉભો છે જ્યાં વર્ષોથી ચાલી આવતી અખંડ વસ્તી ગણતરી પરંપરા ક્રાંતિકારી ડિજિટલ પરિવર્તનને પૂર્ણ કરે છે. આ અભૂતપૂર્વ કાર્ય સ્વતંત્રતા પછીની પ્રથમ વ્યાપક જાતિ ગણતરી, મોબાઇલ એપ્લિકેશન-આધારિત ડેટા સંગ્રહ અને ઓનલાઇન સ્વ-ગણતરી સુવિધાઓ રજૂ કરે છે, જે ભારતના ઇતિહાસમાં સૌથી મહત્વાકાંક્ષી વસ્તી વિષયક ઉપક્રમનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. 2027ની વસ્તી ગણતરી માત્ર મોટા પાયે વસ્તી પ્રક્રિયાઓ માટે નવા વૈશ્વિક ધોરણો સ્થાપિત કરશે નહીં પરંતુ સમાવિષ્ટ શાસન અને પુરાવા-આધારિત નીતિ નિર્માણનો આધારસ્તંભ પણ બનાવશે, જે સુનિશ્ચિત કરશે કે ભારતની વિવિધ વસ્તી ડિજિટલ યુગમાં ચોક્કસ રીતે રજૂ થાય.

સંદર્ભ:

ભારતની વસ્તી ગણતરી:

• 1981થી ભારતીય વસ્તી ગણતરી પર એક ગ્રંથ
• https://censusindia.gov.in/ebook/Com_Eng/mobile/index.html#p=1
• https://censusindia.gov.in/census.website/node/325
• https://censusindia.gov.in/nada/index.php/catalog/45572
• https://censusindia.gov.in/census.website/node/343

રાષ્ટ્રપતિ સચિવાલય:

• https://www.pib.gov.in/newsite/erelcontent.aspx?relid=91509

કેબિનેટ:

• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=1597350

ગૃહ મંત્રાલય:

• https://www.pib.gov.in/newsite/PrintRelease.aspx?relid=80811
• https://www.pib.gov.in/newsite/printrelease.aspx?relid=126326

નાણા મંત્રાલય:

• https://www.pib.gov.in/newsite/PrintRelease.aspx?relid=122963
• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2125526

અન્ય:

• https://knowindia.india.gov.in/profile/census.php
• https://secc.gov.in/
• https://www.unfpa.org/events/world-population-day

PDF જોવા માટે અહીં ક્લિક કરો

AP/IJ/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com

(Release ID: 2144336)