પરિચય

પ્રધાનમંત્રી અનુસૂચિત જાતિ અભ્યુદય યોજના (PM-AJAY) એ ભારત સરકાર દ્વારા નાણાકીય વર્ષ 2021-22માં શરૂ કરાયેલ એક વ્યાપક પહેલ છે, જેનો હેતુ અનુસૂચિત જાતિ (SC)ના સામાજિક-આર્થિક ઉત્થાનનો છે. તે અગાઉની ત્રણ કેન્દ્ર પ્રાયોજિત યોજનાઓનું વિલીનીકરણ છે, જેમ કે પ્રધાનમંત્રી આદર્શ ગ્રામ યોજના (PMAGY), અનુસૂચિત જાતિઓ માટે વિશેષ કેન્દ્રીય સહાય ઉપ-યોજના (SCAથી SCSP) અને બાબુ જગજીવન રામ છાત્ર યોજના (BJRCY). સામાજિક ન્યાય અને સશક્તિકરણ મંત્રાલય દ્વારા અમલમાં મુકવામાં આવેલી, આ યોજના ગરીબી ઘટાડવા, શૈક્ષણિક તકો વધારવા અને SC-પ્રભુત્વ ધરાવતા વિસ્તારોમાં માળખાગત સુવિધાઓ સુધારવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે.

આ યોજના 100% કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા ભંડોળ પૂરું પાડવામાં આવે છે. જોકે, રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો ઇચ્છે તો તેમના પોતાના સંસાધનોમાંથી વધારાના ભંડોળ પૂરું પાડવા માટે સ્વતંત્ર છે. કેન્દ્ર સરકાર પાસેથી ભંડોળ મેળવવા માટે, રાજ્યોએ PM-AJAY પોર્ટલ દ્વારા તેમના વાર્ષિક કાર્ય યોજનાઓ (AAPs) ઓનલાઇન સબમિટ કરવા પડશે. આયોજન પ્રક્રિયા વિકેન્દ્રિત છે, જેનાથી રાજ્ય અને જિલ્લા બંને સ્તરે પ્રોજેક્ટ બનાવવા અને મંજૂરી આપવાનું શક્ય બને છે. 2024-25માં કેન્દ્ર સરકારને રાજ્ય સરકારો તરફથી 234 પ્રોજેક્ટ મળ્યા, જેમાંથી 83 પ્રોજેક્ટ મંજૂર કરવામાં આવ્યા અને 1.18 લાખ રૂપિયાના ભંડોળ બહાર પાડવામાં આવ્યા.

 

આ યોજના કુલ 28 રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં લાગુ છે. અરુણાચલ પ્રદેશ, નાગાલેન્ડ, મેઘાલય, મિઝોરમ, આંદામાન અને નિકોબાર ટાપુઓ, દાદરા અને નગર હવેલી, દમણ અને દીવ, લદ્દાખ અને લક્ષદ્વીપ આ યોજના હેઠળ આવરી લેવામાં આવ્યા નથી.

યોજના માટે પાત્રતા માપદંડ

ગરીબી રેખા નીચે રહેતા અનુસૂચિત જાતિના વ્યક્તિઓ વિવિધ આવક નિર્માણ યોજનાઓ અને કૌશલ્ય વિકાસ કાર્યક્રમો હેઠળ લાભ મેળવવા માટે પાત્ર છે.

માળખાગત વિકાસના કિસ્સામાં 50% કે તેથી વધુ અનુસૂચિત જનજાતિ વસ્તી ધરાવતા ગામડાઓ યોજના હેઠળ અનુદાન માટે પાત્ર છે.

ગરીબી રેખાની વ્યાખ્યા અને ગરીબી રેખા નીચે રહેતા અનુસૂચિત જનજાતિ પરિવારોની પસંદગીનો સંબંધ છે, તો અગાઉના આયોજન પંચ દ્વારા જારી કરાયેલ માર્ગદર્શિકા અને ગ્રામીણ વિકાસ મંત્રાલય દ્વારા પંચાયતી રાજ સંસ્થાઓ દ્વારા લાભાર્થીઓની પસંદગી માટે નિર્ધારિત પ્રક્રિયાનું પાલન કરવામાં આવે છે.

યોજનાના મુખ્ય ઘટકો

PM-AJAY વિકાસના વિવિધ પાસાઓને સંબોધવા માટે રચાયેલ અનેક ઘટકોનો સમાવેશ કરે છે:

1. આદર્શ ગ્રામ વિકાસ

માળખાકીય સુવિધાઓ અને સેવાઓમાં ગંભીર ખામીઓને દૂર કરીને અનુસૂચિત જાતિના પ્રભુત્વ ધરાવતા ગામોને 'આદર્શ ગ્રામ' (મોડેલ ગામડાં)માં પરિવર્તિત કરવા. આ યોજના હેઠળ રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોને ફાળવવામાં આવેલા કુલ ભંડોળના 50% સુધીનો ઉપયોગ પસંદગીના ગામડાઓમાં ખામીઓ માટે થાય છે. નાણાકીય વર્ષ 2024-25માં, 4,991 ગામોને આદર્શ ગ્રામ તરીકે જાહેર કરવામાં આવ્યા છે અને 4,25,821 લાભાર્થીઓને લાભ મળ્યો છે. વધુમાં 2025-26 માટે આ ઘટક માટે 29,846 ગામોની પસંદગી કરવામાં આવી છે. માર્ચ 2025 સુધીમાં, 11,000થી વધુ ગામોને આદર્શ ગ્રામ તરીકે જાહેર કરવામાં આવ્યા છે.

માળખાગત સુવિધાઓ અને સેવાઓમાં મહત્વપૂર્ણ અંતર ભરીને અનુસૂચિત જાતિના બહુમતી ધરાવતા

'આદર્શ ગ્રામ' એ એક એવું ગામ છે જ્યાં લોકોને વિવિધ મૂળભૂત સેવાઓની પહોંચ હોય છે જેથી સમાજના તમામ વર્ગોની લઘુત્તમ જરૂરિયાતો પૂર્ણ થાય અને અસમાનતાઓ ઓછી થાય. આ ગામોમાં બધી જ મૂળભૂત સુવિધાઓ હશે અને રહેવાસીઓને ગૌરવપૂર્ણ જીવન માટે જરૂરી બધી જ મૂળભૂત સેવાઓ (જેમ કે પીવાનું પાણી, સ્વચ્છતા, શિક્ષણ, પોષણ, વગેરે) મળશે, જેનાથી દરેક વ્યક્તિ પોતાની સંપૂર્ણ ક્ષમતાનો ઉપયોગ કરી શકે તેવું વાતાવરણ બનશે.

 

2. સામાજિક-આર્થિક પ્રોજેક્ટ્સ માટે સહાયક અનુદાન

અનુસૂચિત જાતિના સામાજિક-આર્થિક સુધારણાના હેતુથી જિલ્લા/રાજ્ય સ્તરના પ્રોજેક્ટ્સ માટે નાણાકીય સહાય પૂરી પાડવી. આમાં સામેલ છે:

અનુસૂચિત જાતિના પ્રભુત્વ ધરાવતા ગામોમાં માળખાગત સુવિધાઓનું નિર્માણ.

છાત્રાલયો/રહેણાંક શાળાઓનું નિર્માણ.

કૌશલ્ય વિકાસ અને સંબંધિત માળખાગત સુવિધાઓ સહિત વ્યાપક આજીવિકા પ્રોજેક્ટ્સ.

આજીવિકા સર્જન માટે જરૂરી સંપત્તિના સંપાદન/નિર્માણ માટે લાભાર્થીઓ દ્વારા લેવામાં આવેલી લોન માટે નાણાકીય સહાય.

આ યોજના હેઠળ બાકી રહેલ ભંડોળ, અન્ય ત્રણ ઘટકો માટેનો હિસ્સો કાઢ્યા પછી, રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોને તેમની અનુસૂચિત જાતિની વસ્તી (50% ભારાંક)ના પ્રમાણમાં અને રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં અનુસૂચિત જાતિની વસ્તીની તુલનામાં વાર્ષિક યોજનામાં વિશેષ ઘટક યોજના (હવે રાજ્ય SCSP તરીકે ઓળખાય છે)ના ગુણોત્તરના આધારે કામચલાઉ રીતે ફાળવવામાં આવશે. રાજ્ય અનુસૂચિત જાતિ પેટા-યોજના (SCSP), અનુસૂચિત જાતિના લાભ માટે વિકાસના તમામ સામાન્ય ક્ષેત્રોમાંથી લક્ષિત નાણાકીય અને ભૌતિક લાભોનો પ્રવાહ સુનિશ્ચિત કરવા માટે એક છત્ર વ્યૂહરચના છે. 25 રાજ્યોએ 2023-24, 2024-25 અને 2025-26 માટે પરિપ્રેક્ષ્ય યોજનાઓ રજૂ કરી છે અને આ ઘટક હેઠળ 2023-24 અને 2024-25 દરમિયાન કૌશલ્ય વિકાસ માટે 987 પ્રોજેક્ટ્સ સહિત 8,146 પ્રોજેક્ટ્સ માટે રૂ. 457.82 કરોડ જારી કરવામાં આવ્યા છે.

 

3. છાત્રાલયોનું બાંધકામ

આ ઘટકમાં રાષ્ટ્રીય સંસ્થાકીય રેન્કિંગ ફ્રેમવર્ક (NIRF) હેઠળ ક્રમાંકિત અને કેન્દ્ર/રાજ્ય/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ સરકારો દ્વારા ભંડોળ પૂરું પાડવામાં આવતી ઉચ્ચ શૈક્ષણિક સંસ્થાઓમાં છાત્રાલયોનું બાંધકામ સામેલ છે. તેવી જ રીતે, તેમાં કેન્દ્ર/રાજ્ય/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ સરકારો દ્વારા ભંડોળ પૂરું પાડવામાં આવતી અને શિક્ષણ મંત્રાલય દ્વારા ભલામણ કરાયેલી શાળાઓમાં છાત્રાલયોનું બાંધકામ પણ સામેલ છે. કુલ ફાળવેલ ભંડોળના 2% સુધી છાત્રાલયના બાંધકામ અને સમારકામ માટે વપરાય છે. અત્યાર સુધીમાં, PM-AJAY યોજના હેઠળ 69,212 લાભાર્થીઓને આવરી લેતા 891 છાત્રાલયોને મંજૂરી આપવામાં આવી છે (2024-25 દરમિયાન 27 છાત્રાલયોને મંજૂરી આપવામાં આવી છે) અને 936.27 કરોડ રૂપિયાની રકમ જારી કરવામાં આવી છે, જેનાથી SC વિદ્યાર્થીઓને ગુણવત્તાયુક્ત શિક્ષણ પ્રાપ્ત કરવા માટે પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવ્યા છે.

4. દેખરેખ અને મૂલ્યાંકન

આ ઘટકમાં વહીવટી ખર્ચ માટે કુલ ભંડોળના 5% સુધી ફાળવણીનો સમાવેશ થાય છે, જેમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

કેન્દ્રિત વ્યવસ્થાપન માહિતી પ્રણાલી (MIS)નો વિકાસ.

ટેકનિકલ સંસાધન સહાય અને માનવશક્તિ માટે સંસ્થાઓને રોજગાર.

ઓફિસ સાધનો અને IT સુવિધાઓની જોગવાઈ.

મૂલ્યાંકન પ્રોજેક્ટ્સ અને સામાજિક ઓડિટ.

યોજના અમલીકરણનું સામાજિક ઓડિટ.

 

2024-25 દરમિયાન, PM-AJAY હેઠળ રૂ. 6.64 કરોડનો વહીવટી ખર્ચ તરીકે ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે.

 

સફળતાની વાર્તાઓ

 

કોવિડ-19 રોગચાળા દરમિયાન નોકરી ગુમાવ્યા પછી અને સાત મહિના સુધી કામ શોધવા માટે સંઘર્ષ કર્યા પછી, કેશવનને તેની બહેન દ્વારા આ કાર્યક્રમમાં રજૂ કરવામાં આવ્યો, જેને સમાન પહેલનો લાભ મળ્યો હતો. તેણે 2020-21માં GIA ઘટક, રાજ્ય લોન ઘટક હેઠળ લોન માટે અરજી કરી અને પ્રાપ્ત કરી હતી. તેણે પોતાનો વ્યવસાય શરૂ કરવા માટે તેની બચતમાંથી રૂ. 35,000નું યોગદાન આપ્યું, જેનાથી સફળતા પ્રત્યેની તેની પ્રતિબદ્ધતા દર્શાવી હતી. કેશવનએ વેલ્લોર જિલ્લામાં સફળતાપૂર્વક પોતાની ફાર્મસી દુકાન સ્થાપી હતી.

 

કાંચીપુરમ જિલ્લાના કે.પી. દુરાઈ એક વેલ્ડીંગ કોન્ટ્રાક્ટર માટે કામ કરતા હતા. તેમના કામના કલાકો ઓછા હોવાથી, તેમણે કોન્ટ્રાક્ટરની સલાહથી એનાથુરમાં પોતાનો વ્યવસાય 'અજય વેલ્ડીંગ વર્ક્સ' શરૂ કર્યો અને બે લોકોને નોકરી પર રાખ્યા. 18 વર્ષ સુધી આ વ્યવસાય ચલાવ્યા પછી, તેમને એલ એન્ડ ટીના ફેબ્રિકેશન કામમાં જોડાવાની તક મળી જેના માટે તેમને 5 લાખ રૂપિયા સુધીના ભંડોળની જરૂર હતી. તેમને રાજ્યની જીઆઈએ યોજના અને તેમના મિત્રો પાસેથી લોન યોજનાઓ વિશે જાણવા મળ્યું. તેમણે 1.36 લાખ રૂપિયાની સબસિડી સાથે 5 લાખ રૂપિયાની લોન મેળવી. આ રકમથી, તેમણે ફેબ્રિકેશન કામ અને વાલ્વ સ્ટેન્ટનું કામ શરૂ કર્યું અને તેને તેમના ગામમાં એલ એન્ડ ટીને રજૂ કર્યું. હવે તે 6 લોકોને રોજગારી આપે છે અને તેમની માસિક આવક 20,000 રૂપિયાથી વધીને 40,000 રૂપિયા થઈ ગઈ છે.

 

નિષ્કર્ષ

પીએમ-અજય ભારતમાં અનુસૂચિત જાતિના સર્વાંગી વિકાસ તરફ એક મહત્વપૂર્ણ પગલું છે. ગરીબી નાબૂદી, માળખાગત વિકાસ અને શૈક્ષણિક સહાય પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને, આ યોજનાનો ઉદ્દેશ્ય સામાજિક-આર્થિક અસમાનતાઓને દૂર કરવાનો અને સમાવેશી વિકાસને પ્રોત્સાહન આપવાનો છે. યોજનાના ઉદ્દેશ્યોની અસરકારક પરિપૂર્ણતા સુનિશ્ચિત કરવા માટે સતત દેખરેખ અને અનુકૂલનશીલ વ્યૂહરચના જરૂરી રહેશે.

 

સંદર્ભ

https://pib.gov.in/PressReleaseIframePage.aspx?PRID=2112697

https://socialjustice.gov.in/writereaddata/UploadFile/86481744793621.pdf

https://pmajay.dosje.gov.in/

https://pmajay.dosje.gov.in/Writereaddata/Guidelines_PM-Ajay_may2023.pdf

https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2117272

https://sansad.in/getFile/loksabhaquestions/annex/184/AS247_3ZhLKW.pdf?source=pqals

PDF ડાઉનલોડ કરવા માટે અહીં ક્લિક કરો.

AP/IJ/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com

(Release ID: 2144764)