દેશભરના ગરીબ પરિવારોની પુખ્ત મહિલાઓને ડિપોઝિટ ફ્રી LPG કનેક્શન આપવાના ઉદ્દેશ્ય સાથે પ્રધાનમંત્રી ઉજ્જવલા યોજના (PMUY) મે, 2016માં શરૂ કરવામાં આવી હતી. PMUY હેઠળ 8 કરોડ કનેક્શન મુક્ત કરવાનો લક્ષ્યાંક સપ્ટેમ્બર 2019માં પ્રાપ્ત થયો હતો. બાકીના ગરીબ પરિવારોને આવરી લેવા માટે, ઉજ્જવલા 2.0 ઓગસ્ટ 2021માં શરૂ કરવામાં આવી હતી જેમાં 1 કરોડ વધારાના PMUY કનેક્શન મુક્ત કરવાનો લક્ષ્યાંક હતો, જે જાન્યુઆરી 2022માં પ્રાપ્ત થયો હતો. ત્યારબાદ, સરકારે ઉજ્જવલા 2.0 હેઠળ 60 લાખ વધુ LPG કનેક્શન મુક્ત કરવાનો નિર્ણય લીધો અને ડિસેમ્બર 2022 દરમિયાન 1.60 કરોડ ઉજ્જવલા 2.0 કનેક્શનનો લક્ષ્યાંક પણ પ્રાપ્ત થયો. વધુમાં, સરકારે PMUY યોજના હેઠળ વધારાના 75 લાખ કનેક્શન મુક્ત કરવાની મંજૂરી આપી હતી જે જુલાઈ 2024 સુધીમાં પ્રાપ્ત થઈ ગઈ હતી. 01.07.2025ના રોજ, દેશભરમાં 10.33 કરોડ PMUY કનેક્શન છે.

PPACના વપરાશ અહેવાલો, કોમન LPG ડેટા પ્લેટફોર્મ (CLDP) અને OMC સાથેની બેઠકો દ્વારા PMUY લાભાર્થીઓના LPG વપરાશનું નિયમિતપણે નિરીક્ષણ કરવામાં આવે છે. ઘરોમાં ઘરેલું LPGનો વપરાશ ખોરાકની આદતો, ઘરનું કદ, રસોઈની આદતો, પરંપરા, સ્વાદ, પસંદગીઓ, કિંમત, વૈકલ્પિક ઇંધણની ઉપલબ્ધતા વગેરે જેવા અનેક પરિબળો પર આધાર રાખે છે. યોજના વિશે જાગૃતિ લાવવા અને LPG ઉપયોગ સંબંધિત કોઈપણ સમસ્યાને ઉકેલવા માટે, OMC નિયમિતપણે ગ્રાહકો માટે LPG પંચાયતોનું આયોજન કરે છે. સરકારે PMUY લાભાર્થીઓ દ્વારા LPG ના વધુ સારા વપરાશને પ્રોત્સાહન આપવા માટે ઘણા પગલાં લીધાં છે, જેમાં સબસિડીની રકમમાંથી લોન વસૂલાત મુલતવી રાખવી, અગાઉથી રોકડ ખર્ચ ઘટાડવા માટે 14.2 કિલોથી 5 કિલો સુધી સ્વેપ વિકલ્પ, 5 કિલો ડબલ બોટલ કનેક્શનનો વિકલ્પ, લાભાર્થીઓને સતત ધોરણે LPG નો ઉપયોગ કરવા માટે સમજાવવા માટે પ્રધાનમંત્રી LPG પંચાયતનું આયોજન, જન જાગૃતિ શિબિરો વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

PMUY ગ્રાહકો માટે LPGને વધુ સસ્તો બનાવવા અને તેમના દ્વારા LPGનો સતત ઉપયોગ સુનિશ્ચિત કરવા માટે, સરકારે મે 2022માં PMUY ગ્રાહકોને વાર્ષિક 12 રિફિલ (અને 5 કિલો કનેક્શન માટે પ્રમાણસર) માટે 14.2 કિલો સિલિન્ડર દીઠ રૂ. 200/- ની લક્ષિત સબસિડી શરૂ કરી. ઓક્ટોબર 2023માં, સરકારે લક્ષિત સબસિડી વધારીને રૂ. 300 પ્રતિ 14.2 કિલો સિલિન્ડર દીઠ કરી છે. PMUY ગ્રાહકોને રૂ. 300/સિલિન્ડરની લક્ષિત સબસિડી પછી, ભારત સરકાર દિલ્હીમાં રૂ. 553 પ્રતિ સિલિન્ડરના અસરકારક ભાવે 14.2 કિલો LPG સિલિન્ડર પ્રદાન કરી રહી છે. આ પ્રયાસોના પરિણામે, PMUY લાભાર્થીઓનો માથાદીઠ વપરાશ (દર વર્ષે લેવામાં આવતા 14.2 કિલો LPG સિલિન્ડરોની સંખ્યાના સંદર્ભમાં) 3.68 (નાણાકીય વર્ષ 2021-22) થી વધીને 4.47 (નાણાકીય વર્ષ 2024-25) થયો છે.

PMUY કનેક્શનની નિષ્ક્રિય અથવા નિષ્ક્રિય પ્રકૃતિનું મૂલ્યાંકન એવા ગ્રાહકો દ્વારા કરી શકાય છે જેમણે કનેક્શન ઇન્સ્ટોલ કર્યા પછી કોઈ રિફિલ લીધા નથી. 01.07.2025 સુધીમાં, લગભગ 1.3% PMUY ગ્રાહકોએ તેમના કનેક્શન ઇન્સ્ટોલ કર્યા પછી કોઈ રિફિલ લીધા નથી.

વિવિધ સ્વતંત્ર અભ્યાસો અને અહેવાલો દર્શાવે છે કે PMUY યોજનાનો ગ્રામીણ પરિવારો, ખાસ કરીને મહિલાઓ અને ગ્રામીણ અને દૂરના વિસ્તારોમાં પરિવારોના જીવન પર નોંધપાત્ર હકારાત્મક પ્રભાવ પડ્યો છે. કેટલાક મુખ્ય ફાયદાઓ નીચે સંક્ષિપ્તમાં સમજાવ્યા છે:

(i) PMUYના પરિણામે લાકડા, છાણ અને પાકના અવશેષો જેવા ઘન ઇંધણ બાળવાથી સંબંધિત પરંપરાગત રસોઈ પદ્ધતિઓથી પરિવર્તન આવ્યું. સ્વચ્છ બળતણનો ઉપયોગ ઘરની અંદરના વાયુ પ્રદૂષણને ઘટાડે છે, જેના કારણે શ્વસન સ્વાસ્થ્યમાં સુધારો થાય છે, ખાસ કરીને મહિલાઓ અને બાળકોમાં જેઓ પરંપરાગત રીતે ઘરના ધુમાડાના સંપર્કમાં વધુ આવે છે.

(ii) ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં, ખાસ કરીને દૂરના સ્થળોએ રહેતા પરિવારો, ઘણીવાર પરંપરાગત રસોઈ બળતણ એકત્રિત કરવામાં તેમના સમય અને શક્તિનો નોંધપાત્ર ભાગ ખર્ચ કરે છે. LPGએ ગરીબ પરિવારોની મહિલાઓ દ્વારા રસોઈ પર ખર્ચવામાં આવતો સમય અને મજૂરી ઘટાડી છે. આમ, તેમની પાસે ઉપલબ્ધ ફાજલ સમયનો ઉપયોગ આર્થિક ઉત્પાદકતા વધારવા માટે અનેક ક્ષેત્રોમાં થઈ શકે છે.

(iii) બાયોમાસ અને પરંપરાગત ઇંધણથી LPG તરફ સંક્રમણ રસોઈ હેતુઓ માટે લાકડા અને અન્ય બાયોમાસ પર નિર્ભરતા ઘટાડે છે, જેના કારણે વનનાબૂદી અને પર્યાવરણીય અધોગતિમાં ઘટાડો થાય છે. આનાથી માત્ર ઘરોને જ ફાયદો થતો નથી પરંતુ પર્યાવરણીય સંરક્ષણના વ્યાપક પ્રયાસોમાં પણ ફાળો મળે છે.

(iv) સુધારેલી રસોઈ સુવિધાઓ સાથે, પોષણ પર સંભવિત હકારાત્મક અસર થાય છે. પરિવારોને વિવિધ પ્રકારના પૌષ્ટિક ભોજન રાંધવાનું સરળ લાગશે, જે એકંદર આરોગ્યમાં સુધારો કરશે.

આ માહિતી પેટ્રોલિયમ અને કુદરતી ગેસ મંત્રાલયના રાજ્યમંત્રી શ્રી સુરેશ ગોપી દ્વારા આજે રાજ્યસભામાં એક લેખિત જવાબમાં આપવામાં આવી હતી.

AP/IJ/GP/JD