મારા કેબિનેટમાં સાથી શિવરાજ સિંહ ચૌહાણજી, એમ.એસ. સ્વામીનાથન રિસર્ચ ફાઉન્ડેશનના અધ્યક્ષ ડૉ. સૌમ્ય સ્વામીનાથનજી, નીતિ આયોગના સભ્ય ડૉ. રમેશચંદજી, હું જોઉં છું કે સ્વામીનાથનજીના પરિવારના દરેક વ્યક્તિ પણ અહીં હાજર છે, હું તેમને પણ નમન કરું છું. સૌ વૈજ્ઞાનિકો, અન્ય મહાનુભાવો, મહિલાઓ અને સજ્જનો!

કેટલાક એવા વ્યક્તિત્વો છે, જેમનું યોગદાન કોઈ એક સમયગાળા સુધી મર્યાદિત નથી, કોઈ એક પ્રદેશ સુધી મર્યાદિત નથી. પ્રોફેસર એમ.એસ. સ્વામીનાથન એક એવા મહાન વૈજ્ઞાનિક હતા, ભારત માતાના પુત્ર હતા. તેમણે વિજ્ઞાનને જાહેર સેવાનું માધ્યમ બનાવ્યું. તેમણે દેશની ખાદ્ય સુરક્ષાને પોતાના જીવનનું લક્ષ્ય બનાવ્યું. તેમણે એવી ચેતના જાગૃત કરી, જે આવનારી સદીઓ સુધી ભારતની નીતિઓ અને પ્રાથમિકતાઓનું માર્ગદર્શન કરતી રહેશે. હું આપ સૌને સ્વામીનાથન જન્મ શતાબ્દી ઉજવણીની શુભકામનાઓ પાઠવું છું.

મિત્રો,

આજે, 7 ઓગસ્ટ, રાષ્ટ્રીય હાથવણાટ દિવસ પણ છે. છેલ્લા 10 વર્ષોમાં, હાથવણાટ ક્ષેત્રે દેશભરમાં એક નવી ઓળખ અને શક્તિ મેળવી છે. હું આપ સૌને, હાથશાળ ક્ષેત્ર સાથે સંકળાયેલા લોકોને, રાષ્ટ્રીય હાથશાળ દિવસ પર અભિનંદન આપું છું.

મિત્રો,

ડૉ. સ્વામીનાથન સાથે મારો સંબંધ ઘણા વર્ષો જૂનો હતો. ઘણા લોકો ગુજરાતની શરૂઆતની પરિસ્થિતિઓ જાણે છે, પહેલા દુષ્કાળ અને ચક્રવાતને કારણે ખેતી પર ઘણું સંકટ હતું, કચ્છનું રણ વધી રહ્યું હતું. જ્યારે હું મુખ્યમંત્રી હતો, ત્યારે તે સમય દરમિયાન અમે સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ યોજના પર કામ કરવાનું શરૂ કર્યું. મને યાદ છે, પ્રોફેસર સ્વામીનાથને તેમાં ઘણો રસ દાખવ્યો હતો. તેમણે અમને સૂચનો આપ્યા અને પૂરા દિલથી માર્ગદર્શન આપ્યું હતું. તેમના યોગદાનને કારણે આ પહેલને પણ જબરદસ્ત સફળતા મળી. લગભગ 20 વર્ષ થયા છે, જ્યારે હું તમિલનાડુમાં તેમના રિસર્ચ ફાઉન્ડેશનના કેન્દ્રમાં ગયો હતો. વર્ષ 2017માં, મને તેમના પુસ્તક 'ધ ક્વેસ્ટ ફોર અ વર્લ્ડ વિધાઉટ હંગર'નું વિમોચન કરવાની તક મળી. વર્ષ 2018માં, જ્યારે વારાણસીમાં રિજનલ સેન્ટર ઓફ ઇન્ટરનેશનલ રાઇસ રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટનું ઉદ્ઘાટન થયું, ત્યારે અમને તેમનું માર્ગદર્શન પણ મળ્યું હતું. તેમની સાથેની દરેક મુલાકાત મારા માટે શીખવાનો અનુભવ હતો, તેમણે એક વખત કહ્યું હતું કે, વિજ્ઞાન ફક્ત શોધ વિશે નથી, પરંતુ ડિલિવરી વિશે છે. અને તેમણે પોતાના કાર્યથી તે સાબિત કર્યું. તેમણે માત્ર સંશોધન જ કર્યું નહીં, પરંતુ ખેડૂતોને ખેતી પદ્ધતિઓ બદલવા માટે પ્રેરણા પણ આપી. આજે પણ, ભારતના કૃષિ ક્ષેત્રમાં તેમનો અભિગમ અને વિચારો દરેક જગ્યાએ દેખાય છે. તેઓ ખરેખર ભારત માતાના રત્ન હતા. હું મારું સૌભાગ્ય માનું છું કે અમારી સરકારને ડૉ. સ્વામીનાથનને ભારત રત્નથી સન્માનિત કરવાનું સૌભાગ્ય મળ્યું.

મિત્રો,

ડૉ. સ્વામીનાથને ભારતને ખાદ્યાન્નમાં આત્મનિર્ભર બનાવવા માટે એક અભિયાન શરૂ કર્યું. પરંતુ તેમની ઓળખ હરિયાળી ક્રાંતિથી આગળ વધી ગઈ. તેમણે ખેડૂતોને ખેતીમાં રસાયણોના વધતા ઉપયોગ અને મોનોકલ્ચર ખેતીના જોખમો વિશે સતત જાગૃત કર્યા. એટલે કે, એક તરફ તેઓ અનાજ ઉત્પાદન વધારવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા હતા, અને તે જ સમયે તેઓ પર્યાવરણ, ધરતી માતા વિશે પણ ચિંતિત હતા. બંને વચ્ચે સંતુલન જાળવવા અને પડકારોનો ઉકેલ લાવવા માટે, તેમણે સદાબહાર ક્રાંતિનો ખ્યાલ આપ્યો. તેમણે બાયો-વિલેજનો ખ્યાલ આપ્યો, જેના દ્વારા ગામના લોકો અને ખેડૂતો સશક્ત બની શકે છે. તેમણે કોમ્યુનિટી સીડ બેંક અને ઓપર્ચ્યુનિટી ક્રોપ જેવા વિચારોને પ્રોત્સાહન આપ્યું.

મિત્રો,

ડૉ. સ્વામીનાથન માનતા હતા કે આબોહવા પરિવર્તન અને પોષણના પડકારનો ઉકેલ એ જ પાકોમાં રહેલો છે, જેને આપણે ભૂલી ગયા છીએ. તેમનું ધ્યાન દુષ્કાળ-સહિષ્ણુતા અને મીઠાની સહિષ્ણુતા પર હતું. તેમણે બાજરી-શ્રીઅન્ન પર એવા સમયે કામ કર્યું હતું, જ્યારે કોઈને બાજરીની પરવા નહોતી. ડૉ. સ્વામીનાથને વર્ષો પહેલા સૂચન કર્યું હતું કે મેન્ગ્રોવ્સની આનુવંશિક ગુણવત્તા ચોખામાં સ્થાનાંતરિત થવી જોઈએ. આનાથી પાકને આબોહવા-અનુકૂળ પણ બનાવવામાં આવશે. આજે, જ્યારે આપણે આબોહવા અનુકૂલન વિશે વાત કરીએ છીએ, ત્યારે આપણને ખ્યાલ આવે છે કે તેઓ કેટલું આગળ વિચારી રહ્યા હતા.

મિત્રો,

આજે, સમગ્ર વિશ્વમાં જૈવવિવિધતા વિશે ચર્ચા થઈ રહી છે, સરકારો તેને બચાવવા માટે ઘણા પગલાં લઈ રહી છે. પરંતુ ડૉ. સ્વામીનાથને એક ડગલું આગળ વધીને બાયોહેપ્પીનેસનો વિચાર આપ્યો. આજે આપણે અહીં આ વિચારની ઉજવણી કરી રહ્યા છીએ. ડૉ. સ્વામિનાથન કહેતા હતા કે જૈવવિવિધતાની શક્તિથી, આપણે સ્થાનિક લોકોના જીવનમાં મોટા પરિવર્તન લાવી શકીએ છીએ, આપણે સ્થાનિક સંસાધનોનો ઉપયોગ કરીને લોકો માટે આજીવિકાના નવા માધ્યમો બનાવી શકીએ છીએ. અને જેમ તેમનું વ્યક્તિત્વ હતું, તેમ તેઓ પોતાના વિચારોને જમીન પર લાવવામાં નિષ્ણાત હતા. તેમના રિસર્ચ ફાઉન્ડેશન દ્વારા, તેમણે સતત નવી શોધોના ફાયદા ખેડૂતો સુધી પહોંચાડવાનો પ્રયાસ કર્યો. આપણા નાના ખેડૂતો, આપણા માછીમાર ભાઈઓ અને બહેનો, આપણા આદિવાસી સમુદાય, બધાને તેમના પ્રયાસોથી ઘણો ફાયદો થયો છે.

મિત્રો,

આજે મને ખાસ ખુશી છે કે પ્રોફેસર સ્વામીનાથનના વારસાને માન આપવા માટે એમ.એસ. સ્વામીનાથન એવોર્ડ ફોર ફૂડ એન્ડ પીસ શરૂ કરવામાં આવ્યો છે. આ આંતરરાષ્ટ્રીય એવોર્ડ વિકાસશીલ દેશોના એવા લોકોને આપવામાં આવશે. જેમણે ખાદ્ય સુરક્ષાની દિશામાં મહાન કાર્ય કર્યું છે. ખોરાક અને શાંતિ વચ્ચેનો સંબંધ જેટલો દાર્શનિક છે તેટલો જ વ્યવહારુ પણ છે. આપણા દેશમાં, ઉપનિષદોમાં કહેવામાં આવ્યું છે - અન્નમ ના નિંદ્યત, તદ વ્રતમ. પ્રાણો વા અન્નમ. શરીરમ અન્નદમ. પ્રાણે શરીરમ પ્રતિષ્ઠિતમ. એટલે કે, આપણે અનાજની અવગણના કે ઉપેક્ષા ન કરવી જોઈએ. જીવન એટલે ખોરાક.

તો મિત્રો,

જો ખાદ્ય સંકટ હોય, તો જીવનનું સંકટ હોય. અને જ્યારે હજારો અને લાખો લોકોના જીવનનું સંકટ વધે છે, ત્યારે વૈશ્વિક અશાંતિ પણ સ્વાભાવિક છે. તેથી, એમ.એસ. સ્વામીનાથન એવોર્ડ ફોર ફૂડ એન્ડ પીસ ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. હું નાઇજીરીયાના પ્રતિભાશાળી વૈજ્ઞાનિક પ્રોફેસર એડેમોલા એડેનલેને અભિનંદન આપું છું, જેમણે સૌપ્રથમ આ એવોર્ડ મેળવ્યો છે.

મિત્રો,

ડૉ. સ્વામીનાથન જ્યાં પણ હોય, તેમને ભારતીય કૃષિ આજે કેટલી ઊંચાઈએ પહોંચી છે તે જોઈને ગર્વ થવો જોઈએ. આજે ભારત દૂધ, કઠોળ અને શણના ઉત્પાદનમાં પ્રથમ ક્રમે છે. આજે ભારત ચોખા, ઘઉં, કપાસ, ફળો અને શાકભાજીના ઉત્પાદનમાં બીજા ક્રમે છે. આજે ભારત વિશ્વમાં બીજા ક્રમે સૌથી મોટો માછલી ઉત્પાદક દેશ પણ છે. ગયા વર્ષે ભારતે અત્યાર સુધીનો સૌથી વધુ ખાદ્ય અનાજનું ઉત્પાદન કર્યું છે. આપણે તેલીબિયાંમાં પણ રેકોર્ડ બનાવી રહ્યા છીએ. સોયાબીન, સરસવ, મગફળી, બધાનું ઉત્પાદન રેકોર્ડ સ્તરે વધ્યું છે.

મિત્રો,

અમારા માટે, આપણા ખેડૂતોનું કલ્યાણ અમારી ટોચની પ્રાથમિકતા છે. ભારત તેના ખેડૂતો, પશુપાલકો અને માછીમારોના હિત સાથે ક્યારેય સમાધાન કરશે નહીં. અને હું જાણું છું કે મારે વ્યક્તિગત રીતે મોટી કિંમત ચૂકવવી પડશે, પરંતુ હું તેના માટે તૈયાર છું. આજે, ભારત મારા દેશના ખેડૂતો માટે, મારા દેશના માછીમારો માટે, મારા દેશના પશુપાલકો માટે તૈયાર છે. અમે ખેડૂતોની આવક વધારવી, ખેતી પર ખર્ચ ઘટાડવો, આવકના નવા સ્ત્રોત બનાવવા- આ લક્ષ્યો પર સતત કામ કરી રહ્યા છીએ.

મિત્રો,

આપણી સરકારે ખેડૂતોની શક્તિને દેશની પ્રગતિનો આધાર માન્યો છે. તેથી, પાછલા વર્ષોમાં બનાવવામાં આવેલી નીતિઓ માત્ર મદદ જ નહોતી, પરંતુ ખેડૂતોમાં વિશ્વાસ વધારવાનો પ્રયાસ પણ કરતી હતી. પીએમ કિસાન સન્માન નિધિ તરફથી મળેલી સીધી સહાયથી નાના ખેડૂતોમાં આત્મવિશ્વાસ આવ્યો છે. પીએમ પાક વીમા યોજનાએ ખેડૂતોને જોખમથી રક્ષણ આપ્યું છે. પીએમ કૃષિ સિંચાઈ યોજના દ્વારા સિંચાઈ સંબંધિત સમસ્યાઓનું નિરાકરણ કરવામાં આવ્યું છે. 10 હજાર FPOની રચનાથી નાના ખેડૂતોની સંગઠિત શક્તિમાં વધારો થયો છે, સહકારી સંસ્થાઓ અને સ્વ-સહાય જૂથોને નાણાકીય સહાયથી ગ્રામીણ અર્થતંત્રને નવી ગતિ મળી છે. e-NAM ને કારણે ખેડૂતોને તેમના ઉત્પાદનનું વેચાણ સરળ બન્યું છે. પીએમ કિસાન સંપદા યોજનાએ નવા ફૂડ પ્રોસેસિંગ યુનિટ અને સ્ટોરેજ માટેના અભિયાનને પણ વેગ આપ્યો છે. તાજેતરમાં, પીએમ ધન ધાન્ય યોજનાને પણ મંજૂરી આપવામાં આવી છે. આ અંતર્ગત, 100 જિલ્લાઓ પસંદ કરવામાં આવ્યા છે, જ્યાં કૃષિ પછાત રહી હતી. અહીં સુવિધાઓ અને ખેડૂતોને નાણાકીય સહાય આપીને, કૃષિમાં નવો વિશ્વાસ પેદા થઈ રહ્યો છે.

મિત્રો,

21મી સદીનું ભારત વિકાસ માટે પોતાની બધી શક્તિથી કામ કરી રહ્યું છે. અને આ લક્ષ્ય દરેક વર્ગ, દરેક વ્યવસાયના યોગદાનથી જ પ્રાપ્ત થશે. ડૉ. સ્વામીનાથન પાસેથી પ્રેરણા લઈને, હવે દેશના વૈજ્ઞાનિકો પાસે ફરી એકવાર ઇતિહાસ રચવાની તક છે. પાછલી પેઢીના વૈજ્ઞાનિકોએ ખાદ્ય સુરક્ષા સુનિશ્ચિત કરી. હવે પોષણ સુરક્ષા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાની જરૂર છે. આપણે મોટા પાયે બાયો-ફોર્ટિફાઇડ અને પોષણયુક્ત પાક ઉગાડવા પડશે, જેથી લોકોનું સ્વાસ્થ્ય સુધરે. આપણે રસાયણોનો ઉપયોગ ઘટાડવા અને કુદરતી ખેતીને પ્રોત્સાહન આપવા માટે વધુ તૈયારી બતાવવી પડશે.

મિત્રો,

તમે આબોહવા પરિવર્તન સંબંધિત પડકારોથી સારી રીતે વાકેફ છો. આપણે આબોહવા-સ્થિતિસ્થાપક પાકોની વધુ જાતો વિકસાવવી પડશે. આપણે દુષ્કાળ-સહિષ્ણુ, ગરમી-પ્રતિરોધક અને પૂર-અનુકૂલનશીલ પાક પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું પડશે. પાક ચક્ર કેવી રીતે બદલવું, કઈ જમીન માટે યોગ્ય છે, તેના પર વધુ સંશોધન થવું જોઈએ. આ સાથે, આપણે સસ્તા માટી પરીક્ષણ સાધનો અને પોષક તત્વો વ્યવસ્થાપન પદ્ધતિઓ પણ વિકસાવવાની જરૂર છે.

મિત્રો,

આપણે સૌર-સંચાલિત સૂક્ષ્મ-સિંચાઈની દિશામાં વધુ કામ કરવાની જરૂર છે. આપણે ટપક પ્રણાલીઓ અને ચોકસાઇ સિંચાઈને વધુ વ્યાપક અને અસરકારક બનાવવી પડશે. શું આપણે સેટેલાઇટ ડેટા, AI અને મશીન લર્નિંગને જોડી શકીએ છીએ? શું આપણે એવી સિસ્ટમ બનાવી શકીએ છીએ, જે ઉપજની આગાહી કરી શકે, જીવાતોનું નિરીક્ષણ કરી શકે અને વાવણીનું માર્ગદર્શન કરી શકે? શું આવી રીઅલ-ટાઇમ નિર્ણય સહાયક પ્રણાલી દરેક જિલ્લામાં પહોંચાડી શકાય? તમારે બધાએ કૃષિ-ટેક સ્ટાર્ટઅપ્સને માર્ગદર્શન આપતા રહેવું જોઈએ. આજે મોટી સંખ્યામાં નવીન યુવાનો કૃષિ સમસ્યાઓના ઉકેલો શોધવામાં રોકાયેલા છે. જો તમે અનુભવી છો અને તેમને માર્ગદર્શન આપશો, તો તેમના દ્વારા બનાવેલા ઉત્પાદનો વધુ અસરકારક અને વપરાશકર્તાઓ માટે વધુ મૈત્રીપૂર્ણ બનશે.

મિત્રો,

આપણા ખેડૂતો અને આપણા ખેડૂત સમુદાયો પાસે પરંપરાગત જ્ઞાનનો ભંડાર છે. પરંપરાગત ભારતીય કૃષિ પદ્ધતિઓ અને આધુનિક વિજ્ઞાનને જોડીને એક સર્વાંગી જ્ઞાન આધાર વિકસાવી શકાય છે. પાક વૈવિધ્યકરણ પણ આજે રાષ્ટ્રીય પ્રાથમિકતા છે. આપણે આપણા ખેડૂતોને તેનું મહત્વ શું છે તે જણાવવું પડશે. આપણે આના ફાયદાઓ સમજાવવા પડશે, અને આ ન કરવાના ગેરફાયદાઓ પણ સમજાવવા પડશે. અને આ માટે તમે વધુ સારી રીતે કામ કરી શકો છો.

મિત્રો,

ગયા વર્ષે જ્યારે હું 11 ઓગસ્ટના રોજ પુસા કેમ્પસ આવ્યો હતો, ત્યારે મેં કહ્યું હતું કે કૃષિ ટેકનોલોજીને પ્રયોગશાળાથી જમીન સુધી લઈ જવા માટે પ્રયાસો વધારવા જોઈએ. મને ખુશી છે કે મે-જૂન મહિનામાં "વિકસિત કૃષિ સંકલ્પ અભિયાન" ચલાવવામાં આવ્યું હતું. પહેલી વાર, દેશના 700 થી વધુ જિલ્લાઓમાં વૈજ્ઞાનિકોની લગભગ 2200 ટીમોએ ભાગ લીધો, 60 હજારથી વધુ કાર્યક્રમો હાથ ધર્યા અને એટલું જ નહીં, લગભગ 1.25 કરોડ જાગૃત ખેડૂતો સાથે સીધો સંવાદ કર્યો. શક્ય તેટલા વધુ ખેડૂતો સુધી પહોંચવાનો આપણા વૈજ્ઞાનિકોનો આ પ્રયાસ ખૂબ જ પ્રશંસનીય છે.

મિત્રો,

ડૉ. એમ. એસ. સ્વામીનાથને આપણને શીખવ્યું કે ખેતી ફક્ત પાક વિશે નથી, ખેતી એ લોકોનું જીવન છે. ખેતી સાથે સંકળાયેલા દરેક વ્યક્તિનું ગૌરવ, દરેક સમુદાયની સમૃદ્ધિ અને પ્રકૃતિનું રક્ષણ, આ આપણી સરકારની કૃષિ નીતિની તાકાત છે. આપણે વિજ્ઞાન અને સમાજને જોડવાનું છે, નાના ખેડૂતોના હિતોને સર્વોપરી રાખવાનું છે અને ખેતરોમાં કામ કરતી મહિલાઓને સશક્ત બનાવવાની છે. ચાલો આ ધ્યેય સાથે આગળ વધીએ, ડૉ. સ્વામીનાથનની પ્રેરણા આપણા બધા સાથે છે. હું ફરી એકવાર આ સમારોહ માટે આપ સૌને અભિનંદન આપું છું.

ખૂબ ખૂબ આભાર.

AP/IJ/GP

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com