વિકસિત ભારતના વિઝનને પ્રાપ્ત કરવા માટેના મુખ્ય સ્તંભોમાંનો એક એ છે કે દેશમાં 70 ટકા મહિલા કાર્યબળ ભાગીદારી સુનિશ્ચિત કરવી. મહિલા સશક્તીકરણ રાષ્ટ્રીય પ્રગતિ માટે એક મુખ્ય પ્રેરકબળ છે અને આજે ભારત પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદીના નેતૃત્વમાં પરિવર્તનશીલ સ્થળાતંરનો સાક્ષી બની રહ્યું છે. હવે મહિલાઓ પરંપરાગત ભૂમિકાઓ સુધી મર્યાદિત નથી, તેઓ અવરોધો તોડી રહી છે અને દેશના આર્થિક ભવિષ્યને આકાર આપવામાં જવાબદારી સંભાળી રહી છે. ગ્રામીણ ઉદ્યોગસાહસિકોથી લઈને કોર્પોરેટ નેતાઓ સુધી, મહિલાઓ વિકસિત ભારત તરફ ભારતની કૂચનું નેતૃત્વ કરી રહી છે.

મહિલા કાર્યબળની ભાગીદારીમાં નોંધપાત્ર વધારો

ભારતમાં મહિલા કાર્યબળ ભાગીદારી દરમાં નોંધપાત્ર વધારો જોવા મળ્યો છે, PLFS ડેટા દર્શાવે છે કે મહિલા રોજગાર દર (WPR) 2017-18માં 22%થી વધીને 2023-24માં 40.3% થયો છે, જ્યારે બેરોજગારી દર (UR) 2017-18માં 5.6%થી ઘટીને 2023-24માં 3.2% થયો છે, જે મહિલાઓ માટે રોજગારની તકોમાં સકારાત્મક વૃદ્ધિ દર્શાવે છે. ગ્રામીણ ભારતમાં આ પરિવર્તન વધુ નોંધપાત્ર છે, જ્યાં મહિલા રોજગારમાં 96%નો વધારો થયો છે, જ્યારે શહેરી વિસ્તારોમાં સમાન સમયગાળા દરમિયાન રોજગારમાં 43%નો વધારો જોવા મળ્યો છે.

અહેવાલો દર્શાવે છે કે મહિલા સ્નાતકોની રોજગારક્ષમતા પણ 2013માં 42%થી વધીને 2024માં 47.53% થઈ ગઈ છે. અનુસ્નાતક શિક્ષણ અને તેથી વધુ શિક્ષણ ધરાવતી મહિલાઓમાં રોજગાર દર (WPR) 2017-18 માં 34.5%થી વધીને 2023-24માં 40% થયો છે.

ઇન્ડિયા સ્કીલ્સ રિપોર્ટ 2025 મુજબ, 2025માં લગભગ 55 ટકા ભારતીય સ્નાતકો વૈશ્વિક સ્તરે રોજગાર યોગ્ય બનવાની અપેક્ષા છે, જે 2024માં 51.2 ટકા હતું.

વધુમાં, EPFO પગારપત્રકના આંકડા ઔપચારિક ક્ષેત્રમાં મહિલાઓની વધતી ભાગીદારી પર વધુ ભાર મૂકે છે. છેલ્લા સાત વર્ષોમાં, 1.56 કરોડ મહિલાઓ ઔપચારિક કાર્યબળમાં જોડાઈ છે. દરમિયાન, ઓગસ્ટ સુધીમાં ઈ- શ્રમે 16.69 કરોડથી વધુ મહિલા અસંગઠિત કામદારોની નોંધણી નોંધાવી છે, જે તેમને ભારત સરકારની વિવિધ સામાજિક કલ્યાણ યોજનાઓનો લાભ પૂરો પાડે છે.

ભારતનું મહિલા વિકાસથી મહિલા-નેતૃત્વમાં વિકાસ તરફ સ્થળાંતર

ભારત સરકારના પ્રયાસો મહિલા ઉદ્યોગસાહસિકોના વિકાસમાં ફાળો આપી રહ્યા છે. રાષ્ટ્રીય સ્તરે, 15 મંત્રાલયોની 70 કેન્દ્રીય યોજનાઓ અને 400થી વધુ રાજ્ય સ્તરની યોજનાઓ મહિલા ઉદ્યોગસાહસિકતાને ટેકો આપવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. PLFS ડેટા દર્શાવે છે કે મહિલા સ્વ-રોજગારમાં 30%નો વધારો થયો છે - 2017-18માં 51.9%થી 2023-24માં 67.4% થયો છે, જે મહિલાઓને ખરેખર આત્મનિર્ભર બનાવે છે.

છેલ્લા દાયકામાં જાતિગત બજેટમાં 429%નો વધારો થયો છે, જે નાણાકીય વર્ષ 2013-14 (RE)માં ₹0.85 લાખ કરોડથી વધીને નાણાકીય વર્ષ 2025-26માં ₹4.49 લાખ કરોડ થયો છે. આ રોજગાર, રોજગારક્ષમતા, ઉદ્યોગસાહસિકતા અને કલ્યાણ પર મજબૂત ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને મહિલા વિકાસથી મહિલા-સંચાલિત વિકાસ તરફ એક આદર્શ પરિવર્તન દર્શાવે છે.

સ્ટાર્ટઅપ ઇન્ડિયા જેવા કાર્યક્રમોએ એક સમૃદ્ધ ઇકોસિસ્ટમને પ્રોત્સાહન આપ્યું છે, જેમાં લગભગ 50% DPIIT રજિસ્ટર્ડ સ્ટાર્ટઅપ્સમાં ઓછામાં ઓછી એક મહિલા ડિરેક્ટર છે એટલે કે, 1.54 લાખથી વધુ સ્ટાર્ટઅપ્સમાંથી 74,410. આજે લગભગ બે કરોડ મહિલાઓ લખપતિ દીદી બની છે. નમો ડ્રોન દીદી અને દીનદયાળ અંત્યોદય યોજના - NRLM જેવા મુખ્ય કાર્યક્રમો પણ આ પરિવર્તનમાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી રહ્યા છે, તેમને ટકાઉ પ્રગતિ માટે જરૂરી સંસાધનો અને તકોથી સજ્જ કરી રહ્યા છે.

મહિલાઓના સ્વરોજગારમાં વધારાનું બીજું એક મહત્વપૂર્ણ પ્રેરક પીએમ મુદ્રા યોજના છે, જે નાણાકીય સમાવેશમાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી રહી છે, જેમાં મહિલાઓને કુલ મુદ્રા લોનમાંથી 68% - (₹14.72 લાખ કરોડની 35.38 કરોડથી વધુ લોન) પ્રાપ્ત થઈ છે. તેવી જ રીતે, પીએમ સ્વનિધિ હેઠળ શેરી વિક્રેતાઓને સશક્ત બનાવ્યા છે, યોજના હેઠળ લગભગ 44% લાભાર્થીઓ મહિલાઓ છે. આ પહેલો સમગ્ર ભારતમાં મહિલાઓમાં આર્થિક આત્મનિર્ભરતાની નવી લહેર ચલાવી રહી છે.

વધુમાં, મહિલાઓ દ્વારા સંચાલિત સૂક્ષ્મ, લઘુ અને મધ્યમ ઉદ્યોગો (MSMEs) પણ આર્થિક વિસ્તરણના મુખ્ય ચાલક તરીકે ઉભરી આવ્યા છે, જેણે નાણાકીય વર્ષ 21થી નાણાકીય વર્ષ 23 દરમિયાન મહિલાઓ માટે 89 લાખથી વધુ વધારાની નોકરીઓનું સર્જન કર્યું છે. મહિલાઓ દ્વારા સંચાલિત માલિકીની સંસ્થાઓનો હિસ્સો 2010-11માં 17.4%થી વધીને 2023-24માં 26.2% થયો છે, અને મહિલાઓ દ્વારા સંચાલિત MSMEs ની સંખ્યા પણ લગભગ બમણી થઈ ગઈ છે, જે 2010-11માં 1 કરોડથી વધીને 2023-24માં 1.92 કરોડ થઈ છે, જે ભારતના આર્થિક ભવિષ્યને આકાર આપવામાં મહિલાઓની વધતી ભૂમિકાને પ્રકાશિત કરે છે.

નારી શક્તિ ભારતને વિકસિત ભારત તરફ લઇ જઇ રહી છે

મહિલાઓ હવે ફક્ત સહભાગીઓ નથી રહી, પરંતુ ભારતના આર્થિક વિકાસની કરોડરજ્જુ બની ગઈ છે. આજે, મહિલાઓ વિકાસ તરફ આગળ વધી રહી છે, અને મોદી સરકાર એક સમાવિષ્ટ ઇકોસિસ્ટમ બનાવવા માટે પ્રતિબદ્ધ છે જે શિક્ષણ, કૌશલ્ય વિકાસ, ઉદ્યોગસાહસિકતા અને સમાન કાર્યબળ તકો દ્વારા નારી શક્તિને સશક્ત બનાવે છે.

SM/NP/GP/JD