પરિચય

ભારત સરકારે 14 નવેમ્બર, 2025ના રોજ ડિજિટલ પર્સનલ ડેટા પ્રોટેક્શન (DPDP) નિયમો, 2025ને સૂચિત કર્યા. આ ડિજિટલ પર્સનલ ડેટા પ્રોટેક્શન એક્ટ, 2023 (DPDP એક્ટ)ના સંપૂર્ણ અમલીકરણને ચિહ્નિત કરે છે. એકસાથે, કાયદો અને નિયમો ડિજિટલ વ્યક્તિગત ડેટાના જવાબદાર ઉપયોગ માટે સ્પષ્ટ અને નાગરિક-કેન્દ્રિત માળખું બનાવે છે. તેઓ વ્યક્તિગત અધિકારો અને કાયદેસર ડેટા પ્રોસેસિંગ પર ભાર મૂકે છે.

ઇલેક્ટ્રોનિક્સ અને માહિતી ટેકનોલોજી મંત્રાલયે નિયમોના મુસદ્દાને અંતિમ સ્વરૂપ આપતા પહેલા તેના પર જાહેર ટિપ્પણીઓ કરવા આમંત્રણ કર્યું હતું. દિલ્હી, મુંબઈ, ગુવાહાટી, કોલકાતા, હૈદરાબાદ, બેંગલુરુ અને ચેન્નાઈમાં પરામર્શ સત્રો યોજાયા હતા. આ ચર્ચાઓમાં વિવિધ સહભાગીઓએ ભાગ લીધો હતો. સ્ટાર્ટઅપ્સ, MSMEs, ઉદ્યોગ સંસ્થાઓ, નાગરિક સમાજ જૂથો અને સરકારી વિભાગોએ વિગતવાર સૂચનો આપ્યા હતા. નાગરિકોએ પણ તેમના મંતવ્યો શેર કર્યા હતા. પરામર્શ પ્રક્રિયા દરમિયાન કુલ 6,915 ઇનપુટ્સ પ્રાપ્ત થયા હતા. આ યોગદાનોએ અંતિમ નિયમોને આકાર આપવામાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી હતી.

નિયમોની સૂચના સાથે, ભારતમાં હવે ડેટા સુરક્ષા માટે વ્યવહારુ અને નવીનતા-મૈત્રીપૂર્ણ સિસ્ટમ છે. તે સમજવામાં સરળતા પૂરી પાડે છે, પાલનને પ્રોત્સાહન આપે છે અને દેશના વિકસતા ડિજિટલ ઇકોસિસ્ટમમાં વિશ્વાસ મજબૂત કરે છે.

ડિજિટલ પર્સનલ ડેટા પ્રોટેક્શન એક્ટ, 2023ને સમજવું

સંસદે 11 ઓગસ્ટ, 2023ના રોજ ડિજિટલ પર્સનલ ડેટા પ્રોટેક્શન એક્ટ પસાર કર્યો. આ કાયદો ભારતમાં ડિજિટલ પર્સનલ ડેટાના રક્ષણ માટે એક વ્યાપક માળખું બનાવે છે. તે દર્શાવે છે કે આવા ડેટા એકત્રિત કરતી વખતે અથવા તેનો ઉપયોગ કરતી વખતે સંસ્થાઓએ શું કરવું જોઈએ. આ કાયદો SARAL અભિગમને અનુસરે છે. આનો અર્થ એ છે કે તે સરળ, સુલભ, તર્કસંગત અને અમલમાં મૂકી શકાય તેવું છે. લખાણમાં સરળ ભાષા અને સ્પષ્ટ ચિત્રોનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે જેથી લોકો અને વ્યવસાયો મુશ્કેલી વિના નિયમો સમજી શકે.

કાયદો સાત મુખ્ય સિદ્ધાંતો પર આધારિત છે: સંમતિ અને પારદર્શિતા, હેતુ મર્યાદા, ડેટા ન્યૂનતમકરણ, ચોકસાઈ, સંગ્રહ મર્યાદા, સલામતી અને જવાબદારી. આ સિદ્ધાંતો ડેટા પ્રોસેસિંગના દરેક તબક્કાને માર્ગદર્શન આપે છે. તેઓ એ પણ સુનિશ્ચિત કરે છે કે વ્યક્તિગત ડેટાનો ઉપયોગ ફક્ત કાયદેસર અને ચોક્કસ હેતુઓ માટે જ થાય છે.

કાયદાનો એક મુખ્ય ભાગ છે ભારત ડેટા પ્રોટેક્શન બોર્ડની રચના. બોર્ડ એક સ્વતંત્ર સંસ્થા તરીકે કાર્ય કરે છે જે અનુપાલન પર નજર રાખે છે, ભંગોની તપાસ કરે છે અને જરૂરી સુધારાત્મક પગલાં લેવાય તે સુનિશ્ચિત કરે છે. તે કાયદા હેઠળ મળેલા અધિકારોને અમલમાં મુકવામાં અને સમગ્ર પ્રણાલીમાં વિશ્વાસ જાળવવામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે.

આ કાયદો ડેટા ફિડ્યુશિયર્સ પર વ્યક્તિગત ડેટાને સુરક્ષિત રાખવા અને તેના ઉપયોગ માટે જવાબદાર બનવા માટે સ્પષ્ટ જવાબદારીઓ મૂકે છે. તે ડેટા પ્રિન્સિપાલ્સને તેમના ડેટાનું સંચાલન કેવી રીતે થાય છે તે જાણવાનો અધિકાર અને જો જરૂરી હોય તો સુધારો અથવા કાઢી નાખવાનો અધિકાર પણ આપે છે.

આ કાયદા અને નિયમો મળીને એક મજબૂત અને સંતુલિત વ્યવસ્થા બનાવે છે. તે ગોપનીયતાને મજબૂત બનાવે છે, જાહેર વિશ્વાસ વધારે છે અને જવાબદાર નવીનતાને પ્રોત્સાહન આપે છે. તે ભારતના ડિજિટલ અર્થતંત્રને સુરક્ષિત અને વૈશ્વિક સ્તરે સ્પર્ધાત્મક રીતે વિકસાવવામાં પણ મદદ કરે છે.

ડિજિટલ પર્સનલ ડેટા પ્રોટેક્શન રૂલ્સ, 2025ની ઝાંખી

ડિજિટલ પર્સનલ ડેટા પ્રોટેક્શન રૂલ્સ, 2025, ડિજિટલ ડેટા પ્રોટેક્શન એક્ટ, 2023ને સંપૂર્ણ અસર આપે છે. આ નિયમો ઝડપથી વિકસતા ડિજિટલ વાતાવરણમાં વ્યક્તિગત ડેટાને સુરક્ષિત રાખવા માટે એક સ્પષ્ટ અને વ્યવહારુ સિસ્ટમ બનાવે છે. આ નિયમો નાગરિકોના અધિકારો અને સંસ્થાઓ દ્વારા જવાબદાર ડેટા ઉપયોગ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. આ નિયમો ડેટાના અનધિકૃત વ્યાપારી ઉપયોગને રોકવા, ડિજિટલ નુકસાન ઘટાડવા અને નવીનતા માટે સલામત વાતાવરણ બનાવવાનો હેતુ ધરાવે છે. આ નિયમો ભારતને મજબૂત અને વિશ્વસનીય ડિજિટલ અર્થતંત્ર જાળવવામાં પણ મદદ કરશે.

આ અભિગમને આગળ વધારતા, આ નિયમો ઘણી મુખ્ય જોગવાઈઓની રૂપરેખા આપે છે:

આ નિયમો તબક્કાવાર પાલન માટે અઢાર મહિનાનો સમયગાળો પૂરો પાડે છે. આ સંસ્થાઓને તેમની સિસ્ટમોને સમાયોજિત કરવા અને જવાબદાર ડેટા પ્રથાઓ અપનાવવા માટે પૂરતો સમય આપે છે. દરેક ડેટા વિશ્વાસપાત્રને એક અલગ સંમતિ સૂચના જારી કરવામાં આવશે જે સ્પષ્ટ અને સમજવામાં સરળ હોય. નોટિસમાં વ્યક્તિગત ડેટા એકત્રિત અને ઉપયોગમાં લેવાતા ચોક્કસ હેતુને સમજાવવો આવશ્યક છે. સંમતિ સંચાલકો, જે લોકોને તેમની પરવાનગીઓનું સંચાલન કરવામાં મદદ કરે છે, તે ભારતમાં સ્થિત કંપનીઓ હોવી જોઈએ.

નિયમો વ્યક્તિગત ડેટા ભંગની જાણ કરવા માટે એક સરળ અને સમયસર પ્રક્રિયા સ્થાપિત કરે છે. જ્યારે ભંગ થાય છે, ત્યારે ડેટા વિશ્વાસુએ વિલંબ કર્યા વિના બધા અસરગ્રસ્ત વ્યક્તિઓને સૂચિત કરવા જોઈએ. વાતચીત સ્પષ્ટ હોવી જોઈએ અને શું થયું, સંભવિત અસર અને સમસ્યાને ઉકેલવા માટે લેવામાં આવેલા પગલાં સમજાવવા જોઈએ. તેમાં સહાય માટે સંપર્ક વિગતો પણ શામેલ હોવી જોઈએ.

નિયમો અનુસાર દરેક ડેટા ફિડ્યુશિયરીએ વ્યક્તિગત ડેટા સંબંધિત પ્રશ્નો માટે સ્પષ્ટ સંપર્ક માહિતી પ્રદર્શિત કરવી જરૂરી છે. આ કોઈ નિયુક્ત અધિકારી અથવા ડેટા પ્રોટેક્શન ઓફિસરનો સંપર્ક હોઈ શકે છે. મહત્વપૂર્ણ ડેટા ફિડ્યુશિયરોએ વધુ મજબૂત ફરજોનો સામનો કરવો પડે છે. તેમણે સ્વતંત્ર ઓડિટ કરવા જોઈએ અને અસર મૂલ્યાંકન કરવું જોઈએ. નવી અથવા સંવેદનશીલ તકનીકોનો ઉપયોગ કરતી વખતે તેમણે કડક તપાસનું પણ પાલન કરવું જોઈએ. કેટલાક કિસ્સાઓમાં, તેમણે ડેટાની પ્રતિબંધિત શ્રેણીઓ પર સરકારી દિશાનિર્દેશોનું પાલન કરવું જોઈએ, જેમાં જરૂર હોય ત્યાં સ્થાનિક સંગ્રહનો સમાવેશ થાય છે.

આ નિયમો કાયદા હેઠળ પહેલાથી જ પૂરા પાડવામાં આવેલા અધિકારોને વધુ મજબૂત બનાવે છે. વ્યક્તિઓ તેમના વ્યક્તિગત ડેટાની ઍક્સેસની વિનંતી કરી શકે છે, સુધારા અને અપડેટ્સ માંગી શકે છે. તેઓ ચોક્કસ પરિસ્થિતિઓમાં ડેટા કાઢી નાખવાની વિનંતી પણ કરી શકે છે. તેઓ તેમના વતી આ અધિકારોનો ઉપયોગ કરવા માટે બીજા કોઈને પસંદ કરી શકે છે. ડેટા વિશ્વાસીઓએ 90 દિવસની અંદર આવી વિનંતીઓનો જવાબ આપવો જોઈએ.

આ નિયમો ચાર સભ્યોનું બનેલું સંપૂર્ણ ડિજિટલ ડેટા પ્રોટેક્શન બોર્ડ ઓફ ઇન્ડિયાની સ્થાપના કરે છે. જેનાથી નાગરિકો ઓનલાઈન ફરિયાદો નોંધાવી શકશે અને સમર્પિત પોર્ટલ અને મોબાઇલ એપ્લિકેશન દ્વારા તેમના કેસોને ટ્રેક કરી શકશે. આ ડિજિટલ સિસ્ટમ ઝડપી નિર્ણય લેવાની સુવિધા આપે છે અને ફરિયાદ નિવારણને સરળ બનાવે છે. બોર્ડના નિર્ણયો સામેની અપીલો એપેલેટ ટ્રિબ્યુનલ, TDSAT દ્વારા સાંભળવામાં આવશે.

DPDP નિયમો વ્યક્તિઓને કેવી રીતે સશક્ત બનાવે છે

DPDP ફ્રેમવર્ક વ્યક્તિને ભારતની ડેટા પ્રોટેક્શન સિસ્ટમના કેન્દ્રમાં રાખે છે. તેનો હેતુ દરેક નાગરિકને તેમના વ્યક્તિગત ડેટા પર સ્પષ્ટ નિયંત્રણ અને વિશ્વાસ આપવાનો છે કે તેનું કાળજીપૂર્વક સંચાલન કરવામાં આવી રહ્યું છે. આ નિયમો સરળ ભાષામાં લખાયેલા છે જેથી લોકો મુશ્કેલી વિના તેમના અધિકારો સમજી શકે. તેઓ એ પણ સુનિશ્ચિત કરે છે કે સંસ્થાઓ જવાબદારીપૂર્વક કાર્ય કરે અને તેમના વ્યક્તિગત ડેટાના ઉપયોગ માટે જવાબદાર રહે.

નાગરિકો માટેના અધિકારો અને રક્ષણમાં સામેલ છે:

દરેક વ્યક્તિ પાસે તેમના વ્યક્તિગત ડેટાના ઉપયોગને મંજૂરી આપવાનો કે નકારવાનો વિકલ્પ છે. સંમતિ સ્પષ્ટ, જાણકાર અને સમજવામાં સરળ હોવી જોઈએ. વ્યક્તિઓ કોઈપણ સમયે તેમની સંમતિ પાછી ખેંચી શકે છે.

નાગરિકો જાણકારીની માંગ કરી શકે છે કે, કેવી રીતે વ્યક્તિગત ડેટા એકત્રિત કરવામાં આવ્યો છે, તે શા માટે એકત્રિત કરવામાં આવ્યો છે અને તેનો ઉપયોગ કેવી રીતે થઈ રહ્યો છે. સંસ્થાઓએ આ માહિતી સરળ સ્વરૂપમાં પૂરી પાડવી જોઈએ.

વ્યક્તિઓ ડેટા વિશ્વાસપાત્ર દ્વારા રાખવામાં આવેલા તેમના વ્યક્તિગત ડેટાની નકલની વિનંતી કરી શકે છે.

વ્યક્તિઓ ખોટા અથવા અપૂર્ણ વ્યક્તિગત ડેટામાં સુધારાની વિનંતી કરી શકે છે.

જ્યારે નાગરિકોની વિગતો બદલાઈ જાય, જેમ કે નવું સરનામું અથવા અપડેટ કરેલ સંપર્ક નંબર, ત્યારે તેઓ ફેરફારો માટે પૂછી શકે છે.

વ્યક્તિઓ ચોક્કસ પરિસ્થિતિઓમાં તેમની વ્યક્તિગત માહિતી દૂર કરવાની વિનંતી કરી શકે છે. ડેટા ફિડ્યુશિયરીએ આ વિનંતીનો કાયદેસર સમયમર્યાદામાં વિચાર કરીને કાર્યવાહી કરવી જરૂરી છે.

દરેક વ્યક્તિ તેમના વતી તેમના ડેટા અધિકારોનો ઉપયોગ કરવા માટે કોઈને નિયુક્ત કરી શકે છે. બીમારી અથવા અન્ય અપંગતાના કિસ્સામાં આ મદદરૂપ થાય છે.

ડેટા ટ્રસ્ટીઓએ સમયસર કાર્યવાહી અને જવાબદારી સુનિશ્ચિત કરવા માટે મહત્તમ 90 દિવસની અંદર ઍક્સેસ, સુધારણા, અપડેટ અથવા કાઢી નાખવા માટેની બધી વિનંતીઓનું નિરાકરણ કરવું જરૂરી છે.

જો કોઈ ભંગ થાય છે, તો નાગરિકોને શક્ય તેટલી વહેલી તકે સૂચિત કરવું જોઈએ. સંદેશમાં શું થયું અને તેઓ કયા પગલાં લઈ શકે છે તે સમજાવવું જોઈએ. આ લોકોને નુકસાન ઘટાડવા માટે તાત્કાલિક પગલાં લેવામાં મદદ કરે છે.

ડેટા ટ્રસ્ટીઓએ વ્યક્તિગત ડેટા સંબંધિત પ્રશ્નો માટે એક જ સંપર્ક બિંદુ પ્રદાન કરવું આવશ્યક છે. આ નિયુક્ત અધિકારી અથવા ડેટા સુરક્ષા અધિકારી હોઈ શકે છે.

જ્યારે બાળકનો વ્યક્તિગત ડેટા સામેલ હોય છે, ત્યારે માતાપિતા અથવા વાલીની ચકાસણીપાત્ર સંમતિ જરૂરી છે. આ સંમતિ જરૂરી છે સિવાય કે પ્રક્રિયા આરોગ્યસંભાળ, શિક્ષણ અથવા વાસ્તવિક સમયની સુરક્ષા જેવી આવશ્યક સેવાઓથી સંબંધિત હોય.

જો અપંગ વ્યક્તિ સહાય સાથે પણ કાનૂની નિર્ણયો લઈ શકતી નથી, તો તેમના કાનૂની વાલીએ સંમતિ આપવી આવશ્યક છે. આ વાલીને સંબંધિત કાયદાઓ હેઠળ ચકાસવામાં આવવી જોઈએ.

DPDP RTI કાયદા સાથે કેવી રીતે સુસંગત છે

DPDP કાયદો અને DPDP નિયમો નાગરિકોના ગોપનીયતા અધિકારોને વિસ્તૃત કરે છે, તેથી તેઓ એ પણ સ્પષ્ટ કરે છે કે આ અધિકારો માહિતી અધિકાર (RTI) કાયદા દ્વારા બાંયધરીકૃત માહિતીની ઍક્સેસ સાથે કેવી રીતે ક્રિયાપ્રતિક્રિયા કરે છે.

DPDP કાયદા દ્વારા કરવામાં આવેલા ફેરફારો RTI કાયદાની કલમ 8(1)(j)માં સુધારો કરે છે જેથી બંને અધિકારોનો આદર કરવામાં આવે અને તેમાં કોઈ ઘટાડો ન થાય. આ સુધારો પુટ્ટાસ્વામીના નિર્ણયમાં સુપ્રીમ કોર્ટ દ્વારા ગોપનીયતાને મૂળભૂત અધિકાર તરીકે માન્યતા આપવામાં આવી હતી તે પ્રતિબિંબિત કરે છે. તે કાયદાને અદાલતો દ્વારા પહેલાથી જ અનુસરવામાં આવેલા તર્ક સાથે સુસંગત બનાવે છે, જેમણે લાંબા સમયથી વ્યક્તિગત માહિતીને સુરક્ષિત રાખવા માટે વાજબી પ્રતિબંધો લાદ્યા છે. આ અભિગમને સંહિતાબદ્ધ કરીને, સુધારો અનિશ્ચિતતાને દૂર કરે છે અને RTI કાયદાના પારદર્શિતા શાસન અને DPDP માળખા હેઠળ રજૂ કરાયેલ ગોપનીયતા સુરક્ષા વચ્ચેના કોઈપણ સંઘર્ષને અટકાવે છે.

આ સુધારો વ્યક્તિગત માહિતીના ખુલાસાને અટકાવતો નથી. તેમાં ફક્ત જરૂરી છે કે આવી માહિતીનું કાળજીપૂર્વક મૂલ્યાંકન કરવામાં આવે અને તેમાં સામેલ ગોપનીયતા હિતોને ધ્યાનમાં લીધા પછી જ શેર કરવામાં આવે. વધુમાં, RTI કાયદાની કલમ 8(2) સંપૂર્ણપણે અમલમાં રહે છે. આ જોગવાઈ જાહેર સત્તામંડળને માહિતી જાહેર કરવાની મંજૂરી આપે છે જ્યારે જાહેર હિત કોઈપણ સંભવિત નુકસાન કરતાં વધુ હોય છે. આ ખાતરી કરે છે કે RTI કાયદાનો સાર, જેનો ઉદ્દેશ જાહેર જીવનમાં ખુલ્લાપણું અને જવાબદારીને પ્રોત્સાહન આપવાનો છે, તે નિર્ણય લેવાનું માર્ગદર્શન ચાલુ રાખે છે.

નિષ્કર્ષ

ડિજિટલ પર્સનલ ડેટા પ્રોટેક્શન એક્ટ અને DPDP નિયમો દેશ માટે વિશ્વસનીય અને ભવિષ્ય માટે તૈયાર ડિજિટલ વાતાવરણ બનાવવા તરફ એક મહત્વપૂર્ણ પગલું છે. આ નિયમો સ્પષ્ટ કરે છે કે વ્યક્તિગત ડેટાનું સંચાલન કેવી રીતે કરવું જોઈએ, વ્યક્તિઓના અધિકારોને મજબૂત બનાવે છે અને સંસ્થાઓ માટે મજબૂત જવાબદારીઓ સ્થાપિત કરે છે. આ માળખું વ્યવહારિક છે અને વ્યાપક જાહેર પરામર્શ દ્વારા સમર્થિત છે, જે તેને સમાવિષ્ટ અને વાસ્તવિક જરૂરિયાતો પ્રત્યે પ્રતિભાવશીલ બનાવે છે. તે ભારતના ડિજિટલ અર્થતંત્રના વિકાસને સમર્થન આપે છે અને ખાતરી કરે છે કે ગોપનીયતા તેની પ્રગતિ માટે કેન્દ્રિય રહે છે. આ પગલાં સાથે, ભારત એક સુરક્ષિત, વધુ પારદર્શક અને નવીનતા-મૈત્રીપૂર્ણ ડેટા ઇકોસિસ્ટમ તરફ આગળ વધી રહ્યું છે જે નાગરિકોની સેવા કરે છે અને ડિજિટલ શાસનમાં જાહેર વિશ્વાસને મજબૂત બનાવે છે.

સંદર્ભ:

સંપૂર્ણ DPDP નિયમો, 2025:

• https://www.meity.gov.in/static/uploads/2025/11/53450e6e5dc0bfa85ebd78686cadad39.pdf

સંપૂર્ણ DPDP અધિનિયમ, 2023

• https://www.meity.gov.in/static/uploads/2024/06/2bf1f0e9f04e6fb4f8fef35e82c42aa5.pdf

યોગ્યતા:

• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2190014
• https://static.pib.gov.in/WriteReadData/specificdocs/documents/2025/jan/doc202515481101.pdf
• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2090271
• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2148944
• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2158506

પીડીએફ જોવા માટે અહીં ક્લિક કરો

SM/BS/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com