PIB Headquarters
azadi ka amrit mahotsav

વેસ્ટ ટૂ વેલનેસઃ ભારતની સ્વચ્છતા યાત્રા

Posted On: 19 NOV 2025 2:15PM by PIB Ahmedabad

હાઈલાઈટ્સ

  • ODF પ્લસ ગામડાઓની સંખ્યા 467% વધીને 567,708 થઈ ગઈ છે.
  • નવેમ્બર 2025 સુધીમાં, 4,692 શહેરોએ ઓડીએફનો દરજ્જો પ્રાપ્ત કર્યો છે.
  • ગ્રામીણ ભારતને 2019માં ખુલ્લામાં શૌચ મુક્ત (ODF) જાહેર કરવામાં આવ્યું હતું.

અવલોકન

જાહેર આરોગ્ય, ગૌરવ અને પર્યાવરણીય ટકાઉપણું માટે સલામત શૌચાલય અને યોગ્ય સ્વચ્છતાની પહોંચ આવશ્યક છે. સુધારેલ સ્વચ્છતા પાણીજન્ય રોગો ઘટાડે છે, ઉત્પાદકતામાં વધારો કરે છે અને પર્યાવરણનું રક્ષણ કરે છે. તે મહિલાઓ અને બાળકોને સલામતી, ગોપનીયતા અને વધુ સારી શૈક્ષણિક તકો પૂરી પાડીને તેમને સશક્ત બનાવે છે. આજના આબોહવા પરિવર્તન, ઝડપથી વિકસતા શહેરો અને સતત અસમાનતાના યુગમાં, સલામત સ્વચ્છતા માનવ ગૌરવ, સમુદાય સુખાકારી અને ટકાઉ પ્રગતિનો પાયો છે.

વિશ્વ શૌચાલય દિવસ

વૈશ્વિક સ્વચ્છતા સંકટ અને બધા માટે સલામત શૌચાલયના મહત્વ વિશે જાગૃતિ લાવવા માટે દર વર્ષે 19 નવેમ્બરે વિશ્વ શૌચાલય દિવસ ઉજવવામાં આવે છે. તેને 2013માં સંયુક્ત રાષ્ટ્ર દ્વારા સત્તાવાર રીતે માન્યતા આપવામાં આવી હતી. તે આરોગ્ય, ગૌરવ, સમાનતા અને ટકાઉપણું માટે શૌચાલયના મહત્વને ઓળખે છે અને ટકાઉ વિકાસ ધ્યેય 6: સ્વચ્છ પાણી અને સ્વચ્છતાને સીધું સમર્થન આપે છે, જેનો ઉદ્દેશ્ય 2030 સુધીમાં સાર્વત્રિક સુલભતા સુધી પહોંચવાનો છે.

યુએન સંસ્થાઓ જેમ કે યુનિસેફ દ્વારા ભારતના સ્વચ્છ ભારત મિશનને ઘણીવાર વિશ્વભરમાં સૌથી મોટા સ્વચ્છતા અભિયાનોમાંના એક તરીકે પ્રકાશિત કરવામાં આવે છે, જે દર્શાવે છે કે રાષ્ટ્રીય કાર્યવાહી વૈશ્વિક લક્ષ્યોમાં કેવી રીતે ફાળો આપી શકે છે. જેમ જેમ વિશ્વ શૌચાલય દિવસ નજીક આવી રહ્યો છે, ભારત સ્વચ્છતાને રાષ્ટ્રવ્યાપી સફળતાની વાર્તામાં ફેરવીને આગળ વધી રહ્યું છે.

https://static.pib.gov.in/WriteReadData/userfiles/image/image002MELH.jpg

સ્વચ્છ ભારત મિશન (SBM): સ્વચ્છતા સુધારણા માટે એક વૈશ્વિક મોડેલ

ભારત સરકારે દેશભરમાં સ્વચ્છતા અને સ્વચ્છતા સુધારવા માટે ઘણી મોટી પહેલ કરી છે. સ્વચ્છ ભારત મિશન (SBM) એ સૌથી મોટો કાર્યક્રમ રહ્યો છે, જેનો ઉદ્દેશ્ય ખુલ્લામાં શૌચક્રિયાને દૂર કરવાનો અને ગ્રામીણ અને શહેરી બંને વિસ્તારોમાં શૌચાલયોની સાર્વત્રિક સુલભતા પૂરી પાડવાનો છે.

સ્વચ્છ ભારત મિશનની શરૂઆતથી, ભારતે તેના સ્વચ્છતા અભિયાનમાં પરિવર્તન જોયું છે, ગ્રામીણ અને શહેરી બંને વિસ્તારોમાં શૌચાલય અને સ્વચ્છતા સુવિધાઓની સુલભતામાં પરિવર્તન આવ્યું છે.

  • સ્વચ્છ ભારત મિશન (2014) શરૂ થયું: 2 ઓક્ટોબર, 2014 ના રોજ જાહેર કરાયેલ, આ મિશનનો હેતુ ખુલ્લામાં શૌચક્રિયાને દૂર કરવાનો અને ઘન અને પ્રવાહી કચરા વ્યવસ્થાપનમાં સુધારો કરવાનો છે. તેના બે ઘટકો છે: SBM - ગ્રામીણ (Rural) અને SBM - શહેરી (cities and towns). ઓક્ટોબર 2019માં, આ પહેલ હેઠળ, બધા ગામડાઓ, જિલ્લાઓ અને રાજ્યોને ખુલ્લામાં શૌચક્રિયા મુક્ત (ODF) જાહેર કરવામાં આવ્યા હતા. SBM તબક્કા I ના પરિણામો પ્રભાવશાળી હતા.

SBM તબક્કા 1ના પરિણામો નોંધપાત્ર હતા: -

  • સ્વાસ્થ્ય લાભો: WHO એ અંદાજ લગાવ્યો હતો કે 2014ની સરખામણીમાં 2019માં ઝાડાથી 300,000 ઓછા મૃત્યુ થયા હતા, જે સુધારેલ સ્વચ્છતા સાથે સંકળાયેલા હતા.
  • આર્થિક બચત: ODF ગામડાઓમાં રહેતા પરિવારોએ આરોગ્ય સંબંધિત ખર્ચમાં દર વર્ષે આશરે INR 50,000 ઘટાડો થયો.
  • પર્યાવરણ સંરક્ષણ: ODF વિસ્તારોમાં ભૂગર્ભજળ પ્રદૂષણનું સ્તર નોંધપાત્ર રીતે ઘટ્યું.
  • મહિલાઓની સલામતી અને ગૌરવ: શૌચાલયની વધુ સુલભતા સાથે, 93% મહિલાઓ તેમના ઘરોમાં સુરક્ષિત અનુભવે છે.

આ સીમાચિહ્નો પર નિર્માણ કરીને, SBM (ગ્રામીણ) તબક્કો II ODF પરિણામોને ટકાવી રાખવા અને 'સંપૂર્ણ સ્વચ્છતા' પ્રાપ્ત કરવા માટે સંકલિત ઘન અને પ્રવાહી કચરા વ્યવસ્થાપનને આગળ વધારવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે.

SBM (ગ્રામીણ) તબક્કો II 2020માં શરૂ કરવામાં આવ્યો હતો જેથી ગામડાઓને ODF પ્લસ મોડેલમાં રૂપાંતરિત કરીને શૌચાલય સુવિધાઓ અને કાર્યક્ષમ કચરા વ્યવસ્થાપનની સાર્વત્રિક ઘરગથ્થુ પહોંચની ખાતરી આપી શકાય. તેનો પ્રાથમિક ઉદ્દેશ્ય ઘન અને પ્રવાહી કચરા વ્યવસ્થાપન પ્રવૃત્તિઓ દ્વારા ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં ODF સ્થિતિ જાળવી રાખવા અને સ્વચ્છતા સ્તરમાં સુધારો કરવાનો છે, જેનાથી બધા ગામડાઓ ODF ટકાઉપણું, ઘન અને પ્રવાહી કચરા વ્યવસ્થાપન અને દ્રશ્ય સ્વચ્છતા સહિત ODF પ્લસ મોડેલ બની શકે.

https://static.pib.gov.in/WriteReadData/userfiles/image/image00339OL.png

 

ODF પ્લસ ગામ

ODF પ્લસ ગામને એવા ગામ તરીકે વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવે છે જે ખુલ્લામાં શૌચ મુક્ત (ODF) સ્થિતિ જાળવી રાખે છે, ઘન અને પ્રવાહી કચરાનું વ્યવસ્થાપન સુનિશ્ચિત કરે છે, અને દૃષ્ટિથી સ્વચ્છ હોય છે. ODF પ્લસ ગામોમાં ત્રણ પ્રગતિશીલ તબક્કાઓ છે:

  • ODF પ્લસ મહત્વાકાંક્ષી: એક ગામ જે તેની ODF સ્થિતિ જાળવી રાખે છે અને કાં તો ઘન કચરા વ્યવસ્થાપન અથવા પ્રવાહી કચરા વ્યવસ્થાપન પ્રણાલીઓ ધરાવે છે.
  • ODF પ્લસ રાઇઝિંગ: એક ગામ જે તેની ODF સ્થિતિ જાળવી રાખે છે અને ઘન કચરા વ્યવસ્થાપન અને પ્રવાહી કચરા વ્યવસ્થાપન પ્રણાલીઓ બંને ધરાવે છે.
  • ODF પ્લસ મોડેલ: એક ગામ જે તેની ODF સ્થિતિ જાળવી રાખે છે અને ઘન કચરા વ્યવસ્થાપન અને પ્રવાહી કચરા વ્યવસ્થાપન પ્રણાલીઓ બંને ધરાવે છે; દૃષ્ટિથી સ્વચ્છ છે, અને ODF પ્લસ માહિતી, શિક્ષણ અને સંદેશાવ્યવહાર (IEC) સંદેશાઓ પ્રદર્શિત કરે છે.

સ્વચ્છ ભારત મિશન હેઠળ સ્વચ્છતામાં ભારતની પ્રગતિ ટકાઉપણું સુધીની સુલભતાથી સ્પષ્ટ પરિવર્તન દર્શાવે છે. ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં, ગામડાઓ ખુલ્લામાં શૌચ મુક્ત જાહેર થયા પછી ODF પ્લસ અને ODF પ્લસ મોડેલ સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવા માટે સતત પ્રગતિ કરી રહ્યા છે, જે સુવિધાઓ જાળવવામાં મજબૂત સમુદાય ભાગીદારી દર્શાવે છે. દરમિયાન, શહેરી વિસ્તારોમાં, ઘરગથ્થુ અને જાહેર શૌચાલય બનાવવાના લક્ષ્યાંકો વટાવી ગયા છે, જેથી સ્વચ્છતા માળખાગત સુવિધા વધતી વસ્તી સાથે તાલમેલ જાળવી શકાય.

ODF પ્લસ પ્લસ: આનો અર્થ એ છે કે એક એવો વિસ્તાર જ્યાં ખુલ્લામાં શૌચક્રિયા દૂર કરવામાં આવે, બધા શૌચાલયો કાર્યરત અને સારી રીતે જાળવવામાં આવે, અને મળ અને ગટરનું સુરક્ષિત રીતે સંચાલન અને સારવાર કરવામાં આવે, ખુલ્લા ગટર અથવા જળાશયોમાં છોડવામાં ન આવે.

ગ્રામીણ સ્વચ્છતા (SBM- ગ્રામીણ )

ભારતમાં 95%થી વધુ ગામડાઓને ODF પ્લસ જાહેર કરવામાં આવ્યા છે.

ડિસેમ્બર 2022માં ODF પ્લસ ગામડાઓ 467% વધીને 1 લાખથી 5.67 લાખ ગામડા થયા.

ODF પ્લસ મોડેલ ગામડાઓ વધીને 4,85,818 થયા.

 

શહેરી સ્વચ્છતા (SBM-શહેરી)

4,692 શહેરો ODF+ છે, 4,314 શહેરોએ ODF+ પ્રાપ્ત કર્યું છે, અને 1,973 શહેરો ODF++ દરજ્જા પર પહોંચ્યા છે.

વ્યક્તિગત ઘરગથ્થુ શૌચાલય:

બાંધકામ પૂર્ણ: 108.62%

બાંધકામ: 6,374,355

મિશન લક્ષ્યાંક: 5,899,637

સામુદાયિક અને જાહેર શૌચાલય:

બાંધકામ પૂર્ણ: 125.46%

બાંધકામ: 6,38,826

મિશન લક્ષ્યાંક: 5,07,587

(19.11.2025 મુજબ)

પાણી અને સ્વચ્છતા સિનર્જી: અમૃત અને જળ જીવન મિશન

અટલ મિશન ફોર રિજુવેનેશન એન્ડ અર્બન ટ્રાન્સફોર્મેશન (AMRUT) જેવી પૂરક યોજનાઓ શહેરી ગટર અને ડ્રેનેજ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે, જ્યારે જળ જીવન મિશન ઘરોને વિશ્વસનીય પાણી પુરવઠો સુનિશ્ચિત કરે છે, જેનાથી સ્વચ્છતા પરિણામો મજબૂત બને છે. એકસાથે, આ નીતિઓ ટકાઉપણું, સમાવેશીતા અને ગૌરવ પર ભાર મૂકે છે, જે સ્વચ્છતાને જાહેર આરોગ્ય અને વિકાસનો એક મહત્વપૂર્ણ ઘટક બનાવે છે.

  • શહેરી વિસ્તારોમાં પાણી પુરવઠા, ગટર વ્યવસ્થાપન અને સેપ્ટેજ વ્યવસ્થાપનના ક્ષેત્રોમાં મૂળભૂત માળખાગત સુવિધાઓ વિકસાવવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને 2015માં અટલ મિશન ફોર રિજુવેનેશન એન્ડ અર્બન ટ્રાન્સફોર્મેશન (AMRUT) શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું. 2021માં તમામ શહેરી સ્થાનિક સંસ્થાઓ (ULB)/શહેરોમાં AMRUT 2.0 શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું. AMRUT 2.0ના મુખ્ય ધ્યાન કેન્દ્રિત ક્ષેત્રોમાંનું એક 500 AMRUT શહેરોમાં સીવેજ અને સેપ્ટેજ વ્યવસ્થાપનનું સાર્વત્રિક કવરેજ પૂરું પાડવાનું છે.

₹34,447 કરોડના મૂલ્યના 890 ગટર/સેપ્ટેજ પ્રોજેક્ટ્સ શરૂ કરવામાં આવ્યા છે.

4,622 MLD (મિલિયન લિટર/દિવસ) ની નવી/વધારેલી ગટર શુદ્ધિકરણ ક્ષમતા બનાવવામાં આવી છે, જેમાં રિસાયક્લિંગ/પુનઃઉપયોગ માટે 1,437 MLDનો સમાવેશ થાય છે.

રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોએ ₹68,461.78 કરોડના મૂલ્યના 586 પ્રોજેક્ટ્સ શરૂ કર્યા છે.

મંજૂર કરાયેલા પ્રોજેક્ટ્સે STP (ગટર શુદ્ધિકરણ પ્લાન્ટ) ક્ષમતામાં 6,964 MLDનો વધારો કર્યો છે, જેમાંથી 1,938.96 MLD રિસાયક્લિંગ/પુનઃઉપયોગ માટે નિર્ધારિત છે.

(21.08.2025 સુધીમાં)

  • ઓગસ્ટ 2019માં શરૂ કરાયેલ, જળ જીવન મિશન, બધા ગ્રામીણ ઘરોને સલામત અને વિપુલ પ્રમાણમાં પીવાનું પાણી પૂરું પાડવા ઉપરાંત, ખુલ્લામાં શૌચ મુક્ત (ODF) ગામડાઓની સ્વચ્છતા અને જાળવણી પર પણ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે.

નિષ્કર્ષ:

ભારતની સ્વચ્છતા યાત્રા ખુલ્લામાં શૌચક્રિયાને દૂર કરવાથી સ્વચ્છતા અને કચરા વ્યવસ્થાપનની ટકાઉ પ્રણાલીઓના નિર્માણ સુધીના પરિવર્તનને દર્શાવે છે. સ્વચ્છ ભારત મિશન, અમૃત અને જળ જીવન મિશન જેવી પહેલો દ્વારા, દેશ માળખાગત સુવિધાઓના નિર્માણથી આગળ વધીને આદર, સમાવેશીતા અને લાંબા ગાળાની સ્વચ્છતા સુનિશ્ચિત કરવા તરફ આગળ વધ્યો છે. આ પ્રયાસો આંતરરાષ્ટ્રીય શૌચાલય દિવસ જેવા મહત્વપૂર્ણ કાર્યક્રમો સાથે, માત્ર જાહેર આરોગ્યને મજબૂત બનાવતા નથી પરંતુ ટકાઉ વિકાસ ધ્યેય 6 હેઠળ વૈશ્વિક પ્રતિબદ્ધતાઓ સાથે પણ સુસંગત છે, જે ભારતને બધા માટે સલામત સ્વચ્છતાને આગળ વધારવામાં અગ્રેસર બનાવે છે.

સંદર્ભ:

જળ શક્તિ મંત્રાલય :

https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2089254

https://sbm.gov.in/sbmgdashboard/statesdashboard.aspx

https://sansad.in/getFile/loksabhaquestions/annex/185/AU4632_lRzPYO.pdf?source=pqals

ગૃહ અને શહેરી બાબતો મંત્રાલય:

https://sbmurban.org/#

https://sansad.in/getFile/loksabhaquestions/annex/185/AU4730_ge4vw3.pdf?source=pqals

https://swachhbharatmission.ddws.gov.in/sites/default/files/Technical-Notes/10Years_of_SBM_Brochure.pdf

https://sbmurban.org/storage/app/media/pdf/ODF_Plus_and_ODF_PlusPlus.pdf

સ્વચ્છ ભારત મિશન:

https://swachhbharatmission.ddws.gov.in/

સંયુક્ત રાષ્ટ્ર:

https://www.un.org/en/desa/ensure-safe-and-hygienic-sanitation-all-un-urges-marking-world-toilet-day#:~:text=Calendar-,Ensure%20safe%20and%20hygienic%20sanitation%20for%20all%2C%20UN%20urges%2C%20marking,in%20unvenable%20situations%2C%20by%202030

પીડીએફ જોવા માટે અહીં ક્લિક કરો

 

SM/BS/GP/JT

 

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad   Image result for facebook icon /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com


(Release ID: 2192025) Visitor Counter : 8
Read this release in: English , Urdu , हिन्दी , Bengali , Tamil