દેશમાં પીક ડિમાન્ડમાં સતત વૃદ્ધિ થઈ રહી છે. છેલ્લા પાંચ વર્ષ દરમિયાન દેશમાં પીક ડિમાન્ડ નીચેના કોષ્ટકમાં આપવામાં આવી છે. છેલ્લાં વર્ષોમાં વીજળીની માંગમાં સતત વધારો હોવા છતાં, દેશમાં ઉત્પાદન ક્ષમતામાં નોંધપાત્ર વધારો થવાને કારણે વીજળીની માંગ અને ઉપલબ્ધતા વચ્ચેનું અંતર ઘટ્યું છે.

ભારત સરકારે દેશની ભવિષ્યમાં વધતી માંગને પહોંચી વળવા માટે નીચેના પગલાં લીધાં છે:

I. ઉત્પાદન (Generation) આયોજન

નેશનલ ઇલેક્ટ્રિસિટી પ્લાન (NEP) મુજબ, 2031-32 સુધીમાં 874 GW ની સ્થાપિત ઉત્પાદન ક્ષમતા થવાની સંભાવના છે. આમાં પરંપરાગત સ્ત્રોતો (કોલસો, લિગ્નાઇટ વગેરે), નવીનીકરણીય સ્ત્રોતો (સૌર, પવન અને હાઇડ્રો) માંથી ક્ષમતાનો સમાવેશ થાય છે.

• ઉત્પાદન ક્ષમતા અનુમાનિત પીક ડિમાન્ડથી આગળ રહે તે સુનિશ્ચિત કરવાના દૃષ્ટિકોણથી, તમામ રાજ્યોએ, CEA (સેન્ટ્રલ ઇલેક્ટ્રિસિટી ઓથોરિટી) સાથે પરામર્શ કરીને, તેમના "સંસાધન પર્યાપ્તતા યોજનાઓ (Resource Adequacy Plans - RAPs)" તૈયાર કર્યા છે, જે ગતિશીલ 10-વર્ષના રોલિંગ પ્લાન છે અને તેમાં વીજળી ઉત્પાદન તેમજ વીજળી પ્રાપ્તિનું આયોજન શામેલ છે.
• તમામ રાજ્યોને તેમની સંસાધન પર્યાપ્તતા યોજનાઓ (RAPs) મુજબ, તમામ ઉત્પાદન સ્ત્રોતોમાંથી, ઉત્પાદન ક્ષમતાઓ બનાવવાની/કરાર કરવાની પ્રક્રિયા શરૂ કરવા સલાહ આપવામાં આવી હતી.
• વીજળી ઉત્પાદન ક્ષમતા વધારવા માટે, ભારત સરકારે નીચેના ક્ષમતા ઉમેરણ કાર્યક્રમો શરૂ કર્યા છે:

(A) થર્મલ ક્ષમતા (કોલસો અને લિગ્નાઇટ):

• વર્ષ 2034-35 સુધીમાં અંદાજિત થર્મલ (કોલસો અને લિગ્નાઇટ) ક્ષમતાની જરૂરિયાત આશરે 3,07,000 MW થવાનો અંદાજ છે, જે 31.03.2023 સુધીની 2,11,855 MW સ્થાપિત ક્ષમતાની સામે છે.
• આ જરૂરિયાતને પહોંચી વળવા માટે, વીજળી મંત્રાલયે ન્યૂનતમ 97,000 MW કોલસા અને લિગ્નાઇટ આધારિત થર્મલ ક્ષમતા સ્થાપિત કરવાની યોજના બનાવી છે.
• એપ્રિલ 2023 થી નવેમ્બર 2025 સુધીમાં આશરે 16,560 MW ની થર્મલ ક્ષમતાઓ કાર્યરત કરવામાં આવી છે.
• વધારામાં, 40,345 MW ની થર્મલ ક્ષમતા (જેમાં 4,845 MW ના સ્ટ્રેસ્ડ થર્મલ પાવર પ્રોજેક્ટ્સનો સમાવેશ થાય છે) હાલમાં નિર્માણાધીન છે.
• 22,920 MW ના કરારો એનાયત કરવામાં આવ્યા છે અને તેનું નિર્માણ થવાનું છે.
• વધુમાં, 24,020 MW ની કોલસા અને લિગ્નાઇટ આધારિત સંભવિત ક્ષમતા ઓળખવામાં આવી છે, જે દેશમાં આયોજનના વિવિધ તબક્કામાં છે.

(B) હાઇડ્રો ઇલેક્ટ્રિક પ્રોજેક્ટ્સ:

• 13,223.5 MW ના હાઇડ્રો ઇલેક્ટ્રિક પ્રોજેક્ટ્સ નિર્માણાધીન છે.
• વધુમાં, 4,274 MW ના હાઇડ્રો ઇલેક્ટ્રિક પ્રોજેક્ટ્સ આયોજનના વિવિધ તબક્કામાં છે અને 2031-32 સુધીમાં પૂર્ણ કરવાનું લક્ષ્ય છે.

(C) ન્યુક્લિયર ક્ષમતા:

• 6,600 MW ની ન્યુક્લિયર ક્ષમતા નિર્માણાધીન છે અને 2029-30 સુધીમાં પૂર્ણ કરવાનું લક્ષ્ય છે.
• 7,000 MW ની ન્યુક્લિયર ક્ષમતા આયોજન અને મંજૂરીના વિવિધ તબક્કામાં છે.

(D) રિન્યુએબલ એનર્જી (RE) ક્ષમતા:

• 1,56,900 MW ની રિન્યુએબલ ક્ષમતા (જેમાં 69,180 MW સૌર, 29,650 MW પવન અને 57,630 MW હાઇબ્રિડ પાવરનો સમાવેશ થાય છે) નિર્માણાધીન છે.
• જ્યારે 51,420 MW ની રિન્યુએબલ ક્ષમતા (જેમાં 36,530 MW સૌર અને 13,090 MW હાઇબ્રિડ પાવરનો સમાવેશ થાય છે) આયોજનના વિવિધ તબક્કામાં છે અને 2029-30 સુધીમાં પૂર્ણ કરવાનું લક્ષ્ય છે.

(E) એનર્જી સ્ટોરેજ સિસ્ટમ્સ:

• 11,870 MW / 71,220 MWh ના પમ્પ્ડ સ્ટોરેજ પ્રોજેક્ટ્સ (PSPs) નિર્માણાધીન છે.
• વધુમાં, કુલ 6,580 MW / 39,480 MWh ક્ષમતાના PSPs ને મંજૂરી આપવામાં આવી છે અને તેનું નિર્માણ કાર્ય શરૂ થવાનું બાકી છે.
• 25,407.54 MW / 77,092.52 MWh ની બેટરી એનર્જી સ્ટોરેજ સિસ્ટમ (BESS) હાલમાં નિર્માણ/બિડિંગના વિવિધ તબક્કામાં છે.

II. ટ્રાન્સમિશન આયોજન

• આંતર-રાજ્ય (Inter-State) અને રાજ્ય-આંતરિક (Intra-State) ટ્રાન્સમિશન સિસ્ટમનું આયોજન કરવામાં આવ્યું છે અને ઉત્પાદન ક્ષમતા ઉમેરણના અનુરૂપ સમય માળખામાં તેના અમલની કાર્યવાહી હાથ ધરવામાં આવી છે.
• નેશનલ ઇલેક્ટ્રિસિટી પ્લાન મુજબ, 2022-23 થી 2031-32 સુધીના દસ વર્ષના ગાળા દરમિયાન આશરે 1,91,474 કિમી ટ્રાન્સમિશન લાઈનો અને 1,274 GVA ટ્રાન્સફોર્મેશન ક્ષમતા (220 kV અને તેથી વધુ વોલ્ટેજ સ્તરે) ઉમેરવાનું આયોજન છે.

III. નવીનીકરણીય ઉર્જા ઉત્પાદનને પ્રોત્સાહન

સરકાર RE ઉત્પાદનને પ્રોત્સાહન આપવા માટે નીચેના મુખ્ય પગલાં લઈ રહી છે:

• ISTS ચાર્જ માફી: 30મી જૂન 2025 સુધીમાં કાર્યરત થનાર પ્રોજેક્ટ્સ માટે સૌર અને પવન ઊર્જાના આંતર-રાજ્ય વેચાણ માટે ઇન્ટર સ્ટેટ ટ્રાન્સમિશન સિસ્ટમ (ISTS) ચાર્જિસ માફ કરવામાં આવ્યા છે; ગ્રીન હાઇડ્રોજન પ્રોજેક્ટ્સ માટે ડિસેમ્બર 2030 સુધી અને ઓફશોર પવન પ્રોજેક્ટ્સ માટે ડિસેમ્બર 2032 સુધી આ માફી લાગુ છે.
• બિડિંગ માર્ગદર્શિકા: ગ્રીડ કનેક્ટેડ સૌર, પવન, પવન-સૌર હાઇબ્રિડ અને ફર્મ એન્ડ ડિસ્પેચેબલ RE (FDRE) પ્રોજેક્ટ્સમાંથી વીજળીની પ્રાપ્તિ માટે ટેરિફ આધારિત સ્પર્ધાત્મક બિડિંગ પ્રક્રિયા માટે સ્ટાન્ડર્ડ બિડિંગ માર્ગદર્શિકા બહાર પાડવામાં આવી છે.
• REIAs દ્વારા બિડ: નવીનીકરણીય ઉર્જા અમલીકરણ એજન્સીઓ (REIAs) નિયમિતપણે RE વીજળીની પ્રાપ્તિ માટે બિડ્સ આમંત્રિત કરી રહી છે.
• FDI: ઓટોમેટિક રૂટ હેઠળ 100% સુધી પ્રત્યક્ષ વિદેશી રોકાણ (FDI) ની મંજૂરી આપવામાં આવી છે.
• ટ્રાન્સમિશન યોજના: RE માર્ગરેખાને અનુરૂપ ટ્રાન્સમિશન ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર વધારવા માટે 2032 સુધીની યોજના તૈયાર કરવામાં આવી છે.
• ગ્રીન એનર્જી કોરિડોર: નવીનીકરણીય વીજળીના નિકાલ માટે નવી આંતર-રાજ્ય ટ્રાન્સમિશન લાઈનો નાખવા અને નવા સબ-સ્ટેશન ક્ષમતાના નિર્માણ માટે ગ્રીન એનર્જી કોરિડોર યોજના હેઠળ ભંડોળ પૂરું પાડવામાં આવ્યું છે.
• સોલાર પાર્ક યોજના: મોટા પાયે RE પ્રોજેક્ટ્સના સ્થાપન માટે RE વિકાસકર્તાઓને જમીન અને ટ્રાન્સમિશન પ્રદાન કરવા માટે સોલાર પાર્ક અને અલ્ટ્રા મેગા સોલાર પાવર પ્રોજેક્ટ્સ સ્થાપવાની યોજના અમલમાં મૂકવામાં આવી રહી છે.
• નવી યોજનાઓ: પ્રધાનમંત્રી કિસાન ઉર્જા સુરક્ષા એવમ ઉત્થાન મહાઅભિયાન (PM-KUSUM), PM સૂર્ય ઘર મફત બિજલી યોજના, હાઇ એફિશિયન્સી સોલર PV મોડ્યુલ્સ પરનો રાષ્ટ્રીય કાર્યક્રમ, PM JANMAN હેઠળ નવી સૌર ઊર્જા યોજના (આદિવાસી અને PVTG વસાહતો/ગામો માટે), ધર્તી આભા જનજાતીય ગ્રામ ઉત્કર્ષ અભિયાન (DA JGUA), નેશનલ ગ્રીન હાઇડ્રોજન મિશન, ઓફશોર પવન ઊર્જા પ્રોજેક્ટ્સ માટે વિયાબિલિટી ગેપ ફંડિંગ (VGF) યોજના શરૂ કરવામાં આવી છે.
• RE વપરાશ: RE વપરાશને પ્રોત્સાહિત કરવા માટે, રિન્યુએબલ પર્ચેઝ ઓબ્લિગેશન (RPO) અને ત્યારબાદ રિન્યુએબલ કન્ઝમ્પ્શન ઓબ્લિગેશન (RCO) ની માર્ગરેખા 2029-30 સુધી અધિસૂચિત કરવામાં આવી છે. Energy Conservation Act, 2001 હેઠળ તમામ નિયુક્ત ગ્રાહકોને લાગુ પડતું RCO, પાલન ન કરવા બદલ દંડ આકર્ષિત કરશે.
• ઓફશોર વિન્ડ: “ઓફશોર વિન્ડ એનર્જી પ્રોજેક્ટ્સની સ્થાપના માટેની વ્યૂહરચના” જારી કરવામાં આવી છે.
• GTAM: એક્સચેન્જો દ્વારા રિન્યુએબલ એનર્જી પાવરના વેચાણની સુવિધા માટે ગ્રીન ટર્મ અહેડ માર્કેટ (GTAM) શરૂ કરવામાં આવ્યું છે.
• PLI યોજના: સોલાર PV મોડ્યુલ્સ માટે સપ્લાય ચેઇનના સ્થાનિકીકરણના ઉદ્દેશ્યને હાંસલ કરવા માટે પ્રોડક્શન લિંક્ડ ઇન્સેન્ટિવ (PLI) યોજના શરૂ કરવામાં આવી છે.

છેલ્લા પાંચ વર્ષની પીક ડિમાન્ડમાં વૃદ્ધિની વિગતો

વર્ષ	પીક ડિમાન્ડ (MW)	% વૃદ્ધિ	પીક મેટ (MW)	% વૃદ્ધિ	માંગ પૂરી થઈ નથી (MW)	(%)
2020-21	1,90,198	3.5	1,89,395	3.8	802	0.4
2021-22	2,03,014	6.7	2,00,539	5.9	2,475	1.2
2022-23	2,15,888	6.3	2,07,231	3.3	8,657	4.0
2023-24	2,43,271	12.7	2,39,931	15.8	3,340	1.4
2024-25	2,49,856	2.7	2,49,854	4.1	2	0.001

આ માહિતી આજે લોકસભામાં વીજળી રાજ્ય મંત્રી, શ્રી શ્રીપાદ યેસો નાઈક, દ્વારા લેખિત જવાબમાં આપવામાં આવી હતી.

SM/JY/GP/JD

(रिलीज़ आईडी: 2202653) आगंतुक पटल : 12