માહિતી અને પ્રસારણ મંત્રાલય
સોશિયલ મીડિયાથી લઈને OTT પ્લેટફોર્મ્સ સુધી: ઓનલાઇન અશ્લીલતા, ખોટી માહિતી અને સાયબર ગુનાઓને રોકવા માટે સરકાર કડક જવાબદારી લાગુ કરે છે
ખાસ કરીને મહિલાઓ અને બાળકો માટે સુરક્ષિત, વિશ્વસનીય અને જવાબદાર ઇન્ટરનેટ
IT એક્ટ, IT નિયમો 2021 અને ભારતીય ન્યાય સંહિતા સત્તાવાળાઓને અશ્લીલ, હાનિકારક અને ગેરકાયદેસર ઓનલાઇન સામગ્રીનો સામનો કરવા સશક્ત બનાવે છે
50 લાખથી વધુ વપરાશકર્તાઓ ધરાવતા મુખ્ય સોશિયલ મીડિયા પ્લેટફોર્મ્સ માટે સ્થાનિક અધિકારીઓની નિમણૂક અને પાલન અહેવાલો પ્રકાશિત કરવા જરૂરી
प्रविष्टि तिथि:
17 DEC 2025 2:23PM by PIB Ahmedabad
સરકારની નીતિઓનો ઉદ્દેશ્ય મહિલાઓ અને બાળકો સહિત તેના વપરાશકર્તાઓ માટે ખુલ્લું, સુરક્ષિત, વિશ્વસનીય અને જવાબદાર ઇન્ટરનેટ સુનિશ્ચિત કરવાનો છે.
ભારતમાં ઇન્ટરનેટ કોઈપણ પ્રકારની ગેરકાયદેસર સામગ્રી અથવા માહિતી, ખાસ કરીને અશ્લીલ અને બિભત્સ સામગ્રીથી મુક્ત હોય તે સુનિશ્ચિત કરવા માટે સરકાર પ્રતિબદ્ધ છે.
ડિજિટલ પ્લેટફોર્મ પર ગેરકાયદેસર સામગ્રીનો સામનો કરવા માટેનું કાનૂની માળખું
માહિતી ટેકનોલોજી (IT) એક્ટ, 2000
IT એક્ટ અને માહિતી ટેકનોલોજી (મધ્યસ્થી માર્ગદર્શિકા અને ડિજિટલ મીડિયા એથિક્સ કોડ) નિયમો, 2021 (IT નિયમો, 2021), એ સાથે મળીને ડિજિટલ સ્પેસમાં ગેરકાયદેસર અને હાનિકારક સામગ્રીનો સામનો કરવા માટે એક કડક માળખું અમલમાં મૂક્યું છે.
તે જવાબદારી સુનિશ્ચિત કરવા માટે મધ્યસ્થીઓ પર સ્પષ્ટ જવાબદારીઓ લાદે છે.
IT એક્ટ વિવિધ સાયબર ગુનાઓ માટે સજા પૂરી પાડે છે જેમ કે ગોપનીયતાનું ઉલ્લંઘન (કલમ 66E), અશ્લીલ અથવા જાતીય રીતે સ્પષ્ટ સામગ્રી પ્રકાશિત કરવી અથવા પ્રસારિત કરવી (કલમ 67, 67A, 67B).
તે પોલીસને ગુનાઓની તપાસ કરવા (કલમ 78), જાહેર સ્થળે પ્રવેશવા અને સર્ચ કરવા તેમજ શંકાસ્પદ વ્યક્તિની ધરપકડ કરવા (કલમ 80) સત્તા આપે છે.
IT (મધ્યસ્થી માર્ગદર્શિકા અને ડિજિટલ મીડિયા એથિક્સ કોડ) નિયમો, 2021
IT નિયમો, 2021 સોશિયલ મીડિયા મધ્યસ્થીઓ સહિતના મધ્યસ્થીઓ પર યોગ્ય તકેદારી રાખવાની જવાબદારીઓ લાદે છે, અને ગેરકાયદેસર સામગ્રીના હોસ્ટિંગ અથવા પ્રસારણને રોકવા માટે આ જવાબદારીઓને અસરકારક રીતે અમલમાં મૂકવાની તેમની પાસેથી અપેક્ષા રાખે છે.
IT નિયમો, 2021 હેઠળની મુખ્ય જોગવાઈઓ:
|
જોગવાઈ
|
વિગતો
|
|
નિયમ 3(1)(b) હેઠળ પ્રતિબંધિત માહિતી
|
એવી માહિતી/સામગ્રીને હોસ્ટ કરવા, સંગ્રહ કરવા, પ્રસારિત કરવા, પ્રદર્શિત કરવા અથવા પ્રકાશિત કરવા પર પ્રતિબંધ મૂકે છે જે, અન્ય બાબતોની સાથે:
- અશ્લીલ, પોર્નોગ્રાફિક, બીજાની ગોપનીયતા પર આક્રમણ કરનારી, જાતિના આધારે અપમાનજનક અથવા હેરાન કરનારી, વંશીય અથવા વંશીય રીતે વાંધાજનક, અથવા નફરત અથવા હિંસાને પ્રોત્સાહન આપનારી હોય;
- બાળક માટે હાનિકારક હોય;
- ડીપફેક્સ દ્વારા છેતરે અથવા ગેરમાર્ગે દોરે;
- આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ સહિત અન્ય વ્યક્તિ હોવાનો ઢોંગ કરે;
- રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા અથવા જાહેર વ્યવસ્થા માટે જોખમી હોય;
- કોઈપણ લાગુ કાયદાનું ઉલ્લંઘન કરતી હોય.
|
|
વપરાશકર્તા જાગૃતિની જવાબદારીઓ
|
મધ્યસ્થીઓએ સેવાની શરતો અને વપરાશકર્તા કરારો દ્વારા વપરાશકર્તાઓને ગેરકાયદેસર સામગ્રી શેર કરવાના પરિણામો વિશે સ્પષ્ટપણે જાણ કરવી જોઈએ, જેમાં સામગ્રી દૂર કરવી, એકાઉન્ટ સસ્પેન્શન અથવા સમાપ્તિનો સમાવેશ થાય છે.
|
|
સામગ્રી દૂર કરવામાં જવાબદારી
|
મધ્યસ્થીઓએ અદાલતના આદેશો, સરકાર તરફથી તર્કસંગત સૂચના અથવા વપરાશકર્તાની ફરિયાદો પર નિર્ધારિત સમયમર્યાદામાં ગેરકાયદેસર સામગ્રી દૂર કરવા માટે તાત્કાલિક કાર્ય કરવું આવશ્યક છે.
|
|
ફરિયાદ નિવારણ
|
- મધ્યસ્થીઓએ ફરિયાદ અધિકારીઓની નિમણૂક કરવાની રહેશે.
- 72 કલાકની અંદર ગેરકાયદેસર સામગ્રી દૂર કરીને ફરિયાદોનું નિવારણ કરવાનો આદેશ.
- ગોપનીયતાનું ઉલ્લંઘન કરતી, વ્યક્તિ હોવાનો ઢોંગ કરતી અથવા નગ્નતા દર્શાવતી સામગ્રી આવી કોઈ પણ ફરિયાદ સામે 24 કલાકની અંદર દૂર કરવી આવશ્યક છે.
|
|
ફરિયાદ અપીલ સમિતિ (GACs) મિકેનિઝમ
|
જો મધ્યસ્થીઓના ફરિયાદ અધિકારીઓ દ્વારા તેમની ફરિયાદોનું નિવારણ કરવામાં ન આવે તો વપરાશકર્તાઓ www.gac.gov.in પર ઓનલાઇન અપીલ કરી શકે છે. GACs સામગ્રી મોડરેશન નિર્ણયોની જવાબદારી અને પારદર્શિતા સુનિશ્ચિત કરે છે.
|
|
સરકારી એજન્સીઓને મધ્યસ્થીઓ દ્વારા સહાય
|
મધ્યસ્થીઓએ ઓળખની ચકાસણી માટે અથવા સાયબર સુરક્ષાની ઘટનાઓ સહિતના ગુનાઓને રોકવા, શોધવા, તપાસ કરવા અથવા કાર્યવાહી કરવા માટે અધિકૃત સરકારી એજન્સીઓને તેમના નિયંત્રણ હેઠળની માહિતી અથવા સહાય પૂરી પાડવી આવશ્યક છે.
|
|
નોંધપાત્ર સોશિયલ મીડિયા મધ્યસ્થીઓની (SSMIs) વધારાની જવાબદારીઓ (એટલે કે ભારતમાં 50 લાખ કે તેથી વધુ નોંધાયેલ વપરાશકર્તા આધાર ધરાવતા સોશિયલ મીડિયા મધ્યસ્થીઓ)
|
- મેસેજિંગ સેવાઓ પ્રદાન કરતા SSMIs એ કાયદા અમલીકરણ એજન્સીઓને ગંભીર અથવા સંવેદનશીલ સામગ્રીના મૂળ રચનાકારો (originators) ને શોધવામાં મદદ કરવી જોઈએ.
- SSMIs એ ચોક્કસ ગેરકાયદેસર સામગ્રીને શોધવા અને તેના પ્રસારને મર્યાદિત કરવા માટે સ્વચાલિત સાધનોનો ઉપયોગ કરવો જોઈએ.
- SSMIs એ પાલન અહેવાલો પ્રકાશિત કરવા, સ્થાનિક અધિકારીઓની નિમણૂક કરવી અને પાલન અને કાયદા અમલીકરણ સંકલન માટે ભારત સ્થિત ભૌતિક સરનામું શેર કરવું જોઈએ.
- SSMIs એ સ્વેચ્છાએ વપરાશકર્તાની ચકાસણી, આંતરિક અપીલ અને સુઓ-મોટો કાર્યવાહી કરતા પહેલા ન્યાયી સુનાવણી ઓફર કરવી જોઈએ.
|
IT નિયમો, 2021માં પૂરી પાડવામાં આવેલી કાનૂની જવાબદારીઓનું પાલન કરવામાં મધ્યસ્થીઓની નિષ્ફળતાના કિસ્સામાં, તેઓ IT એક્ટની કલમ 79 હેઠળ પૂરી પાડવામાં આવેલ તૃતીય પક્ષની માહિતીમાંથી તેમની મુક્તિ ગુમાવે છે.
તેઓ કોઈપણ પ્રવર્તમાન કાયદા હેઠળ પૂરી પાડવામાં આવેલ પરિણામી કાર્યવાહી અથવા કાર્યવાહી માટે જવાબદાર છે.
ભારતીય ન્યાય સંહિતા (BNS), 2023
BNS, 2023 ઓનલાઇન નુકસાન, અશ્લીલતા, ખોટી માહિતી અને સાયબર-સક્ષમ ગુનાઓ, જેમાં સોશિયલ મીડિયા પ્લેટફોર્મ દ્વારા આચરવામાં આવેલા ગુનાઓનો સમાવેશ થાય છે તેને સંબોધવા માટે કાનૂની માળખાને મજબૂત બનાવે છે.
અશ્લીલ કૃત્યો (કલમ 296), ઇલેક્ટ્રોનિક સ્વરૂપમાં આવી કોઈ પણ સામગ્રીના પ્રદર્શન સહિત અશ્લીલ સામગ્રીના વેચાણ (કલમ 294) જેવા ગુનાઓ માટે સજાની જોગવાઈ કરે છે.
તેવી જ રીતે, OTT પ્લેટફોર્મ પર હાનિકારક સામગ્રીની નકારાત્મક અસરોને સંબોધવા માટે, સરકારે IT એક્ટ, 2000 હેઠળ 25.02.2021ના રોજ માહિતી ટેકનોલોજી (મધ્યસ્થી માર્ગદર્શિકા અને ડિજિટલ મીડિયા, એથિક્સ કોડ) નિયમો, 2021 અધિસૂચિત કર્યા છે.
નિયમોનો ભાગ-III ડિજિટલ સમાચાર પ્રકાશકો અને ઓનલાઇન ક્યુરેટેડ સામગ્રીના પ્રકાશકો (OTT પ્લેટફોર્મ્સ) માટે આચારસંહિતા પૂરી પાડે છે.
OTT પ્લેટફોર્મ્સ એવી કોઈ પણ સામગ્રી પ્રસારિત ન કરવાની જવાબદારી હેઠળ છે જે હાલમાં અમલમાં રહેલા કાયદા દ્વારા પ્રતિબંધિત છે.
સરકારે અત્યાર સુધીમાં અશ્લીલ સામગ્રી પ્રદર્શિત કરવા બદલ ભારતમાં 43 OTT પ્લેટફોર્મ્સ માટે જાહેર ઍક્સેસ અક્ષમ કરી છે.
માહિતી અને પ્રસારણ અને સંસદીય બાબતોના રાજ્ય મંત્રી ડૉ. એલ. મુરુગને આજે લોકસભામાં શ્રી નિશિકાંત દુબે દ્વારા પૂછવામાં આવેલા પ્રશ્નના જવાબમાં આ માહિતી આપી હતી.
SM/BS/GP/JD
(रिलीज़ आईडी: 2205294)
आगंतुक पटल : 30