ભારતની વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજીમાં પ્રગતિ અને નવી RDI યોજના

ગ્લોબલ સાયન્સ એન્ડ ટેકનોલોજી ઇન્ડેક્સમાં ભારતનું રેન્કિંગ સતત વધી રહ્યું છે. ગ્લોબલ ઇનોવેશન ઇન્ડેક્સ (GII) 2025 અનુસાર, ભારતે દુનિયાની ટોપ ઇનોવેટિવ ઇકોનોમીમાં 38મો રેન્ક હાંસલ કર્યો છે. WIPO રિપોર્ટ 2023 અનુસાર, ભારત દુનિયામાં ઇન્ટેલેક્ચ્યુઅલ પ્રોપર્ટી (IP) ફાઇલિંગની બાબતમાં છઠ્ઠા સ્થાને છે. નેટવર્ક રેડીનેસ ઇન્ડેક્સ (NRI) 2024 રિપોર્ટ અનુસાર, ભારતે પોતાના રેન્કિંગમાં સુધારો કરતા 2019ના 79મા સ્થાનથી 2024માં 49મા સ્થાન પર આવી ગયું છે. NRI દુનિયાભરની 133 ઇકોનોમીમાં સૂચના અને સંચાર પ્રૌદ્યોગિકી (ICT) ના ઉપયોગ અને પ્રભાવ પરના મુખ્ય ગ્લોબલ ઇન્ડેક્સમાંથી એક છે. રિસર્ચ પબ્લિકેશન (સંશોધન પ્રકાશન) ની બાબતમાં ભારત દુનિયામાં ત્રીજા સ્થાને છે.

II. સંશોધન અને નવાચાર કોષ

કેન્દ્રીય મંત્રીમંડળે 01 જુલાઈ 2025ના રોજ ખાનગી ક્ષેત્રના સંશોધન અને વિકાસ (R&D)માં ભાગીદારીને પ્રોત્સાહિત કરવા માટે અનુસંધાન, વિકાસ અને નવાચાર (RDI) યોજના ને મંજૂરી આપી છે. આ યોજના માટે છ વર્ષના સમયગાળામાં કુલ ₹1.0 લાખ કરોડની જોગવાઈ કરવામાં આવી છે, જેમાંથી નાણાકીય વર્ષ 2025–26 માટે ₹20,000 કરોડ ફાળવવામાં આવ્યા છે. RDI યોજનાના મુખ્ય ઉદ્દેશ્યો છે—ઉભરતા (સનરાઈઝ) ક્ષેત્રો અને દેશની આર્થિક સુરક્ષા, વ્યૂહાત્મક જરૂરિયાતો તથા આત્મનિર્ભરતા સાથે જોડાયેલા અન્ય ક્ષેત્રોમાં ખાનગી ક્ષેત્રને સંશોધન, વિકાસ અને નવાચાર વધારવા માટે પ્રોત્સાહિત કરવા; પ્રૌદ્યોગિકી તત્પરતા સ્તર (Technology Readiness Level - TRL) 4 અને તેથી વધુના ઉચ્ચ સ્તરની પરિવર્તનકારી પરિયોજનાઓને નાણાકીય સહાય આપવી; અત્યંત મહત્વપૂર્ણ અથવા વ્યૂહાત્મક રીતે આવશ્યક ટેકનોલોજીના સંપાદનને સમર્થન આપવું; તથા ડીપ-ટેક ફંડ ઓફ ફંડ્સની સ્થાપનાને સરળ બનાવવી.

આ યોજના ઊર્જા સુરક્ષા અને ઊર્જા સંક્રમણ (Energy Transition) તથા જળવાયુ કાર્યવાહી (Climate Action) જેવા સનરાઈઝ ક્ષેત્રોને લક્ષિત કરે છે. આની સાથે જ ક્વોન્ટમ કમ્પ્યુટિંગ, રોબોટિક્સ અને અંતરિક્ષ જેવી ડીપ-ટેક ટેકનોલોજી; કૃષિ, સ્વાસ્થ્ય અને શિક્ષણમાં આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ (AI) અને તેના અનુપ્રયોગો; જૈવ ટેકનોલોજી, બાયો-મેન્યુફેક્ચરિંગ, સિન્થેટિક બાયોલોજી, ફાર્મા અને મેડિકલ ડિવાઇસ; તથા ડિજિટલ કૃષિ અને ડિજિટલ અર્થવ્યવસ્થા સહિત ડિજિટલ ઇકોનોમી પણ તેના કાર્યક્ષેત્રમાં છે. આ ઉપરાંત, એવી ટેકનોલોજીઓ પણ સામેલ કરવામાં આવી છે જેનું સ્વદેશીકરણ વ્યૂહાત્મક કારણોસર અથવા આર્થિક સુરક્ષા અને આત્મનિર્ભર ભારત માટે આવશ્યક છે, સાથે જ કોઈ પણ અન્ય ક્ષેત્ર અથવા ટેકનોલોજી જેને જાહેર હિતમાં આવશ્યક માનવામાં આવે.

આ યોજના અનુસંધાન નેશનલ રિસર્ચ ફાઉન્ડેશન (ANRF) હેઠળ એક વિશેષ પ્રયોજન કોષ (સ્પેશિયલ પર્પઝ ફંડ – SPF) ના માધ્યમથી લાગુ કરવામાં આવશે. આ માટે દ્વિ-સ્તરીય (ટુ-ટિયર) ધિરાણ વ્યવસ્થા અપનાવવામાં આવશે:

· પ્રથમ સ્તર: ANRF અંતર્ગત સ્થાપિત વિશેષ પ્રયોજન કોષ (SPF), જે નિધિઓનો સંરક્ષક (કસ્ટોડિયન) હશે.

· દ્વિતીય સ્તર: યોજનાનું અમલીકરણ દ્વિતીય-સ્તરીય ફંડ મેનેજરો દ્વારા કરવામાં આવશે. દ્વિતીય-સ્તરીય ફંડ મેનેજર નીચે મુજબના સ્વરૂપોમાં હોઈ શકે છે— વૈકલ્પિક રોકાણ ફંડ (AIF), વિકાસ નાણાકીય સંસ્થાઓ (DFI), નોન-બેંકિંગ નાણાકીય કંપનીઓ (NBFC) તથા કેન્દ્રિત સંશોધન સંસ્થાઓ (FRO), જેમ કે ટેકનોલોજી ડેવલપમેન્ટ બોર્ડ (TDB), બાયોટેકનોલોજી ઇન્ડસ્ટ્રી રિસર્ચ આસિસ્ટન્ટ કાઉન્સિલ (BIRAC), આઈઆઈટી રિસર્ચ પાર્ક વગેરે.

આ યોજના હેઠળ ધિરાણ ઓછાં અથવા શૂન્ય વ્યાજ દરે અસુરક્ષિત લાંબા ગાળાની લોન તરીકે ઉપલબ્ધ કરાવવામાં આવશે. પસંદગીના કિસ્સાઓમાં, ખાસ કરીને સ્ટાર્ટ-અપ્સ માટે ઇક્વિટી આધારિત ધિરાણ પણ કરી શકાય છે. આ ઉપરાંત, ડીપ-ટેક ફંડ ઓફ ફંડ્સ (FoF) અથવા અન્ય સંશોધન, વિકાસ અને નવાચાર (RDI) પર કેન્દ્રિત ફંડ ઓફ ફંડ્સમાં યોગદાન આપવા પર પણ વિચાર કરવામાં આવશે.

કાર્યક્રમ વિશે વ્યાપક પ્રચાર-પ્રસાર અને તેની માહિતી વધુમાં વધુ લોકો સુધી પહોંચાડવાના ઉદ્દેશ્યથી, દેશના વિવિધ ભાગોમાં અનેક સ્થળોએ આઉટરીચ કાર્યક્રમો ની એક શૃંખલા આયોજિત કરવામાં આવી છે.

આ કાર્યક્રમોમાં 200 થી વધુ ફંડ મેનેજર, સ્ટાર્ટ-અપ્સ અને કોર્પોરેટ સંસ્થાઓએ ભાગ લીધો, જેનાથી ભારતના નવા ₹1 લાખ કરોડના RDI ફંડને લઈને ઉદ્યોગ જગતમાં ઉત્સાહ સ્પષ્ટપણે જોવા મળ્યો. ચર્ચાઓમાં એ વાત પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો કે ANRF અંતર્ગત બનાવવામાં આવેલો આ વિશેષ પ્રયોજન કોષ ખાનગી ક્ષેત્રના નેતૃત્વવાળા સંશોધન અને વિકાસ (R&D) ઇકોસિસ્ટમને મજબૂત કરશે અને AI, સેમિકન્ડક્ટર, બાયોટેક, સ્વચ્છ ઊર્જા, અંતરિક્ષ તથા અન્ય ઉભરતા ક્ષેત્રોમાં ડીપ-ટેક નવાચારને ઝડપથી આગળ વધારશે. આ આયોજન ભારતમાં ઉચ્ચ પ્રભાવ અને ઉચ્ચ જોખમ ધરાવતા સંશોધન માટે મોટા પાયે મૂડી એકત્રિત કરવાની દિશામાં એક મહત્વપૂર્ણ પગલું સાબિત થયું.

III. અનુસંધાન નેશનલ રિસર્ચ ફાઉન્ડેશન (ANRF):

અનુસંધાન રાષ્ટ્રીય અનુસંધાન ફાઉન્ડેશન (ANRF) ની સ્થાપના ANRF અધિનિયમ, 2023 હેઠળ કરવામાં આવી છે, જેના પ્રાવધાનો 5 ફેબ્રુઆરી 2024 થી પ્રભાવી થયા છે. તેનો ઉદ્દેશ્ય ભારતના સંશોધન અને વિકાસ (R&D) ઇકોસિસ્ટમમાં પરિવર્તન લાવવું અને વૈજ્ઞાનિક ઉત્કૃષ્ટતાને નવી ગતિ આપવાનો છે.

ANRF ના અમલીકરણની શરૂઆત 10 સપ્ટેમ્બર 2024 ના રોજ ગવર્નિંગ બોર્ડ (GB) ની પ્રથમ બેઠક સાથે થઈ, જેની અધ્યક્ષતા ગવર્નિંગ બોર્ડના અધ્યક્ષ તરીકે માનનીય પ્રધાનમંત્રીએ કરી. ત્યારબાદ, 14 ઓક્ટોબર 2024 ના રોજ ગવર્નિંગ બોડીએ બે નવી મુખ્ય પહેલની શરૂઆત કરી. પ્રથમ પહેલ પ્રધાનમંત્રી અર્લી કરિયર રિસર્ચ ગ્રાન્ટ (PMECRG) છે, જેનો ઉદ્દેશ્ય શરૂઆતના તબક્કાના સંશોધકોને સમર્થન આપવાનો છે. બીજી પહેલ મિશન ફોર એડવાન્સમેન્ટ ઇન હાઈ-ઇમ્પેક્ટ એરિયાઝ – ઇલેક્ટ્રિક વ્હીકલ (MAHA-EV) મિશન છે, જેનું લક્ષ્ય ઇલેક્ટ્રિક વાહનના ઘટકો સાથે જોડાયેલા સંશોધન અને વિકાસને પ્રોત્સાહન આપવાનું છે.

વર્તમાનમાં ANRF અંતર્ગત અનેક પહેલો અને કાર્યક્રમો શરૂ કરવામાં આવ્યા છે. જેમાંથી કેટલાક મુખ્ય કાર્યક્રમો આ પ્રમાણે છે— MAHA: મેડટેક મિશન, વિજ્ઞાન અને એન્જિનિયરિંગ માટે આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ (AI-SE), ઇન્ક્લુઝિવિટી રિસર્ચ ગ્રાન્ટ (IRG), સ્ટેટ યુનિવર્સિટી રિસર્ચ એક્સેલન્સ (SERB-SURE), PAIR (ત્વરિત નવાચાર અને સંશોધન માટે ભાગીદારી), જે.સી. બોસ ગ્રાન્ટ, પ્રધાનમંત્રી પ્રોફેસરશીપ, કન્વર્જન્સ રિસર્ચ સેન્ટર્સ ઓફ એક્સેલન્સ (CoE), ARG-MATRICS, એડવાન્સ્ડ રિસર્ચ ગ્રાન્ટ (ARG), નેશનલ સાયન્સ ચેર (NSC), નેશનલ પોસ્ટ-ડોક્ટરોલ ફેલોશિપ (N-PDF) તથા રામાનુજન ફેલોશિપ.

IV. નેશનલ ક્વોન્ટમ મિશન (NQM)

કેન્દ્રીય મંત્રીમંડળે નેશનલ ક્વોન્ટમ મિશન (NQM) ને આઠ વર્ષના સમયગાળા માટે ₹6,003.65 કરોડ ના કુલ ખર્ચ સાથે મંજૂરી આપી છે. તેનો ઉદ્દેશ્ય ક્વોન્ટમ ટેકનોલોજીના ક્ષેત્રમાં વૈજ્ઞાનિક અને ઔદ્યોગિક સંશોધન અને વિકાસ (R&D) ને પ્રોત્સાહન આપવું, તેને પોષવું અને મોટા સ્તરે વિસ્તરણ કરવું, સાથે જ એક સશક્ત, નવાચારી અને જીવંત ક્વોન્ટમ ઇકોસિસ્ટમનું નિર્માણ કરવાનો છે. અત્યાર સુધી:

• IISc બેંગલુરુ, IIT મદ્રાસ, IIT બોમ્બે અને IIT દિલ્હીમાં 4 થીમેટિક હબ સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા છે, જેમાં 43 સંસ્થાઓના 152 સંશોધકો અને 17 પ્રોજેક્ટ ટીમો સામેલ છે. આ પ્રવૃત્તિઓ દેશના 17 રાજ્યો અને 2 કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોને આવરી લે છે.
• આની સાથે જ, ક્વોન્ટમ ટેકનોલોજીના ક્ષેત્રમાં સ્ટાર્ટ-અપ્સને સમર્થન આપવા માટે વિશેષ માર્ગદર્શિકા તૈયાર કરવામાં આવી છે અને અત્યાર સુધી આઠ સ્ટાર્ટ-અપ્સને સહાય પૂરી પાડવામાં આવી છે. આ આઠ સ્ટાર્ટ-અપ્સ—ક્વનૂ લેબ્સ (QuNu Labs), ક્યઝપીઆઈએઆઈ (QpiAI), ડિમિરા ટેકનોલોજીસ, પ્રેનિશક્યુ (PRENISHQ), ક્વપ્રયોગ (QuPrayog), પ્રિસ્ટીન ડાયમંડ્સ, ક્વાનાસ્ત્રા (Quanastra) અને ક્વાન2ડી ટેકનોલોજીસ—ને સમર્થન આપવામાં આવ્યું છે.
• અખિલ ભારતીય ટેકનિકલ શિક્ષણ પરિષદ (AICTE) ના સહયોગથી દેશભરની કોલેજોમાં ક્વોન્ટમ ટેકનોલોજીમાં B.Tech અને M.Tech કાર્યક્રમો શરૂ કરવામાં આવ્યા છે.
• ભારતમાં ઉભરતા ક્વોન્ટમ જોખમો સામે લાંબા ગાળાની સાયબર સુરક્ષાને સુદ્રઢ કરવા માટે વ્યૂહાત્મક માળખું પ્રસ્તુત કરવા હેતુ ક્વોન્ટમ સેફ ઇકોસિસ્ટમ પર એક કોન્સેપ્ટ પેપર પણ લોન્ચ કરવામાં આવ્યું છે.

રાષ્ટ્રીય ક્વોન્ટમ મિશન (NQM) હેઠળ આશરે ₹720 કરોડ ના રોકાણથી દેશની પ્રમુખ સંસ્થાઓ—IIT દિલ્હી, IISc બેંગલુરુ, IIT બોમ્બે અને IIT કાનપુરમાં રાષ્ટ્રીય સ્તરની કેન્દ્રીય ફેબ્રિકેશન સુવિધાઓ સ્થાપિત કરવામાં આવી છે. આ સુવિધાઓ રાષ્ટ્રીય સંપત્તિ તરીકે કાર્ય કરશે અને શિક્ષણ જગત, ઉદ્યોગ, સ્ટાર્ટ-અપ્સ તથા વ્યૂહાત્મક ક્ષેત્રો માટે ઉપયોગ હેતુ ઉપલબ્ધ રહેશે.

રાષ્ટ્રીય ક્વોન્ટમ મિશન અંતર્ગત અત્યાર સુધી નીચે મુજબની ટેકનોલોજીઓ વિકસાવવામાં આવી છે:

• ક્વનૂ લેબ્સ પ્રા. લિ. (QNu Labs Pvt. Ltd.) એ રાષ્ટ્રીય ક્વોન્ટમ મિશનના સહયોગથી દુનિયાનું સૌથી લાંબુ 500 કિમીનું ક્વોન્ટમ કી ડિસ્ટ્રિબ્યુશન (QKD) નેટવર્ક વિકસાવ્યું છે. સાથે જ, QShield નામનું દુનિયાનું પ્રથમ ફુલ-સ્ટેક ક્વોન્ટમ સિક્યોરિટી-એઝ-એ-સર્વિસ પ્લેટફોર્મ પણ લોન્ચ કરવામાં આવ્યું છે.
• QpiAI એ વાસ્તવિક ઉપયોગોમાં ક્વોન્ટમ લાભ પ્રાપ્ત કરવા માટે 64-ક્યુબિટનું સ્કેલેબલ અને ફોલ્ટ-ટોલરન્ટ ક્વોન્ટમ પ્રોસેસર યુનિટ (QPU) વિકસાવ્યું છે.
• IIT બોમ્બેના ક્વોન્ટમ સેન્સિંગ અને મેટ્રોલોજી T-હબ અંતર્ગત પીક્વેસ્ટ (PQuest) જૂથ એ અદ્યતન ચુંબકીય ક્ષેત્ર ઇમેજિંગ માટે ભારતનું પ્રથમ સ્વદેશી ક્વોન્ટમ ડાયમંડ માઇક્રોસ્કોપ (QDM) લોન્ચ કર્યું છે.
• રાષ્ટ્રીય ક્વોન્ટમ મિશન (NQM) થી સમર્થિત સ્ટાર્ટ-અપ પ્રેનિશક્યુ (Prenishq) એ ક્વોન્ટમ સંચાર અને ક્વોન્ટમ કમ્પ્યુટિંગ માટે ઉચ્ચ ચોકસાઈવાળું ડાયોડ લેસર વિકસાવ્યું છે, જેમાં શ્રેષ્ઠ બીમ ગુણવત્તા અને ઉચ્ચ સ્થિરતા સુનિશ્ચિત કરવામાં આવી છે.

V. રાષ્ટ્રીય આંતરશાખાકીય સાયબર-ફિઝિકલ સિસ્ટમ મિશન (NM-ICPS)

રાષ્ટ્રીય આંતરશાખાકીય સાયબર-ફિઝિકલ સિસ્ટમ મિશન (NM-ICPS) નો ઉદ્દેશ્ય સંશોધન અને વિકાસ (R&D), ટ્રાન્સલેશનલ રિસર્ચ, ઉત્પાદન વિકાસ, સ્ટાર્ટ-અપ્સને પ્રોત્સાહન અને સહયોગ તથા વ્યાપારીકરણ માટે ટેકનિકલ પ્લેટફોર્મ વિકસાવવાનો છે. છેલ્લા એક વર્ષ દરમિયાન:

• છેલ્લા એક વર્ષ દરમિયાન, મિશન હેઠળ ભારતજેન (BharatGen)—ભારતીય ભાષાઓમાં જનરેટિવ AI મોડલ—ને સમર્થન આપવામાં આવ્યું છે, જેને IIT બોમ્બે સ્થિત ટેકનોલોજી ઇનોવેશન હબ (TIH) ના માધ્યમથી લાગુ કરવામાં આવી રહ્યું છે.
• તૃતીય-પક્ષ મૂલ્યાંકન માં આ મિશનને અત્યંત પ્રભાવશાળી (Highly Effective) ગણવામાં આવ્યું છે.

4 ટેકનોલોજી ઇનોવેશન હબ્સ (TIHs) ને ઉન્નત કરી ટેકનોલોજી ટ્રાન્સલેશન રિસર્ચ પાર્ક્સ (TTRPs) માં પરિવર્તિત કરવામાં આવ્યા છે. જેમાં IIT ઇન્દોર (ડિજિટલ હેલ્થકેર), IISc બેંગલુરુ (રોબોટિક્સ અને AI), IIT કાનપુર (સાયબર સુરક્ષા) અને IIT (ISM) ધનબાદ (ખનન નવાચાર) સામેલ છે.

VI. નેશનલ સુપર કમ્પ્યુટિંગ મિશન (NSM)

નેશનલ સુપર કમ્પ્યુટિંગ મિશન (NSM) ને વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી વિભાગ અને ઇલેક્ટ્રોનિક્સ અને માહિતી ટેકનોલોજી મંત્રાલય (MeitY) મળીને લાગુ અને મેનેજ કરી રહ્યા છે. NSM નો હેતુ દેશભરમાં ફેલાયેલી આપણી રાષ્ટ્રીય શૈક્ષણિક અને R&D સંસ્થાઓને અલગ-અલગ ક્ષમતાવાળા હાઈ-પરફોર્મન્સ કમ્પ્યુટિંગ (HPC) ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર આપીને તેમને મજબૂત બનાવવાનો છે. તેને તબક્કાવાર રીતે હાંસલ કરવામાં આવી રહ્યો છે; શરૂઆતી કમિશનિંગ ખરીદવામાં આવેલી સિસ્ટમનો ઉપયોગ કરીને કરવામાં આવી છે, ત્યારબાદ દેશમાં સિસ્ટમનું એસેમ્બલિંગ કરવામાં આવ્યું છે. અત્યાર સુધી, 37 સ્થળોએ 39 પેટાફ્લોપ્સના સુપર કમ્પ્યુટર બનાવવામાં આવ્યા છે. તાજેતરમાં બનાવવામાં આવેલું ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર રુદ્ર સર્વર, સોફ્ટવેર સ્ટેક વગેરે જેવા સ્વદેશી ડેવલપમેન્ટ પર આધારિત છે. NSM દ્વારા, ભારત સરકાર દેશના મોટા વૈજ્ઞાનિક અને ટેકનોલોજી સમુદાય સુધી પહોંચવા માંગે છે અને દેશને મલ્ટી-ડિસિપ્લિનરી મોટી પડકારજનક સમસ્યાઓ ઉકેલવા માટે HPC ક્ષમતા આપવા માંગે છે.

VII. આબોહવા, ઊર્જા અને ટકાઉ ટેકનોલોજીઓ

• કોલસા ગેસિફિકેશન, મેથેનોલ, DME માટે પાયલોટ-સ્કેલ પ્રોજેક્ટ શરૂ કરવામાં આવ્યા.
• કેરળમાં સસ્ટેનેબલ બાયોએનર્જી-આધારિત એફ્લુઅન્ટ ટ્રીટમેન્ટ પ્લાન્ટ (ETP) નું ઉદ્ઘાટન કરવામાં આવ્યું.
• સિમેન્ટ સેક્ટરમાં પાંચ કાર્બન કેપ્ચર એન્ડ યુટિલાઈઝેશન (CCU) ટેસ્ટબેડ બનાવવામાં આવ્યા, જે ઔદ્યોગિક કાર્બન ઉત્સર્જનનો સામનો કરવા માટે પોતાના પ્રકારનું પ્રથમ રિસર્ચ અને ઇનોવેશન ક્લસ્ટર છે. — આ ટકાઉ ઔદ્યોગિક પદ્ધતિઓ અને ભારે ઉદ્યોગોમાંથી કાર્બન ઉત્સર્જન ઘટાડવાની દિશામાં એક મોટું પગલું છે. સિમેન્ટ મેન્યુફેક્ચરિંગમાં CCU ટેકનોલોજીને પ્રોત્સાહન આપીને, આ પ્રોજેક્ટનો હેતુ ક્લાઇમેટ-ફ્રેન્ડલી ઇન્ડસ્ટ્રિયલ ગ્રોથને સપોર્ટ કરવાનો અને ભારતને પોતાના કાર્બન-કપાતના વચનો પૂરા કરવામાં મદદ કરવાનો છે.

VIII. આંતરરાષ્ટ્રીય જોડાણ:

• FAIR પ્રોજેક્ટ, CERN, SKA, Elettra જેવી મેગા S&T સુવિધાઓમાં ભારતીય ભાગીદારી હેઠળ દુનિયાના સર્વશ્રેષ્ઠ વિજ્ઞાન સાથે જોડાવા માટે અનેક નવા આંતરરાષ્ટ્રીય S&T સહયોગ અને પહેલ કરવામાં આવી છે.
• DST અને ફ્રેન્ચ નેશનલ રિસર્ચ એજન્સી (ANR), ફ્રાન્સ વચ્ચે ભારત-ફ્રાન્સ વૈજ્ઞાનિક ભાગીદારી હેઠળ "ટકાઉ ઊર્જા સમાધાનો માટે ગ્રીન હાઇડ્રોજન ઇનોવેશન" માં પ્રોજેક્ટ દરખાસ્તો જમા કરાવવા માટે પ્રથમ કોલ લોન્ચ કરવામાં આવ્યો.
• 20 મહિલા વૈજ્ઞાનિકો (20 ભારતીય અને 20 જર્મન) ની જોડીઓને IGSTC-WISER ગ્રાન્ટથી સન્માનિત કરવામાં આવી છે.
• ભારત અને રશિયા "STI સહયોગ માટે રોડમેપ" ને મજબૂત કરવા પર સંમત થયા, જેમાં સંયુક્ત R&D, ટેકનોલોજીઓનો સહ-વિકાસ (ડિજિટલ ટેકનોલોજીઓમાં સહયોગનું વિસ્તરણ અને સ્ટાર્ટઅપ એક્સચેન્જ કાર્યક્રમોના સમર્થન સહિત) અને સામાજિક પડકારોનો સામનો કરતી પહેલો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું છે.
• DST અને તૃતીયક શિક્ષણ, વિજ્ઞાન અને સંશોધન મંત્રાલય, મોરેશિયસ પ્રજાસત્તાક વચ્ચે વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજીના ક્ષેત્રમાં સહયોગ પર MoU પર હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા.

IX. STI ડેટા અને નીતિ સંશોધન

પુરાવા-આધારિત નીતિ પ્રણાલીને સશક્ત બનાવવાની દિશામાં વિભાગ દ્વારા રાષ્ટ્રીય વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી મેનેજમેન્ટ ઇન્ફોર્મેશન સિસ્ટમ (NSTMIS) અને નીતિ સંશોધન સેલ (PRC) ને લાગુ કરવામાં આવી રહ્યા છે. NSTMIS કાર્યક્રમ દેશની વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી (S&T) ક્ષમતાના આકલન, દેખરેખ અને બેન્ચમાર્કિંગ માટે નોડલ એજન્સી તરીકે કાર્ય કરે છે. આ ઉદ્દેશ્યની પૂર્તિ માટે તે રાષ્ટ્રીય સ્તર પર વિવિધ સર્વેક્ષણો કરે છે. વર્તમાનમાં બે મુખ્ય સર્વેક્ષણો ચાલી રહ્યા છે, જેમાં રાષ્ટ્રીય વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી સર્વેક્ષણ મુખ્ય છે, જેનો હેતુ સંશોધન અને વિકાસ (R&D) માં રોકાયેલા સંસાધનો સંબંધિત આંકડા એકત્રિત કરવાનો છે. આ સર્વેક્ષણ દેશભરની 8000 થી વધુ સંસ્થાઓ—જેમ કે સંશોધન પ્રયોગશાળાઓ, ઉચ્ચ શિક્ષણ સંસ્થાઓ અને ઉદ્યોગો—માંથી ડેટા એકત્રિત કરવાનું લક્ષ્ય રાખે છે.

દેશમાં એક મજબૂત, પુરાવા-આધારિત વિજ્ઞાન, ટેકનોલોજી અને નવાચાર (STI) નીતિ તંત્ર વિકસાવવા અને સુદ્રઢ કરવા માટે, નીતિ સંશોધન સેલ (PRC) અંતર્ગત વિવિધ શૈક્ષણિક સંસ્થાઓમાં DST–સેન્ટર ફોર પોલિસી રિસર્ચ (CPRs) સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા છે અને તેમને મજબૂત કરવામાં આવી રહ્યા છે. આ કેન્દ્રો દેશ સાથે જોડાયેલા અનેક મહત્વપૂર્ણ ક્ષેત્રોમાં લક્ષિત નીતિ સંશોધન કરે છે, STI નીતિના ક્ષેત્રમાં સંશોધકોને તાલીમ આપે છે અને બહેતર નીતિ નિર્માણમાં યોગદાન આપે છે. આ ઉપરાંત, નીતિ નિષ્ણાતો અને સંશોધકોની એક સશક્ત આધારશિલા તૈયાર કરવા માટે વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી વિભાગ દ્વારા STI પોલિસી ફેલોશિપ પ્રોગ્રામ (DST–STI PFP) ને પણ સમર્થન આપવામાં આવી રહ્યું છે. વર્તમાનમાં કુલ 9 નીતિ સંશોધન કેન્દ્રો (CPRs) વિવિધ STI ક્ષેત્રોમાં નીતિ સંશોધન કાર્ય કરી રહ્યા છે.

X. સ્વાયત્ત સંસ્થાઓની મુખ્ય સિદ્ધિઓ

આ વિભાગ 25 સ્વાયત્ત સંસ્થાઓ (AI) ને સપોર્ટ કરે છે. જેમાં 16 રિસર્ચ અને ડેવલપમેન્ટ સંસ્થાઓ, 04 સ્પેશિયલાઇઝ્ડ નોલેજ અને S&T સર્વિસ સંગઠન, 05 પ્રોફેશનલ બોડી સામેલ છે. વર્ષ 2025 દરમિયાન કેટલીક મુખ્ય સિદ્ધિઓ આ પ્રમાણે છે:

INST (નેનો સાયન્સ એન્ડ ટેકનોલોજી સંસ્થા): INST એ નેનોમેડિસિન અને સસ્ટેનેબલ નેનોટેકનોલોજીમાં અનેક મોટા બ્રેકથ્રુની જાણકારી આપી છે. તેના વૈજ્ઞાનિકોએ પાર્કિન્સન રોગ ને ટાર્ગેટ કરતા નવા નેનો-ફોર્મ્યુલેશન વિકસાવ્યા છે, જેમાં મેલાટોનિન-આધારિત "ડાર્કનેસ હોર્મોન" નેનો-સિસ્ટમ સામેલ છે. INST એ એક એડવાન્સ્ડ નેનો-કેટાલિસ્ટ પણ બનાવ્યું છે જે ઔદ્યોગિક કેમિકલ પ્રોસેસની પર્યાવરણીય અસર ઘટાડવામાં સક્ષમ છે. રુમેટોઇડ આર્થરાઇટિસ માટે તેમની ઇનોવેટિવ ડ્રગ-ડિલિવરી સિસ્ટમ અને કેન્સર થેરાપી માટે નેનો-કપ પર તેમનું કામ વધુ સચોટ સારવાર માટે રસ્તો ખોલે છે.

IIA (ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ એસ્ટ્રોફિઝિક્સ): IIA એ એસ્ટ્રોનોમી અને સોલર ફિઝિક્સમાં શાનદાર યોગદાન આપ્યું છે, જેમાં NGC 3785 ની લાંબી ટાઇડલ ટેલના અંતે બની રહેલી એક નવી ગેલેક્સીની શોધ સામેલ છે. રિસર્ચર્સે એક બાઈનરી બ્લેક હોલ સિસ્ટમમાંથી X-રે માં આયર્ન લાઈનો ડિટેક્ટ કરી છે. કોરોનલ માસ ઇજેક્શન (CMEs) ના રેડિયલ ડાયમેન્શન નક્કી કરવાની તેમની તકનીક પૃથ્વી પર સ્પેસ-વેધરની અસરની આગાહીઓને બહેતર બનાવે છે. આ ઉપરાંત, IIA ના વૈજ્ઞાનિકોએ લદ્દાખમાં જોવાયેલી અસામાન્ય સૌર-સંચાલિત વાયુમંડળની ઘટનાઓની વ્યાખ્યા કરી.

એસ.એન. બોઝ રાષ્ટ્રીય બુનિયાદી વિજ્ઞાન કેન્દ્ર (SNBNCBS): SNBNCBS એ ક્વોન્ટમ સાયન્સ, મટીરિયલ રિસર્ચ અને એસ્ટ્રોફિઝિકલ ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટેશનમાં ભારતની તાકાત વધારી છે. તેણે પશ્ચિમ બંગાળના પુરુલિયામાં એક નવી ઓબ્ઝર્વેટરી (વેધશાળા) બનાવી છે. રિસર્ચર્સે ક્વોન્ટમ ફાયદાનું રિયલ-વર્લ્ડ ડેમોન્સ્ટ્રેશન આપીને મોટી સફળતા મેળવી છે. તેમના દ્વારા વિકસાવવામાં આવેલા હાઇબ્રિડ મટીરિયલે એવા આર્ટિફિશિયલ સિનેપ્સ બનાવ્યા છે જે મગજની જેમ કામ કરે છે, જે ન્યુરોમોર્ફિક કમ્પ્યુટિંગ માટે નવા રસ્તા ખોલે છે. હેલ્થકેર ક્ષેત્રે, કેન્સરની પદ્ધતિઓ સમજવા માટે AI નો ઉપયોગ કર્યો છે.

BSIP (બીરબલ સાહની ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ પેલિયોસાયન્સ)

BSIP પેલિયોબોટનિકલ અને ભૂસ્તરશાસ્ત્રીય શોધો દ્વારા પૃથ્વીના ઊંડા ભૂતકાળ પર પ્રકાશ પાડી રહ્યું છે. અભ્યાસોએ દર્શાવ્યું છે કે ડેક્કન જ્વાળામુખી દરમિયાન ઉષ્ણકટિબંધીય વનસ્પતિઓએ આશ્ચર્યજનક સ્થિતિસ્થાપકતા બતાવી હતી, જેનાથી પ્રાગૈતિહાસિક આબોહવા તણાવની સમજ બદલાઈ ગઈ છે. સંશોધકોએ ભારતના પર્મિયન અગ્નિના રેકોર્ડને ડિકોડ કર્યો, જેનાથી પ્રાચીન જંગલની આગના ઇતિહાસના પુરાવા મળ્યા. સંસ્થાએ 24 મિલિયન વર્ષ જૂનું અશ્મિ રહસ્ય ઉકેલ્યું, અને પાંદડાના અશ્મિ વિશ્લેષણથી જાણવા મળ્યું કે લગભગ 4 મિલિયન વર્ષ પહેલાં હિમાલયના ઉદયએ કાશ્મીરની આબોહવાને કેવી રીતે બદલી નાખી. લદ્દાખના ગરમ ઝરણા વિશેની તેમની માહિતી શરૂઆતની પૃથ્વી અને મંગળ ગ્રહ પર જીવનની ઉત્પત્તિના સંકેતો આપે છે. BSIP એ મણિપુરમાં 37,000 વર્ષ જૂના વાંસના અવશેષોની પણ ઓળખ કરી છે.

JNCASR (જવાહરલાલ નહેરુ સેન્ટર ફોર એડવાન્સ્ડ સાયન્ટિફિક રિસર્ચ)

JNCASR એ મટીરિયલ સાયન્સ, આરોગ્ય સંશોધન અને ક્વોન્ટમ ટેકનોલોજીના ક્ષેત્રમાં અનેક મોટા ફેરફારો કર્યા છે. પહેરી શકાય તેવા (wearable) ઉપકરણો દ્વારા તણાવની શોધ કરવા માટેની તેમની નવી સિસ્ટમ મટીરિયલ એન્જિનિયરિંગને આરોગ્ય દેખરેખ સાથે જોડે છે. મેટલ-સેમિકન્ડક્ટર સુપરલેટિસથી થર્મિયોનિક ઉત્સર્જનમાં એક અગ્રણી શોધ આગામી પેઢીના ઊર્જા ઉપકરણો માટે આશાસ્પદ છે. સંસ્થાએ ઝડપથી ચાર્જ થતી અને લાંબો સમય ચાલતી સોડિયમ-આયન બેટરી પણ વિકસાવી છે, જે આર્થિક ઊર્જા સંગ્રહની દિશામાં એક મોટું પગલું છે. આ ઉપરાંત, ભારતીય મહિલાઓમાં મોઢાના કેન્સરના આનુવંશિક કારણો વિશેની માહિતી પણ રજૂ કરી છે.

IASST (ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ એડવાન્સ્ડ સ્ટડી ઇન સાયન્સ એન્ડ ટેકનોલોજી)

IASST ના વૈજ્ઞાનિકોએ પોપ્સ પિટ વાઇપરના ઝેરમાં છુપાયેલી જટિલતાઓને ઉજાગર કરી છે, જેનાથી એન્ટીવેનમ (ઝેર વિરોધી દવા) ના વિકાસ સંબંધિત જ્ઞાનનો વિસ્તાર થયો છે. તેમણે સંભવિત કેન્સર-વિરોધી ગુણો ધરાવતા ચુંબકીય નેનો-કણો વિકસાવ્યા છે અને પર્યાવરણને અનુકૂળ, ઉચ્ચ-પ્રદર્શન ધરાવતું લુબ્રિકન્ટ બનાવ્યું છે. IASST એ ઉત્તર-પૂર્વ ભારતના ઝેરી છોડમાં રહેલી ઔષધીય ક્ષમતાઓનું પણ દસ્તાવેજીકરણ કર્યું છે. તેમના સંશોધનથી એ પણ જાણવા મળ્યું છે કે કેવી રીતે આથો લાવેલા ખોરાક (fermented foods) માઇક્રોબાયોમ સાયન્સની મદદથી વ્યક્તિગત પોષણ પૂરું પાડી શકે છે.

બોઝ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ

બોઝ ઇન્સ્ટિટ્યૂટે બાયોલોજીકલ સાયન્સ અને વિયરેબલ ટેકનોલોજી બંનેમાં મહત્વપૂર્ણ સંશોધન કર્યું છે. એક અભ્યાસમાં વિયરેબલ ડિવાઇસમાં સંકલિત એક નવી સિસ્ટમ બતાવી જે અદ્યતન સેન્સિંગ દ્વારા તણાવ શોધી શકે છે. અન્ય એક મોટી સિદ્ધિમાં, ભારતીય વૈજ્ઞાનિકોએ 50 વર્ષ જૂના બાયોલોજીકલ નિયમને ફરીથી લખ્યો છે, જેનાથી લાઇફ સાયન્સની મૂળભૂત સમજને નવો આકાર મળ્યો છે.

CeNS (સેન્ટર ફોર નેનો એન્ડ સોફ્ટ મટીરિયલ સાયન્સ)

CeNS એ પુનઃપ્રાપ્ય ઊર્જા સામગ્રી, સ્માર્ટ સરફેસ અને ટકાઉ બેટરીમાં મોટી પ્રગતિ કરી છે. બેંગલુરુના વૈજ્ઞાનિકોએ ગ્રીન હાઇડ્રોજન ઉત્પાદન માટે એક નવો એલોય-આધારિત કેટાલિસ્ટ વિકસાવ્યો છે અને એવી સ્માર્ટ બારીઓ બનાવી છે જે બાહ્ય વીજળી વગર રંગ બદલે છે, જેનાથી ઊર્જા-કાર્યક્ષમ બિલ્ડિંગ ટેકનોલોજીમાં ક્રાંતિ આવી છે. આ ઉપરાંત, સંસ્થાએ લવચીક અને પર્યાવરણને અનુકૂળ ઝિંક-આયન બેટરી ટેકનોલોજીમાં પણ સફળતા મેળવી છે.

RRI (રમન રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ)

RRI એ ક્વોન્ટમ ફિઝિક્સ અને કોસ્મોલોજીમાં મૂળભૂત સંશોધન આગળ વધાર્યું છે. સંશોધકોએ ક્વોન્ટમ મેગ્નેટોમેટ્રીમાં મોટી સફળતા મેળવી જે ચોક્કસ ચુંબકીય-ક્ષેત્ર માપનને સરળ બનાવે છે. RRI એ તપાસ કરી કે કેવી રીતે નાના ક્વોન્ટમ કમ્પ્યુટર શરૂઆતના બ્રહ્માંડના સંકેતો સમજવામાં મદદ કરી શકે છે. તેમણે ક્વોન્ટમ સિસ્ટમનો ઉપયોગ કરીને સાચી 'રેન્ડમનેસ' (randomness) ને પ્રમાણિત કરી છે, જે સુરક્ષિત ડિજિટલ ટેકનોલોજી માટે મહત્વની છે.

ARCI (ઇન્ટરનેશનલ એડવાન્સ્ડ રિસર્ચ સેન્ટર ફોર પાઉડર મેટલર્જી એન્ડ ન્યૂ મટીરિયલ્સ)

ARCI એ એક હાઇડ્રોજન-આધારિત ફ્યુઅલ-સેલ પાવર સિસ્ટમ વિકસાવી છે, જે ટેલિકોમ ટાવર્સ માટે અવિરત બેકઅપ પાવર પ્રદાન કરવા માટે ડિઝાઇન કરવામાં આવી છે. આ ઇનોવેશન ભારતની સ્વચ્છ-ઊર્જા ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર માટે એક મહત્વપૂર્ણ પગલું છે.

NECTAR (નોર્થ ઇસ્ટ સેન્ટર ફોર ટેકનોલોજી એપ્લિકેશન એન્ડ રીચ)

NECTAR એ બહેતર દેખરેખ અને આપત્તિ-વ્યવસ્થાપન માટે એક ઇનોવેટિવ એરોસ્ટેટિક ડ્રોન સિસ્ટમ રજૂ કરી છે. તેની વધુ સ્થિરતા અને વજન ઉઠાવવાની ક્ષમતા તેને કુદરતી આફતો અને સુરક્ષા અભિયાનો દરમિયાન રીઅલ-ટાઇમ દેખરેખ માટે મૂલ્યવાન બનાવે છે.

ARI (અગરકર રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ)

ARI ના વૈજ્ઞાનિકોએ 'એસ્પરગિલસ સેક્શન નિગ્રી' ની અંદર અગાઉ અજ્ઞાત એવી જૈવવિવિધતાનો ખુલાસો કર્યો, જેમાં ભારતમાંથી બે નવી પ્રજાતિઓની ઓળખ કરવામાં આવી છે. આ શોધ ફંગલ ટેક્સૌનોમી (ફૂગનું વર્ગીકરણ) ની વૈશ્વિક સમજને ઊંડી બનાવે છે અને કૃષિ, ખાદ્ય સુરક્ષા, ચિકિત્સા અને ઔદ્યોગિક જૈવ ટેકનોલોજી માટે મહત્વના સંકેતો આપે છે.

XI. રિસર્ચ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરને મજબૂત બનાવવું

· વિવિધ શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ અને યુનિવર્સિટીઓના 44 વિભાગો અને 22 પોસ્ટગ્રેજ્યુએટ કોલેજોને ફંડ ફોર ઇમ્પ્રૂવમેન્ટ ઓફ S&T ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર (FIST) પ્રોગ્રામ હેઠળ સહાય આપવામાં આવી છે, જેમાં રિસર્ચ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર સુધારવા અને નવાચારને પ્રોત્સાહન આપવા માટે કુલ ₹57.0 કરોડ ફાળવવામાં આવ્યા છે.

· યુનિવર્સિટીઓમાં રિસર્ચ ઇકોસિસ્ટમને મજબૂત કરવા માટે PURSE ના 19 ચાલુ પ્રોજેક્ટ અને 06 પૂર્ણ થયેલા પ્રોજેક્ટની સમીક્ષા કરવામાં આવી.

· પ્રમોશન ઓફ યુનિવર્સિટી રિસર્ચ એન્ડ સાયન્ટિફિક એક્સેલન્સ (PURSE) હેઠળ નવ નવી યુનિવર્સિટીઓને કુલ ₹99.0 કરોડ ની સહાય આપવામાં આવી.

· IIT હૈદરાબાદ માં CISCoM ની સ્થાપના DST-SATHI હેઠળ કરવામાં આવી - આ ભારતનું પ્રથમ ઇન-સીટુ માઇક્રોસ્કોપી કેન્દ્ર છે.

XII. ટેકનોલોજી ડેવલપમેન્ટ અને ટ્રાન્સફર તથા સ્ટાર્ટ-અપ ઇકોસિસ્ટમને મજબૂત બનાવવું

વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી વિભાગ (DST) સ્ટાર્ટ-અપ્સ અને વ્યક્તિગત ઇનોવેટર્સને પ્રોત્સાહન આપવા માટે નેશનલ ઇનિશિયેટિવ ફોર ડેવલપિંગ એન્ડ હાર્નેસિંગ ઇનોવેશન (NIDHI) પ્રોગ્રામ લાગુ કરી રહ્યું છે.

· NIDHI પ્રોગ્રામનો વિસ્તાર ટાયર II/III શહેરો સુધી કરવામાં આવ્યો.

· 8 નવા ઇન્ક્લુઝિવ ટેકનોલોજી બિઝનેસ ઇન્ક્યુબેટર (iTBI) સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા.

· ડેન્ટલ ટેકનોલોજી ઇનોવેશન હબ (MAIDS) નું ઉદ્ઘાટન — જેનું લક્ષ્ય સ્વદેશી મેડિકલ-ડેન્ટલ ઉપકરણોના વિકાસને સપોર્ટ કરી આયાત પરની નિર્ભરતા ઘટાડવાનો છે.

XIII. સમાજના સમાવેશી વિકાસ માટે સમાનતા, સશક્તિકરણ અને વિકાસ હેતુ વિજ્ઞાન (SEED):

સીડ (SEED) વિભાગ સમાજના વંચિત વર્ગોના સામાજિક-આર્થિક પડકારોના ઉકેલ માટે વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી આધારિત પહેલોને સમર્થન આપે છે.

· દિવ્યાંગજનો માટે સહાયક અને પુનર્વસન ટેકનોલોજીના વિષયમાં 21 નવી પરિયોજનાઓ ને સમર્થન આપવામાં આવ્યું છે. જેમાં દ્રષ્ટિહીન લોકો માટે ડિજિટલ સાધનો અને એક્સોસ્કેલેટન (Exoskeleton) જેવા ગતિશીલતા વધારનારા સાધનો સામેલ છે.

· ચાર મહિલા ટેકનોલોજી પાર્ક (WTPs) ઉત્તર પ્રદેશ, તમિલનાડુ, સિક્કિમ અને અરુણાચલ પ્રદેશમાં સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા છે.

· ICAR–IIHR, બેંગલુરુ એ જમીનની ક્ષમતા અને છોડના સ્વાસ્થ્ય માટે “અર્કા મેંગો સ્પેશિયલ” નામનું સૂક્ષ્મ પોષક તત્વોનું મિશ્રણ વિકસાવ્યું છે.

· લદ્દાખની દેશી ટ્રાન્સ-હિમાલયન ગાયોના દૂધમાં ફાયદાકારક મેટાબોલાઇટ્સની ઓળખ કરવામાં આવી છે.

· વિજ્ઞાન આશ્રમ, પુણે એ બ્લેક સોલ્જર ફ્લાય (BSF) ટેકનોલોજી અપનાવીને દર મહિને 60 મેટ્રિક ટન શહેરી જૈવ-કચરાનું પ્રોસેસિંગ કર્યું.

· રાષ્ટ્રીય ડેરી સંશોધન સંસ્થા (NDRI), કર્નાલ માં લેક્ટોઝ અસહિષ્ણુ (Lactose Intolerant) ગ્રાહકો માટે વધુ પોષક મૂલ્ય ધરાવતો લેક્ટોઝ-ફ્રી મિલ્ક પાવડર (LFMP) તૈયાર કરવાની પ્રમાણિત પ્રક્રિયા વિકસાવવામાં આવી છે.

XIV. અનુસૂચિત જાતિ ઉપ-યોજના (SCSP) અને જનજાતિ ઉપ-યોજના (TSP):

· અનુસૂચિત જાતિ (SC) અને અનુસૂચિત જનજાતિ (ST) સમુદાયોના સર્વગ્રાહી વિકાસ માટે પાંચ (5) STI હબ સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા છે. જેનો ઉદ્દેશ્ય મુખ્ય આજીવિકા સાથે જોડાયેલા પડકારો માટે વિજ્ઞાન, ટેકનોલોજી અને નવાચાર (STI) આધારિત ઉકેલો વિકસાવવાનો છે.

· NIT પુડુચેરી દ્વારા કરવામાં આવેલા હસ્તક્ષેપથી કરાઈકલ જિલ્લાના આર્થિક રીતે વંચિત માછીમારોની આજીવિકા મજબૂત કરવામાં આવી છે.

· IIT ગુવાહાટી આસામના ગ્રામીણ જનજાતિ સમુદાયો માટે પર્યાવરણને અનુકૂળ પોલીમરનો ઉપયોગ કરીને જૈવ-વિઘટનક્ષમ (biodegradable) રમકડા ઉત્પાદન એકમો સ્થાપવા પ્રોત્સાહન આપી રહ્યું છે.

· આસામના ધેમાજી અને લખીમપુર જિલ્લામાં બોડો મહિલાઓને સશક્ત બનાવવા માટે ભૂંડ પાલનમાં એક STI હબ સ્થાપિત કરવામાં આવ્યું છે, જ્યાં IoT-આધારિત માંસ નિરીક્ષણ અને આધુનિક પ્રોસેસિંગ ટેકનોલોજી શરૂ કરવામાં આવી છે.

XV. વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી ક્ષમતા નિર્માણ (INSPIRE)

INSPIRE કાર્યક્રમનો હેતુ કોલેજ અને યુનિવર્સિટી સ્તરે મૂળભૂત વિજ્ઞાનનો અભ્યાસ કરવા માટે તેજસ્વી યુવાનોને આકર્ષવાનો અને દેશના સંશોધન આધારને વિસ્તૃત કરવાનો છે.

INSPIRE MANAK:

· વર્ષ 2025-26 દરમિયાન દેશભરની શાળાઓમાંથી કુલ 11.47 લાખ વિચારો અને નવાચારો મેળવવામાં આવ્યા.

· આમાં 52% છોકરીઓ અને 48% છોકરાઓએ ભાગ લીધો હતો. 84% શાળાઓ ગ્રામીણ વિસ્તારોની છે.

· નાણાકીય વર્ષ 2024-25 માં 50,009 વિદ્યાર્થીઓની પસંદગી કરવામાં આવી અને દરેકને ₹10,000/- ની આર્થિક સહાય આપવામાં આવી.

XVI. વાઇઝ-કિરણ (WISE-KIRAN)

આ યોજનાનો હેતુ વિજ્ઞાન અને એન્જિનિયરિંગમાં મહિલા સંશોધકોને પ્રોત્સાહન આપવાનો છે, ખાસ કરીને એવી મહિલાઓ માટે જેમણે કારકિર્દીમાં વિરામ (break) લીધો હોય.

· વિજ્ઞાન જ્યોતિ કાર્યક્રમ: 29,443 સ્કૂલની છોકરીઓને STEM શિક્ષણમાં સહાય આપવામાં આવી.

· CURIE: ફક્ત મહિલાઓની યુનિવર્સિટીઓ અને કોલેજોમાં R&D ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર માટે 27 સંસ્થાઓને સહાય અપાઈ.

XVII. વિજ્ઞાન અને વિરાસત સંશોધન પહેલ (SHRI)

· IIT-દિલ્હી માં સતત વસ્ત્ર વિરાસત અને ટેકનોલોજી કેન્દ્ર ની સ્થાપના કરવામાં આવી છે. જેનો હેતુ બનારસી, તસર રેશમ, ફૂલકારી જેવી ભારતની પરંપરાગત વસ્ત્ર પરંપરાઓનું પુનરુત્થાન કરવાનો અને 'ગ્રીન ટેક્સટાઇલ્સ' માટે નીતિ તૈયાર કરવાનો છે.

· આ પહેલ હેઠળ છાણ (cow dung) માંથી વિકસિત એક નેચરલ હાઇબ્રિડ એડસોર્બન્ટ તૈયાર કરાયું છે, જેનો ઉપયોગ ઓછી કિંમતના ઊર્જા-ભંડારણ ઇલેક્ટ્રોડ (સુપરકેપેસિટર) તરીકે થઈ શકે છે.

XVIII. ચિકિત્સા ઉપકરણ અને ટેકનોલોજી

· "અદ્યતન સ્વદેશી કોકલિયર ઇમ્પ્લાન્ટ પ્રણાલી (શ્રવણ-II)" ના વિકાસ માટે DST એ ₹1999.265 લાખનું બજેટ ફાળવ્યું છે. આ પરિયોજના દેશમાં સસ્તા અને આધુનિક તબીબી ઉપકરણોના નિર્માણ માટે મહત્વનું પગલું છે.

XIX. રાજ્ય વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી કાર્યક્રમ

અરુણાચલ પ્રદેશ (APSCST) એ તાપમાન-સ્વતંત્ર સૂક્ષ્મજીવ સંરક્ષણ પ્રણાલી વિકસાવી છે. આ હાઇડ્રોજેલ-આધારિત ટેકનોલોજી બેક્ટેરિયા અને ફૂગ જેવા સૂક્ષ્મજીવોને -196°C થી +50°C તાપમાનમાં 36 મહિના સુધી સુરક્ષિત રાખી શકે છે.

XX. વૈશ્વિક ભારતીય વૈજ્ઞાનિક (VAIBHAV)

નવેમ્બર 2025 માં “વિકસિત ભારત માટે VAIBHAV વિઝન” વિષય પર વિશેષ સત્ર યોજાયું હતું. જેમાં વિદેશમાં વસતા ભારતીય વૈજ્ઞાનિકોને ભારતીય સંસ્થાઓ સાથે જોડવા માટે ફેલોશિપ અને સહયોગ પર ચર્ચા કરવામાં આવી હતી.

XXI. રાષ્ટ્રીય ભૂ-સ્થાનિક (Geospatial) મિશન

બજેટ 2025–26 માં આ મિશન માટે ₹100 કરોડ ની જોગવાઈ કરવામાં આવી છે. તેનો હેતુ પીએમ ગતિ શક્તિ ફ્રેમવર્ક દ્વારા જમીન રેકોર્ડનું ડિજિટલીકરણ અને શહેરી આયોજનને આધુનિક બનાવવાનો છે.

XXII. રાષ્ટ્રીય વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી સંચાર પરિષદ (NCSTC)

· “સાયન્સ ઓન વ્હીલ્સ”: મહારાષ્ટ્ર, પશ્ચિમ બંગાળ, આંધ્ર પ્રદેશ અને દિલ્હીમાં વિજ્ઞાન બસ દ્વારા હજારો વિદ્યાર્થીઓને પ્રાયોગિક વિજ્ઞાન શિક્ષણ આપવામાં આવ્યું.

· 31મી રાષ્ટ્રીય બાળ વિજ્ઞાન કોંગ્રેસ (NCSC): ભોપાલમાં યોજાયેલા આ કાર્યક્રમમાં 607 બાળ વૈજ્ઞાનિકોએ તેમના પ્રોજેક્ટ રજૂ કર્યા.

· રાષ્ટ્રીય વિજ્ઞાન દિવસ: દેશભરમાં ઉજવવામાં આવ્યો, જેનાથી 6.35 લાખથી વધુ લોકો લાભાન્વિત થયા. આમાં દિવ્યાંગ વિદ્યાર્થીઓ માટે વિશેષ સત્રો પણ આયોજિત કરાયા હતા.

 

SM/DK/GP/JD

(रिलीज़ आईडी: 2207450) आगंतुक पटल : 17