Economy
भारत-ईएफटीए व्यापार सम्झौता: 100 बिलियन डलरको निवेश र 10 लाख नोकरीलाई बढ़ावा
Posted On:
11 OCT 2025 12:15PM
|
मुख्य कुराहरू
- भारत र ईएफटीएले 10 मार्च 2024 मा व्यापार तथा आर्थिक साझेदारी सम्झौता (डीईपीए) मा हस्ताक्षर गरे ; यो 1 अक्टोबर 2025 देखि प्रभावी भयो, जसले चार विकसित युरोपेली देशहरूसँग भारतको पहिलो एफटीए हो।
- टीईपीएले 15 वर्षमा 100 बिलियन अमेरिकी डलर निवेश र 10 लाख प्रत्यक्ष नोकरीको सिर्जना गर्ने प्रतिबद्धता जनाएको छ, जुन कुनै पनि भारतीय एफटीएमा आफ्नो प्रकारको पहिलो बाध्यकारी वचन हो।
- ईएफटीएले 92.2% ट्यारिफ लाइनहरू (भारतको निर्यातको 99.6%) लाई कवर गर्दछ, जबकि भारतले 82.7% (ईएफटीएको निर्यातको 95.3%) लाई कवर गर्दछ, जसले डेयरी, सोयाबीन, कोइला र कृषि जस्ता प्रमुख क्षेत्रहरूलाई सुरक्षित गर्दछ।
- यो सम्झौताले बजार पहुँच विस्तार गर्दछ, विनिर्माण र नवाचारलाई बढावा दिन्छ अनि प्रविधि र स्थिरतामा सहयोगलाई मजबुत बनाउँछ।
- डिजिटल डेलिभरी, व्यावसायिक उपस्थिति, व्यावसायिक गतिशीलता, र नर्सिङ, लेखा र वास्तुकला जस्ता क्षेत्रहरूमा पारस्परिक मान्यता सम्झौताहरू (एमआरएहरू) को माध्यमद्वारा सेवा निर्यात बढ्छ।
|
भारत-युरोप आर्थिक सम्बन्धमा एक निर्णायक क्षण
|
ईएफटीए के हो?
ईएफटीए आइसल्याण्ड, लिक्टेनस्टाइन, नर्वे र स्विट्जरल्याण्डको एक अन्तर सरकारी सङ्गठन हो। यो 1960 मा यसका तत्कालीन 7 सदस्य राष्ट्रहरूले आफ्ना सदस्यहरू बीच स्वतन्त्र व्यापार र आर्थिक एकीकरणको प्रवर्द्धनका लागि स्थापना गरेका थिए। ईएफटीए युरोपमा 3 (अन्य 2 - ईयू र यूके) आर्थिक समूहहरू मध्ये एक महत्त्वपूर्ण आर्थिक समूह हो।
|
भारत-युरोपेली स्वतन्त्र व्यापार सङ्घ (ईएफटीए) व्यापार र आर्थिक साझेदारी सम्झौता (टीईपीए), जसमाथि 10 मार्च 2024 मा नयाँ दिल्लीमा हस्ताक्षर गरिएको थियो, 1 अक्टोबर 2025 मा यो लागू भयो, जसले भारतको बाह्य व्यापार नीतिमा एक परिभाषित क्षणलाई चिह्नित गर्दछ।
यो चार विकसित युरोपेली राष्ट्रहरू, स्विट्जरल्याण्ड, नर्वे, आइसल्याण्ड र लिक्टेनस्टाइनसँग भारतको पहिलो स्वतन्त्र व्यापार सम्झौता हो अनि मात्रा र उद्देश्यको दृष्टिले सबैभन्दा महत्वाकांक्षी मध्ये एक हो। यसले भारतको आत्मनिर्भर भारत दृष्टिकोण र ईएफटीएको लचिलो, विविध साझेदारीको खोज बीच एक रणनीतिक अभिसरणलाई प्रतिनिधित्व गर्दछ।
यस सम्झौतामा 14 अध्यायहरू छन्, जसले वस्तुहरूको लागि बजार पहुँच, उत्पत्तिको नियम, व्यापार सहजीकरण, व्यापार उपचार, स्वच्छता र पादप स्वच्छता उपाय, व्यापारमा प्राविधिक अवरोध, निवेश प्रोत्साहन, सेवाहरू, बौद्धिक सम्पदा अधिकार, व्यापार र सतत विकास अनि अन्य कानुनी र क्षैतिज प्रावधानहरू जस्ता प्रमुख क्षेत्रहरूमा केन्द्रित छन्।
यसको मूलमा यो सम्झौताको उद्देश्य आगामी पन्ध्र वर्षमा भारतमा 100 बिलियन डलरको निवेशलाई खोल्ने र दस लाख प्रत्यक्ष रोजगारी सिर्जना गर्नु हो, यसलाई देशको आर्थिक इतिहासमा सबैभन्दा अग्रगामी व्यापार साझेदारीहरू मध्ये एक बनाउँछ।
फरक-फरक झण्डा भएको फरक-फरक देश/क्षेत्रको मानचित्र एआई-उत्पन्न सामग्री गलत हुन सक्छ।
|
टीईपीए के हो?
टीईपीए (व्यापार र आर्थिक साझेदारी सम्झौता) एक आधुनिक र महत्वाकांक्षी सम्झौता हो जुन भारतद्वारा हस्ताक्षर गरिएको कुनै पनि स्वतन्त्र व्यापार सम्झौता (एफटीए) मा पहिलो पटक निवेश र रोजगारी सिर्जनामा बाध्यकारी प्रतिबद्धताहरू सामेल गर्दछ।
|
टीईपीएका मुख्य विशेषताहरू
उद्देश्यपूर्ण निवेश
धारा 7.1 अन्तर्गत, ईएफटीएका चार सदस्य देशहरूले पहिलो 10 वर्षभित्र भारतमा विदेशी प्रत्यक्ष निवेश (एफडीआई) 50 बिलियन डलरसम्म बढाउने प्रतिबद्धता जनाएका छन्, त्यसपछि अर्को पाँच वर्षमा थप 50 बिलियन डलरले बढाउने प्रतिबद्धता व्यक्त गरेका छन्।
पोर्टफोलियो निवेशको विपरीत, यी दीर्घकालीन, क्षमता निर्माण निवेशहरू हुन् जुन विनिर्माण, नवाचार र अनुसन्धानमा केन्द्रित छन्। समयका साथै, तिनीहरूले दस लाख प्रत्यक्ष रोजगारी सिर्जना गर्ने र भारतको कुशल कार्यबल र युरोपको प्रविधि पारिस्थितिक तन्त्र बीच गहिरो सम्बन्ध स्थापित गर्ने अपेक्षा गरिएको छ।
निवेश सुविधालाई सुव्यवस्थित गर्नका लागि एक समर्पित भारत-ईएफटीए डेस्क, जुन फरवरी 2025 देखि सञ्चालनमा छ, सम्भावित निवेशकहरूको लागि एकल-खिड्की मञ्चको रूपमा कार्य गर्दछ, जसले संयुक्त उद्यम र एसएमई सहयोगलाई बढ़ावा दिँदै नवीकरणीय ऊर्जा, जीवन विज्ञान, इञ्जिनियरिङ र डिजिटल रूपान्तरणमा ध्यान केन्द्रित गर्दछ।
सन्तुलित बजार पहुँच
टीईपीएले महत्वाकांक्षा र विवेक बीच सन्तुलन कायम राख्छ। ईएफटीएले 92.2% ट्यारिफ लाइनहरूमा ट्यारिफ छुटहरू प्रस्ताव गरेको छ, जसले भारतको 99.6% निर्यातलाई कवर गर्दछ, जसमा सबै गैर-कृषि उत्पाद र प्रशोधित कृषि उत्पादहरू सामेल छन्।
यसको सट्टा भारतले 82.7% ट्यारिफ लाइनहरूमा पहुँच विस्तार गरेको छ, जुन ईएफटीए निर्यातको 95.3% हो, तर कड़ा सुरक्षा उपायहरूका साथ। ईएफटीएबाट आयातित 80% भन्दा अधिकमा सुन हुन्छ, जहाँ प्रभावकारी शुल्कमा कुनै परिवर्तन गरिएको छैन।
दुग्ध, सोया, कोइला, औषधि, चिकित्सा उपकरण र चयनित खाद्य उत्पादहरू जस्ता संवेदनशील क्षेत्रहरूलाई बहिष्करण सूचीमा राखिएको छ। मेक इन इण्डिया र उत्पादनसित जोड़िएको प्रोत्साहन (पीएलआई) योजना जस्ता प्रमुख कार्यक्रम अन्तर्गतका उत्पादहरूका लागि, ट्यारिफ कटौती 5-10 वर्षमा चरणबद्ध रूपमा गरिन्छ, जसले गर्दा घरेलु उद्योगहरूलाई पूर्ण प्रतिस्पर्धा शुरु हुनअघि मजबुत हुन समय मिल्दछ।
सेवा र कुशल प्रतिभाहरूको लागि एक प्रवेशद्वार
भारतको सकल मूल्य अभिवृद्धि (जीभीए) मा सेवाहरूको योगदान 55% भन्दा अधिक हुनाका साथै टीईपीएले ज्ञान र डिजिटल सेवाहरूमा अघिल्लो पुस्ताको व्यापारको लागि एक मञ्च प्रदान गर्दछ।
भारतले 105 उप-क्षेत्रहरूमा प्रतिबद्धता जनाएको छ, जबकि ईएफटीएका प्रस्तावहरूमा स्विट्जरल्याण्डबाट 128, नर्वेबाट 114, आइसल्याण्डबाट 110 र लिक्टेनस्टाइनबाट 107 क्षेत्र सामेल छ। यसमा आईटी र व्यापार सेवाहरू, शिक्षा, मिडिया, सांस्कृतिक र व्यावसायिक सेवाहरू जस्ता प्रमुख भारतीय शक्तिहरू सामेल छन्।
टीईपीएको एक निर्णायक तत्व नर्सिङ, चार्टर्ड एकाउन्टेन्सी र वास्तुकला जस्ता पेशाहरूमा पारस्परिक मान्यता सम्झौता (एमआरएहरू) लाई सामेल गर्नु हो, जुन सहज व्यावसायिक गतिशीलताको दिशामा एक कदम हो।
टीईपीएले आईटी र व्यापार सेवा, सांस्कृतिक र मनोरञ्जन सेवा, शिक्षा, र श्रव्य-दृश्य सेवाहरू जस्ता मुख्य क्षेत्रहरूमा भारतको सेवा निर्यातलाई पनि बढावा दिने अपेक्षा गरिएको छ।
ईएफटीएका सेवा प्रतिबद्धताहरूले निम्नलिखित माध्यमबाट राम्रो बजार पहुँच प्रदान गर्दछन्:
मोड 1: सेवाहरूको डिजिटल वितरण
मोड 3: व्यावसायिक उपस्थिति
मोड 4: कुशल पेशेवरहरूको प्रवेश र अस्थायी प्रवासको लागि अधिक निश्चितता
आईपीआर, नवाचार र विश्वास
टीईपीएको बौद्धिक सम्पदा अधिकार (आईपीआर) प्रावधानहरूले टीआरआईपीएस अन्तर्गत प्रतिबद्धताहरूलाई पुष्टि गर्दछन्, जसले सार्वजनिक स्वास्थ्य र जेनेरिक औषधिहरूमा भारतको लचिलोपनलाई कायम राख्दै उच्च स्तरको सुरक्षा सुनिश्चित गर्दछ।
स्विट्जरल्याण्ड, जुन एक वैश्विक नवाचार केन्द्र हो, यसका लागि आईपीआर अध्यायले भारतको नियामक क्षमतामा विश्वासलाई दर्शाउँछ, जबकि पेटेन्ट एभरग्रीनिङ विरुद्ध भारतको सुरक्षा उपाय औषधिहरूमा किफायती पहुँचलाई रक्षा गर्दछ। यो सन्तुलनले टीईपीएलाई नवाचार र समावेशीकरण बीच विश्वास-आधारित सहयोगको एक आदर्श बनाउँछ।
सतत र समावेशी विकास
टीईपीएले सतत विकास, समावेशी विकास, सामाजिक प्रगति र पर्यावरण संरक्षणमा जोड दिन्छ। यसले व्यापार प्रक्रियाहरूमा पारदर्शिता, दक्षता, सरलीकरण, सामञ्जस्य र निरन्तरतालाई बढावा दिनेछ।
क्षेत्रीय अवसर: लाभ कहाँबाट आउँछ
भारत-ईएफटीए व्यापार तथा आर्थिक साझेदारी सम्झौता (टीईपीए) ले विभिन्न उद्योगहरूमा अवसरहरूको द्वार खोल्दछ। ईएफटीएको प्रस्तावमा 92% ट्यारिफ लाइन सामेल भएको कारण मेसिनरी, जैविक रसायन, वस्त्र र प्रशोधित खाद्य पदार्थ जस्ता क्षेत्रहरूमा भारतीय निर्यातकहरूले ईएफटीए बजारहरूमा उल्लेखनीय रूपमा सुधारिएको पहुँच प्राप्त गर्नेछन्। यसले प्रतिस्पर्धात्मकता बढाउने, अनुपालन लागत कम गर्ने र भारतीय उत्पादहरूको लागि बजार प्रवेशलाई तीव्र बनाउने अपेक्षा गरिएको छ।
कृषि र सम्बद्ध वस्तुहरू
वित्तीय वर्ष 2024-25 मा ईएफटीएलाई भारतको निर्यात 72.37 मिलियन डलरको छ, जसमा ग्वार गम, प्रशोधित सब्जी, बासमती चामल, दाल, फल र अङ्गुर प्रमुख छन्।
टीईपीएले यी श्रेणीहरूमा, विशेष रूपमा स्विट्जरल्याण्ड र नर्वेमा, ट्यारिफमा कम वा समाप्त गर्दछ, जसले ईएफटीएसँग भारतको कृषि व्यापारको 99% भन्दा अधिक हिस्सा ओगटेका छन्।
|
देश-विशिष्ट लाभ
|
|
ईएफटीए राष्ट्र
|
उत्पाद / एचएस कोड
|
ट्यारिफ छुट / अवसर
|
|
स्विट्जरल्याण्ड
|
खाद्य उत्पाद
|
127.5 सीएचएफ/100 किलोग्रामसम्मको ट्यारिफ समाप्त; भारतीय निर्यातको लागि अवसर
|
|
कन्फेक्शनरी, बिस्कुट
|
शुल्कमा कटौतीले प्रशोधित खाद्य पदार्थहरूमा अवसर पैदा भयो
|
|
ताजा अङ्गुर
|
272 सीएचएफ/100 किलोग्रामसम्मको शुल्क समाप्त
|
|
बदाम र बीउ, ताजा सब्जी
|
मुक्त व्यापार सम्झौतापछि शून्य शुल्क, प्रतिस्पर्धालाई बढ़ावा
|
|
नर्वे
|
खाद्य उत्पाद, मसला
|
धेरै शुल्क लाइनहरूमा शुल्क मुक्त पहुँच
|
|
चामल
|
शुल्कमा कटौती (गैर-खाद्य उद्देश्यहरूका लागि) ले नयाँ बजार खोल्दछ
|
|
प्रशोधित सब्जी र फल
|
चयनित लाइनहरूमा शुल्क मुक्त पहुँच
|
|
बिस्कुट, माल्ट एक्सट्—याक्ट, पेय पदार्थ
|
शुल्कमा राहतले भारतीय ब्रान्डहरूको पहुँचमा सुधार भयो
|
|
आइसल्याण्ड
|
प्रशोधित खाद्य पदार्थ
|
उच्च एमएफएन शुल्क (97 आईएसके/किलोग्राम सम्म) शून्यमा कटौती गरियो
|
|
चकलेट र कन्फेक्शनरी
|
शुल्क समाप्त; प्रशोधित खाद्य निर्यातको बलियो सम्भावना
|
|
ताजा/चिसो सब्जी
|
शुल्क उन्मूलन
|
कफी र चिया
ईएफटीए देश मिलेर 175 मिलियन डलर मूल्यको कफी आयात गर्छन्, जुन वैश्विक व्यापारको लगभग 3% हो।
सबै कफी लाइनहरूमा शून्य शुल्कको साथ, टीईपीएले भारतीय उत्पादकहरूलाई स्विट्जरल्याण्ड र नर्वेमा प्रिमियम बजारहरूमा पहुँच गर्न सक्षम बनाउँछ, जो छायाँमा उब्जाइएको र हातले छनोट गरिएको भारतीय कफीको लागि आदर्श गन्तव्य हो।
चियाको लागि, ईएफटीएको सानो तर उच्च-मूल्य भएको बजार (वार्षिक लगभग 3 मिलियन किलोग्राम) ले पहिले नै फाइदाहरू प्रतिबिम्बित गरिसकेको छ। भारतको औसत निर्यात प्राप्ति 2024-25 मा बढेर 6.77/किलोग्राम पुगेको छ, जुन अघिल्लो वर्षको 5.93/किलोग्रामबाट बढेको छ।
समुद्री उत्पाद
टीईपीए अन्तर्गत, भारतीय समुद्री उत्पादहरूले ईएफटीए देशहरूमा महत्त्वपूर्ण ट्यारिफ छुटहरूबाट लाभ उठाउनेछन्:
|
देश अनुसार बजार लाभ
|
|
नर्वे
|
माछा र झिँगे आहारमा 13.16% सम्मको शुल्कमा छुट, जसले भारतीय उत्पादहरूलाई अधिक प्रतिस्पर्धी बनाउन सक्नेछ र आहार तथा कच्चा पदार्थको निर्यातमा वृद्धि हुनेछ।
|
|
आइसल्याण्ड
|
फ्रिज गरिएका, तयार र संरक्षित झिँगा, झिँगा, स्क्विड र कटलफिशमा 10% सम्मको ट्यारिफ उन्मूलन, साथै माछाको आहारमा 55% सम्मको कटौती।
|
|
स्विट्जरल्याण्ड
|
माछाको बोसो र तेलमा शून्य शुल्क (कलेजोको तेल बाहेक)।
|
औद्योगिक र विनिर्माण लाभ
वित्तीय वर्ष 2024-25 मा ईएफटीएमा इञ्जिनियरिङ वस्तुहरूको निर्यात 315 मिलियन डलर पुगेको छ, जुन वर्ष-दर-वर्ष 18% ले बढेको छ। यो सम्झौताले विद्युतीय मेसिनरी, तामा उत्पादन, ऊर्जा-कुशल प्रणाली र सटीक इञ्जिनियरिङको लागि बजार पहुँच विस्तार गर्दछ।
0.13 बिलियन डलर मूल्यको वस्त्र एवं परिधान र छाला तथा जुत्ता-चप्पल शुल्क स्थिरता र मानकको सरलीकरणबाट लाभान्वित हुनेछन्, जबकि खेलकुदका सामान र खेलौनाहरूले शून्य-शुल्क पहुँच र अनुरूप मानकहरूको पारस्परिक मान्यताबाट लाभ उठाउनेछन्।
रत्न र गहनाको लागि, टीईपीएले ईएफटीएमा शुल्क-मुक्त पहुँचलाई समेकित गर्दछ, जसले हीरा, सुन र रङ्गीन रत्नहरूमा निर्यातकहरूको लागि दीर्घकालीन पूर्वानुमान सुनिश्चित हुँदछ।
इलेक्ट्रोनिक्स र सफ्टवेयर
100 बिलियन अमेरिकी डलरको निवेश प्रतिबद्धता र उच्च आय भएका युरोपेली बजारहरूमा प्राथमिकतापूर्ण पहुँचको साथ, टीईपीएले भारतको इलेक्ट्रोनिक्स क्षेत्रको लागि रणनीतिक आधार प्रदान गर्दछ - विशेष गरी वैश्विक स्तरमा विस्तार गर्ने इच्छा राख्ने एमएसएमई र ओईएमहरूका लागि।
|
देश अनुसार बजार सम्भावना
|
|
स्विट्जरल्याण्ड
|
चिकित्सा इलेक्ट्रोनिक्स (नैदानिक उपकरण, पहिरन योग्य उपकरण), स्मार्ट सेन्सर र एम्बेडेड सिस्टम, सुरक्षित सञ्चार मोड्युल (वित्तीय प्रौद्योगिकी र ब्याङ्किङका लागि)।
रणनीतिक बढ़त: स्वामित्व भएको प्रविधिको सुरक्षाका लागि टीईपीएको आईपीआर अध्यायको लाभ उठाउनुहोस्।
|
|
नर्वे
|
ईभी घटक र ब्याट्री प्रबन्धन प्रणालीहरू, समुद्री इलेक्ट्रोनिक्स (नेभिगेशन, सोनार, आईओटी बोय), स्मार्ट ग्रिड र ऊर्जा निगरानी उपकरण।
रणनीतिक बढ़त: नर्वेको जलवायु-प्रविधि लक्ष्य र सार्वजनिक खरिद च्यानलहरूका साथ तालमेल बसाउनुपर्छ।
|
|
आइसल्याण्ड
|
कम्प्याक्ट चिकित्सा उपकरण र डायग्नोस्टिक्स, स्मार्ट होम र ऊर्जा-कुशल इलेक्ट्रोनिक्स, शैक्षिक प्राविधिक हार्डवेयर (ट्याब्लेट, सेन्सर)।
रणनीतिक बढ़त: विशिष्ट वितरक र जन स्वास्थ्य पहलहरूलाई लक्षित गर्नुपर्छ
|
|
लिकटेनस्टाइन
|
औद्योगिक नियन्त्रण प्रणाली, ब्याङ्किङका लागि सुरक्षित इम्बेडेड इलेक्ट्रोनिक्स, ओईएमहरूको लागि उच्च-परिशुद्धता घटक।
रणनीतिक बढ़त: भारतलाई युरोपेली ओईएमहरूको लागि विश्वसनीय ईएमएस साझेदारको रूपमा स्थापित गर्नुपर्छ।
|
रसायन, प्लास्टिक र सम्बद्ध उत्पाद
ईएफटीएले भारतको 95% रासायनिक निर्यातमा शून्य वा कम ट्यारिफ प्रदान गरेको छ, जसले एफटीएभन्दा पहिलाका शुल्कहरूमा 54% सम्म कटौती भएको छ।
विशेष गरी घरेलु जनावरको भोजन, रबर, सिरेमिक र गिलासबाट बस्नेका पदार्थहरूमा निर्यात 49 मिलियन डलरबाट बढ़ेर 65-70 मिलियन डलर हुने अनुमान गरिएको छ।
प्लास्टिक र शेलक-आधारित उत्पादहरूको लागि, टीईपीएले उच्च-मूल्य युरोपेली बजारहरूमा विविधीकरणलाई सक्षम बनाउँछ, जसले अमेरिका जस्ता ट्यारिफ-भारी गन्तव्यहरूमा निर्भरता कम हुन्छ।
पारस्परिक विश्वासमा आधारित साझेदारी
भारतको लागि, टीईपीए व्यापार सम्झौताभन्दा अधिक हो, यो समान विचारधारा भएका अर्थतन्त्रहरूसँग रणनीतिक विश्वासको एक साधन हो, जसले पारदर्शिता, नियम-आधारित व्यापार र नवाचारलाई महत्व दिन्छ।
यसले व्यापार उदारीकरणको लागि एक परिपक्व दृष्टिकोणलाई पनि प्रदर्शन गर्दछ, जसले घरेलु हितहरूको रक्षा गर्दै भारतलाई वैश्विक आपूर्ति शृङ्खलामा एक विश्वसनीय साझेदारको रूपमा प्रस्तुत गर्दछ।
निवेश, रोजगारी, प्रविधि र स्थिरताका लागि ढोका खोलेर टीईपीएले एक आधुनिक, महत्वाकांक्षी, सन्तुलित र दूरदर्शी आर्थिक साझेदारीको सारलाई प्रस्तुत गर्दछ।
निष्कर्ष
भारत-ईएफटीए व्यापार तथा आर्थिक साझेदारी सम्झौता (टीईपीए) ले चार विकसित युरोपेली राष्ट्रहरूसँग भारतको पहिलो एफटीए स्थापना गर्ने ऐतिहासिक कोसेढुङ्गालाई प्रतिनिधित्व गर्दछ। यसले आगामी 15 वर्षमा 100 बिलियम अमेरिकी डलरको निवेश र 10 लाख प्रत्यक्ष रोजगारी सिर्जना गर्ने प्रतिबद्धता लिएर आएको छ। यो सम्झौताले मेक इन इण्डिया र आत्मनिर्भर भारतको उद्देश्यलाई अगाडि बढाउँदै वस्तु र सेवाहरूको लागि बजार पहुँच बढाउँछ, बौद्धिक सम्पत्ति अधिकारलाई बलियो बनाउँछ अनि सतत र समावेशी विकासलाई प्रवर्द्धन बढ़ावा दिँदछ।
सन्दर्भ
वाणिज्य तथा उद्योग मन्त्रालय
https://www.commerce.gov.in/international-trade/trade-agreements/india-efta-tepa/
https://www.pib.gov.in/PressReleaseIframePage.aspx?PRID=2013169
पीआईबी
https://www.pib.gov.in/PressNoteDetails.aspx?NoteId=154945&ModuleId=3
https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2173138
******
भीभी/एम
(Backgrounder ID: 155570)
Visitor Counter : 4
Provide suggestions / comments