પરિચય

ઓપરેશન સિંદૂર અપ્રમાણ યુદ્ધના ઉભરતા પેટર્નના સંતુલિત લશ્કરી પ્રતિભાવ તરીકે ઉભરી આવ્યું, જેમાં લશ્કરી કર્મચારીઓની સાથે નિઃશસ્ત્ર નાગરિકોને પણ નિશાન બનાવવામાં આવે છે. એપ્રિલ 2025માં પહેલગામમાં પ્રવાસીઓ પર થયેલો આતંકવાદી હુમલો આ પરિવર્તનની ભયાનક યાદ અપાવે છે. ભારતનો પ્રતિભાવ ઇરાદાપૂર્વકનો, સચોટ અને વ્યૂહાત્મક હતો. નિયંત્રણ રેખા કે આંતરરાષ્ટ્રીય સરહદ પાર કર્યા વિના, ભારતીય સેનાએ આતંકવાદી માળખા પર હુમલો કર્યો અને અનેક જોખમોનો નાશ કર્યો. જો કે, વ્યૂહાત્મક પ્રતિભા ઉપરાંત, રાષ્ટ્રીય સંરક્ષણમાં સ્વદેશી હાઇ-ટેક સિસ્ટમ્સનું સીમલેસ એકીકરણ એ સૌથી નોંધપાત્ર બાબત હતી. ડ્રોન યુદ્ધ હોય, સ્તરીય હવાઈ સંરક્ષણ હોય કે ઇલેક્ટ્રોનિક યુદ્ધ હોય, ઓપરેશન સિંદૂર લશ્કરી કામગીરીમાં ટેકનોલોજીકલ સ્વનિર્ભરતા તરફ ભારતની સફરમાં એક સીમાચિહ્નરૂપ છે.

હવાઈ સંરક્ષણ ક્ષમતાઓ: સંરક્ષણની પ્રથમ હરોળ તરીકે ટેકનોલોજી

07-08 મે 2025ની રાત્રે પાકિસ્તાને ડ્રોન અને મિસાઇલોનો ઉપયોગ કરીને ઉત્તર અને પશ્ચિમ ભારતમાં અવંતિપુરા, શ્રીનગર, જમ્મુ, પઠાણકોટ, અમૃતસર, કપૂરથલા, જલંધર, લુધિયાણા, આદમપુર, ભટિંડા, ચંદીગઢ, નાલ, ફલોદી, ઉત્તરલાઈ અને ભૂજ સહિત અનેક લશ્કરી સ્થળો પર હુમલો કરવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. જેને ઇન્ટિગ્રેટેડ કાઉન્ટર યુએએસ (માનવરહિત હવાઈ પ્રણાલી) ગ્રીડ અને હવાઈ સંરક્ષણ પ્રણાલીઓ દ્વારા તોડી પાડવામાં આવ્યા હતા.

વાયુ સંરક્ષણ પ્રણાલીઓ રડાર, નિયંત્રણ કેન્દ્રો, તોપખાના અને વિમાન- અને જમીન-આધારિત મિસાઇલોના નેટવર્કનો ઉપયોગ કરીને જોખમોને શોધી કાઢે છે, ટ્રેક કરે છે અને નિષ્ક્રિય કરે છે.

8 મેની સવારે ભારતીય સશસ્ત્ર દળોએ પાકિસ્તાનમાં અનેક સ્થળોએ હવાઈ સંરક્ષણ રડાર અને સિસ્ટમોને નિશાન બનાવ્યા હતા. લાહોરમાં એક હવાઈ સંરક્ષણ પ્રણાલીને તટસ્થ કરવામાં આવી હતી [1]

સિસ્ટમની કામગીરી

ઓપરેશન સિંદૂરના ભાગ રૂપે, નીચેનાનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો:

• પેચોરા, OSA-AK અને LLAD ગન (લો-લેવલ એર ડિફેન્સ ગન) જેવી યુદ્ધ-પ્રમાણિત AD (એર ડિફેન્સ) સિસ્ટમ્સ.
• આકાશ જેવી સ્વદેશી પ્રણાલીઓ, જેણે શાનદાર પ્રદર્શન કર્યું

આકાશ એ ટૂંકા અંતરની સપાટીથી હવામાં પ્રહાર કરતી મિસાઇલ સિસ્ટમ છે. જે સંવેદનશીલ વિસ્તારો અને સંવેદનશીલ સ્થળોને હવાઈ હુમલાઓથી સુરક્ષિત રાખે છે. આકાશ શસ્ત્ર પ્રણાલી ગ્રુપ મોડ અથવા ઓટોનોમસ મોડમાં એકસાથે અનેક લક્ષ્યોને નિશાન બનાવી શકે છે. તેમાં બિલ્ટ-ઇન ઇલેક્ટ્રોનિક કાઉન્ટર-કાઉન્ટર મેઝર્સ (ECCM) સુવિધાઓ છે. સમગ્ર શસ્ત્ર પ્રણાલી મોબાઇલ પ્લેટફોર્મ પર ગોઠવેલ છે.[2]

ભારતની વાયુ સંરક્ષણ પ્રણાલીએ અસાધારણ સુમેળમાં કામ કર્યું છે, જેમાં સેના, નૌકાદળ અને મુખ્યત્વે વાયુસેનાની સંપત્તિઓનું સંયોજન હતું. આ પ્રણાલીઓએ એક અભેદ્ય દિવાલ બનાવી, જેણે પાકિસ્તાન દ્વારા બદલો લેવાના ઘણા પ્રયાસોને નિષ્ફળ બનાવ્યા હતા.

ભારતીય વાયુસેનાની ઇન્ટિગ્રેટેડ એર કમાન્ડ એન્ડ કંટ્રોલ સિસ્ટમ (IACCS) એ આ બધા તત્વોને એકસાથે લાવ્યા, જે આધુનિક યુદ્ધ માટે મહત્વપૂર્ણ નેટ-કેન્દ્રિત ઓપરેશનલ ક્ષમતાઓ પ્રદાન કરે છે.

ચોકસાઈ સાથે આક્રમક કાર્યવાહી

ભારતના આક્રમક હુમલાઓમાં પાકિસ્તાનના મુખ્ય એરબેઝ - નૂર ખાન અને રહીમયાર ખાન - ને સર્જિકલ ચોકસાઈ સાથે નિશાન બનાવવામાં આવ્યા હતા. ફરતા શસ્ત્રોનો ઉપયોગ વિનાશક અસર માટે કરવામાં આવ્યો હતો, જે દરેક દુશ્મન રડાર અને મિસાઇલ સિસ્ટમ્સ સહિત ઉચ્ચ-મૂલ્યના લક્ષ્યોને શોધીને તેનો નાશ કરતા હતા.

લોઇટરિંગ વેપન સિસ્ટમ્સ, જેને "આત્મઘાતી ડ્રોન" અથવા "કેમિકેઝ ડ્રોન" તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તે એવી હથિયાર સિસ્ટમ્સ છે, જે હુમલો કરતા પહેલા યોગ્ય લક્ષ્ય શોધવા માટે લક્ષ્ય વિસ્તાર પર ફરતી રહે છે અથવા ગોળ ઉડતી રહે છે.

આ બધા હુમલાઓમાં ભારતીય સંપત્તિને કોઈ નુકસાન પહોંચ્યુ નથી, જે આપણી દેખરેખ, આયોજન અને વિતરણ પ્રણાલીઓની અસરકારકતા દર્શાવે છે. લાંબા અંતરના ડ્રોનથી લઈને માર્ગદર્શિત શસ્ત્રો સુધીની આધુનિક સ્વદેશી ટેકનોલોજીના ઉપયોગથી આ હુમલાઓ ખૂબ અસરકારક અને રાજકીય રીતે સંતુલિત બન્યા હતા.

ભારતીય વાયુસેનાએ ચીન દ્વારા પાકિસ્તાનને પૂરી પાડવામાં આવેલી હવાઈ સંરક્ષણ પ્રણાલીઓને બાયપાસ કરીને તેમને જામ કરી દીધી અને માત્ર 23 મિનિટમાં મિશન પૂર્ણ કરીને ભારતની ટેકનોલોજીકલ કુશળતા દર્શાવી હતી.

ધમકીઓને બેઅસર કરવાના પુરાવા

ઓપરેશન સિંદૂર દ્વારા ભારતીય પ્રણાલીઓ દ્વારા પ્રતિકૂળ ટેકનોલોજીના નિષ્ક્રિયકરણના નક્કર પુરાવા પણ રજૂ કરવામાં આવ્યા:

• PL-15 મિસાઇલોના ટુકડા (ચીની મૂળ)
• ટર્કિશ મૂળના યુએવી, જેને "યીહા" અથવા "યીહાવ" નામ આપવામાં આવ્યું છે.
• લાંબા અંતરના રોકેટ, ક્વોડકોપ્ટર અને કોમર્શિયલ ડ્રોન

આને શોધી કાઢવામાં આવ્યા હતા અને ઓળખવામાં આવ્યા હતા, જે દર્શાવે છે કે વિદેશમાંથી પૂરા પાડવામાં આવેલા અદ્યતન શસ્ત્રોનો ઉપયોગ કરવાના પાકિસ્તાનના પ્રયાસો છતાં, ભારતનું સ્વદેશી હવાઈ સંરક્ષણ અને ઇલેક્ટ્રોનિક યુદ્ધ નેટવર્ક શ્રેષ્ઠ રહ્યું છે.

સિસ્ટમ્સ પર્ફોર્મન્સ: ભારતીય સેનાના હવાઈ સંરક્ષણ પગલાં

12 મેના રોજ લેફ્ટનન્ટ જનરલ રાજીવ ઘાઈ, ડિરેક્ટર જનરલ મિલિટરી ઓપરેશન્સ એ ઓપરેશન સિંદૂર પ્રેસ બ્રીફિંગમાં પરંપરાગત અને આધુનિક પ્રણાલીઓના મિશ્રણના ઉત્તમ પ્રદર્શન પર પ્રકાશ પાડ્યો:

તૈયારી અને સંકલન:

આતંકવાદીઓ પર સચોટ હુમલાઓ નિયંત્રણ રેખા કે આંતરરાષ્ટ્રીય સરહદ પાર કર્યા વિના કરવામાં આવ્યા હોવાથી, એવી ધારણા હતી કે પાકિસ્તાનનો જવાબ સરહદ પારથી આવશે.

• સેના અને વાયુસેના બંને તરફથી માનવરહિત હવાઈ પ્રણાલીઓ, ઇલેક્ટ્રોનિક યુદ્ધ સંપત્તિઓ અને હવાઈ સંરક્ષણ શસ્ત્રોનું એક અનોખું મિશ્રણ.
• આંતરરાષ્ટ્રીય સરહદથી અંદરની તરફ અનેક રક્ષણાત્મક સ્તરો:

1. કાઉન્ટર માનવરહિત હવાઈ પ્રણાલીઓ
2. ખભા પર રાખીને છોડવામાં આવતા શસ્ત્રો
3. જૂના હવાઈ સંરક્ષણ શસ્ત્રો
4. આધુનિક હવાઈ સંરક્ષણ શસ્ત્ર પ્રણાલીઓ

આ બહુ-સ્તરીય સંરક્ષણે 9-10 મેની રાત્રે પાકિસ્તાન વાયુસેના દ્વારા આપણા એરફિલ્ડ્સ અને લોજિસ્ટિક્સ સ્થાપનો પર થયેલા હુમલાઓને અટકાવ્યા. છેલ્લા દાયકામાં સતત સરકારી રોકાણ દ્વારા બનાવવામાં આવેલી આ સિસ્ટમો કામગીરી દરમિયાન બળ વધારનારી સાબિત થઈ છે. દુશ્મનના વળતા હુમલા દરમિયાન સમગ્ર ભારતમાં નાગરિક અને લશ્કરી માળખાગત સુવિધાઓ મોટાભાગે સુરક્ષિત રહે તે સુનિશ્ચિત કરવામાં તેમણે મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી હતી.

ઇસરોનું યોગદાન: 11 મેના રોજ એક કાર્યક્રમમાં ઇસરો ચેરમેન વી નારાયણને ઉલ્લેખ કર્યો હતો કે દેશના નાગરિકોની સલામતી સુનિશ્ચિત કરવા માટે વ્યૂહાત્મક હેતુ માટે ઓછામાં ઓછા 10 ઉપગ્રહો સતત ચોવીસ કલાક કાર્યરત છે. દેશની સુરક્ષા સુનિશ્ચિત કરવા માટે, રાષ્ટ્રને તેના ઉપગ્રહો દ્વારા સેવા આપવી પડશે. તેણે તેના 7,000 કિલોમીટરના દરિયાકાંઠાનું નિરીક્ષણ કરવું પડશે. તેને સમગ્ર ઉત્તરીય ભાગ પર સતત નજર રાખવી પડશે. સેટેલાઇટ અને ડ્રોન ટેકનોલોજી વિના, દેશ આ હાંસલ કરી શકશે નહીં.[3]

ડ્રોન પાવરનો વ્યવસાય: એક તેજીમય સ્વદેશી ઉદ્યોગ

ડ્રોન ફેડરેશન ઇન્ડિયા (DFI) એક અગ્રણી ઉદ્યોગ સંસ્થા છે. જે 550 થી વધુ ડ્રોન કંપનીઓ અને 5,500 ડ્રોન પાઇલટ્સનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે [4]. DFIનું વિઝન 2030 સુધીમાં ભારતને વૈશ્વિક ડ્રોન હબ બનાવવાનું છે અને તે વિશ્વભરમાં ભારતીય ડ્રોન અને કાઉન્ટર-ડ્રોન ટેકનોલોજીની ડિઝાઇન, વિકાસ, ઉત્પાદન, અપનાવવા અને નિકાસને પ્રોત્સાહન આપે છે. DFI વ્યવસાય કરવામાં સરળતા લાવે છે, ડ્રોન ટેકનોલોજી અપનાવવાને પ્રોત્સાહન આપે છે અને ઇન્ડિયા ડ્રોન ફેસ્ટિવલ જેવા અનેક કાર્યક્રમોનું આયોજન કરે છે. [5] ડ્રોન ક્ષેત્રમાં સામેલ કેટલીક કંપનીઓ આ પ્રમાણે છે:

આલ્ફા ડિઝાઇન ટેક્નોલોજીસ (બેંગલુરુ): સ્કાયસ્ટ્રાઇકર બનાવવા માટે ઇઝરાયલની એલ્બિટ સિસ્ટમ્સ સાથે ભાગીદારી કરી.

ટાટા એડવાન્સ્ડ સિસ્ટમ્સ સંરક્ષણ અને સુરક્ષામાં સંકલિત ઉકેલોની સંપૂર્ણ શ્રેણી પ્રદાન કરે છે અને છ દાયકાથી વધુ સમયથી ભારતીય સશસ્ત્ર દળો માટે વિશ્વસનીય ભાગીદાર તરીકે સેવા આપી છે.[6]

પારસ ડિફેન્સ એન્ડ સ્પેસ ટેક્નોલોજીસ સંરક્ષણ અને અવકાશ ક્ષેત્રોમાં કાર્યરત છે, જે સ્વદેશી રીતે ડિઝાઇન, વિકસિત અને ઉત્પાદિત (IDDM) ક્ષમતાઓ દ્વારા અલગ પડે છે. [7]

IG ડ્રોન્સ એક ડ્રોન ટેકનોલોજી કંપની છે. જે સંરક્ષણ અને અન્ય ઉદ્યોગ એપ્લિકેશનોમાં વિશેષતા ધરાવતા ડ્રોનના ઉત્પાદન અને સંશોધન અને વિકાસ માટે કામ કરે છે, તેમજ ડ્રોન સર્વેક્ષણ, મેપિંગ અને ઉદ્યોગ નિષ્ણાતો દ્વારા નિરીક્ષણ જેવી ડ્રોન સંબંધિત સેવાઓ પૂરી પાડે છે. કંપનીએ ભારતીય સેના, ભારત સરકાર, અનેક રાજ્ય સરકારો વગેરે સાથે ભાગીદારી કરી છે. [8]

ભારતીય ડ્રોન બજાર 2030 સુધીમાં $11 બિલિયન સુધી પહોંચવાનો અંદાજ છે, જે વૈશ્વિક ડ્રોન બજારના 12.2%નું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.[9]

આધુનિક યુદ્ધના કેન્દ્રમાં ડ્રોન

ભારતના લશ્કરી સિદ્ધાંતમાં ડ્રોન યુદ્ધનો સમાવેશ કરવાની સફળતા વર્ષોના સ્થાનિક સંશોધન અને વિકાસ અને નીતિગત સુધારાને આભારી છે. 2021થી આયાતી ડ્રોન પર પ્રતિબંધ અને PLI (ઉત્પાદન-લિંક્ડ પ્રોત્સાહન) યોજનાની રજૂઆતથી ઝડપી નવીનતાને વેગ મળ્યો છે. નાગરિક ઉડ્ડયન મંત્રાલયની ડ્રોન અને ડ્રોન ઘટકો માટે ઉત્પાદન સાથે જોડાયેલ પ્રોત્સાહન યોજના 30 સપ્ટેમ્બર, 2021ના ​​રોજ સૂચિત કરવામાં આવી હતી, જેમાં ત્રણ નાણાકીય વર્ષ (નાણાકીય વર્ષ 2021-22 થી નાણાકીય વર્ષ 2023-24) દરમિયાન કુલ રૂ. 120 કરોડનું પ્રોત્સાહન પૂરું પાડવામાં આવ્યું હતું.[10] ભવિષ્ય એઆઈ-સંચાલિત નિર્ણય લેવાની ક્ષમતા ધરાવતા સ્વાયત્ત ડ્રોનનું છે અને ભારત પહેલાથી જ તેનો પાયો નાખી રહ્યું છે.

નાણાકીય વર્ષ 2024-25માં સંરક્ષણ નિકાસ લગભગ 24,000 કરોડ રૂપિયાના રેકોર્ડ આંકડાને પાર કરી ગઈ. તેનો ઉદ્દેશ્ય 2029 સુધીમાં આ આંકડો વધારીને રૂ. 50,000 કરોડ કરવાનો છે અને 2047 સુધીમાં ભારતને એક વિકસિત રાષ્ટ્ર અને વિશ્વનો સૌથી મોટો સંરક્ષણ નિકાસકાર બનાવવાનો છે. [11]

"મેક ઇન ઇન્ડિયા" પહેલ અને આત્મનિર્ભરતા માટેના મજબૂત અભિયાન દ્વારા સંચાલિત, ભારત એક મુખ્ય સંરક્ષણ ઉત્પાદન કેન્દ્ર તરીકે ઉભરી આવ્યું છે. નાણાકીય વર્ષ 2023-24માં સ્વદેશી સંરક્ષણ ઉત્પાદન રેકોર્ડ 1.27 લાખ કરોડ રૂપિયા સુધી પહોંચવાનું લક્ષ્ય છે. જ્યારે નાણાકીય વર્ષ 2024-25માં નિકાસ વધીને 23,622 કરોડ રૂપિયા થવાની ધારણા છે, જે 2013-14 કરતા 34 ગણો વધારો દર્શાવે છે. વ્યૂહાત્મક સુધારાઓ, ખાનગી ક્ષેત્રની ભાગીદારી અને મજબૂત સંશોધન અને વિકાસને કારણે ધનુષ આર્ટિલરી ગન સિસ્ટમ, એડવાન્સ્ડ ટોવ્ડ આર્ટિલરી ગન સિસ્ટમ (ATAGS), મુખ્ય યુદ્ધ ટેન્ક (MBT) અર્જુન, લાઇટ સ્પેશિયાલિસ્ટ વ્હીકલ્સ, હાઇ મોબિલિટી વ્હીકલ્સ, લાઇટ કોમ્બેટ એરક્રાફ્ટ (LCA) તેજસ, એડવાન્સ્ડ લાઇટ હેલિકોપ્ટર (ALH), લાઇટ યુટિલિટી હેલિકોપ્ટર (LUH), આકાશ મિસાઇલ સિસ્ટમ, વેપન લોકેટિંગ રડાર, 3D ટેક્ટિકલ કંટ્રોલ રડાર અને સોફ્ટવેર ડિફાઇન્ડ રેડિયો (SDR) જેવા અદ્યતન લશ્કરી પ્લેટફોર્મનો વિકાસ થયો છે, સાથે જ ડિસ્ટ્રોયર, સ્વદેશી એરક્રાફ્ટ કેરિયર, સબમરીન, ફ્રિગેટ્સ, કોર્વેટ્સ, ફાસ્ટ પેટ્રોલ વેસલ્સ, ફાસ્ટ એટેક શિપ અને ઓફશોર પેટ્રોલ વેસલ્સ જેવી નૌકાદળની સંપત્તિનો પણ વિકાસ થયો છે.

સરકારે રેકોર્ડ ખરીદી કરારો, iDEX હેઠળ નવીનતાઓ, SRIJAN જેવા અભિયાનો અને ઉત્તર પ્રદેશ અને તમિલનાડુમાં બે સંરક્ષણ ઔદ્યોગિક કોરિડોર દ્વારા આ વૃદ્ધિને ટેકો આપ્યો છે. LCH (લાઇટ કોમ્બેટ હેલિકોપ્ટર), પ્રચંડ હેલિકોપ્ટર અને ATAGS (એડવાન્સ્ડ ટોવ્ડ આર્ટિલરી ગન સિસ્ટમ માટે સ્વીકૃતિ) જેવા મુખ્ય સંપાદન સ્વદેશી ક્ષમતા તરફના પરિવર્તનને પ્રકાશિત કરે છે. 2029 સુધીમાં 3 લાખ કરોડ રૂપિયાનું ઉત્પાદન અને 50,000 કરોડ રૂપિયાની નિકાસના લક્ષ્ય સાથે, ભારત આત્મનિર્ભર અને વૈશ્વિક સ્તરે સ્પર્ધાત્મક સંરક્ષણ ઉત્પાદન શક્તિ તરીકે પોતાને મજબૂતીથી સ્થાપિત કરી રહ્યું છે.

નિષ્કર્ષ:

ઓપરેશન સિંદૂર ફક્ત વ્યૂહાત્મક સફળતાની વાર્તા નથી. આ ભારતની સંરક્ષણ સ્વદેશીકરણ નીતિઓની પુષ્ટિ છે. હવાઈ ​​સંરક્ષણ પ્રણાલીઓથી લઈને ડ્રોન સુધી, કાઉન્ટર-યુએએસ ક્ષમતાઓથી લઈને નેટ-સેન્ટ્રિક યુદ્ધ પ્લેટફોર્મ સુધી, સ્વદેશી ટેકનોલોજીએ જ્યારે સૌથી વધુ જરૂર હતી, ત્યારે પહોંચાડી છે. ખાનગી ક્ષેત્રની નવીનતા, જાહેર ક્ષેત્રના અમલીકરણ અને લશ્કરી દ્રષ્ટિકોણના સંયોજનથી ભારત માત્ર તેના લોકો અને પ્રદેશનું રક્ષણ કરી શક્યું નથી. પરંતુ 21મી સદીમાં એક ઉચ્ચ-તકનીકી લશ્કરી શક્તિ તરીકેની તેની ભૂમિકાને પણ મજબૂત બનાવી શક્યું છે. ભવિષ્યના સંઘર્ષોમાં, યુદ્ધભૂમિ ટેકનોલોજી દ્વારા વધુને વધુ આકાર પામશે. અને જેમ ઓપરેશન સિંદૂર દર્શાવે છે, ભારત નેતૃત્વ લેવા તૈયાર છે, તેની પોતાની નવીનતાઓથી સજ્જ, એક દૃઢ રાજ્ય દ્વારા સમર્થિત અને તેના લોકોની ચાતુર્યથી સંચાલિત.

સંદર્ભ:

References:

• Operation SINDOOR Press Briefing (May 12)
  • https://sansad.in/getFile/loksabhaquestions/annex/184/AU5448_8thzxt.pdf?source=pqals
  • https://www.drdo.gov.in/drdo/akash
  • https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2127670
  • https://www.youtube.com/watch?v=rvDkFE4mB1M
  • https://www.pib.gov.in/PressReleaseIframePage.aspx?PRID=2112555
  • https://nidar.org.in/about/
  • https://www.tataadvancedsystems.com/about
  • https://parasdefence.com/
  • https://igdrones.com/
  • https://www.igdtuw.ac.in/IGDTUW/uploads/798386185.pdf
  • https://sansad.in/getFile/loksabhaquestions/annex/184/AU5448_8thzxt.pdf?source=pqals
  • https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2127735

pdf ફાઈલ માટે અહીં ક્લીક કરો

AP/IJ/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com