પરિચય

2014-15થી 2025-26 સુધી, ભારતમાં જાતિગત બજેટ માટે ફાળવણીમાં નોંધપાત્ર વધારો થયો છે. 2014-15માં ₹0.98 લાખ કરોડથી વધીને 2025-26માં ₹4.49 લાખ કરોડ થયા બાદ, કેન્દ્રીય બજેટમાં જાતિગત બજેટનો ટકાવારી હિસ્સો 2014-15માં 5.46% થી વધીને નાણાકીય વર્ષ 2025-26માં 8.86% થયો છે [1].   આ જાહેર ખર્ચ દ્વારા જાતિગત સમાનતાને આગળ વધારવા માટે સરકારની સતત પ્રતિબદ્ધતા દર્શાવે છે.

ભારતે 2005-06માં જાતિગત બજેટ નિવેદન રજૂ કરીને સરકારી બજેટ અને ખર્ચને વધુ ન્યાયી અને મહિલાઓને સહાયક બનાવવાના તેના પ્રયાસોમાં એક મુખ્ય સીમાચિહ્નરૂપ બનાવ્યું. આ જાતિગત દ્રષ્ટિકોણ દ્વારા જાહેર સંસાધન ફાળવણીની તપાસ કરવાની દેશની પ્રતિબદ્ધતાને દર્શાવે છે. તે સ્વીકારે છે કે રાષ્ટ્રીય બજેટ સમાજના તમામ વર્ગોને સમાન રીતે અસર કરતા નથી, તેથી સરકારી ખર્ચમાં મહિલાઓની વિકાસલક્ષી જરૂરિયાતો પર પૂરતું ધ્યાન આપવામાં આવે તે સુનિશ્ચિત કરવા માટે એક વ્યવસ્થિત અભિગમની જરૂર છે.

જાતિ બજેટિંગ વેગ પકડી રહ્યું છે કારણ કે વધુ મંત્રાલયો અને વિભાગો જાતિ મુદ્દાઓથી વાકેફ થઈ રહ્યા છે અને જાતિ-સંવેદનશીલ અભિગમ સાથે તેમના કાર્યક્રમો અને યોજનાઓની સમીક્ષા કરવાનું શરૂ કરી રહ્યા છે. આ વિશ્લેષણાત્મક સાધન માત્ર એકાઉન્ટિંગ કવાયત તરીકે જ નહીં પરંતુ એક વ્યૂહાત્મક પદ્ધતિ તરીકે પણ કામ કરે છે જેથી ખાતરી કરી શકાય કે મહિલાઓની જરૂરિયાતો તમામ સરકારી કાર્યોમાં સમાવિષ્ટ છે, સેવાઓ મહિલાઓ સુધી પહોંચી રહી છે કે નહીં તે તપાસે છે અને ભારતની વિકાસ યોજનાઓમાં જાહેર સંસાધનોમાં મહિલાઓની પહોંચ સુધારવાનો હેતુ ધરાવે છે. [2]

ભારતના જાતિગત બજેટ માળખાના ઘટકો

જાતિગત બજેટને બે ભાગમાં વહેંચવામાં આવ્યું છે - મુખ્યત્વે મહિલાઓના લાભ માટે હોય તેવી યોજનાઓ માટે બજેટ જોગવાઈઓ. [3]

 

ભાગ A એવી યોજનાઓની વિગતો આપે છે જેમાં મહિલાઓ માટે 100% જોગવાઈ હોય.

ભાગ Bમાં એવી યોજનાઓનો સમાવેશ થાય છે જેમાં મહિલાઓ માટે ફાળવણી જોગવાઈના ઓછામાં ઓછા 30% હોય.

કેન્દ્રીય બજેટ 2024-25માં ભાગ Cને મહિલાઓ અને છોકરીઓ માટે 30% કરતા ઓછી ફાળવણીવાળી યોજનાઓ તરીકે સમાવવામાં આવ્યો હતો.[4]

GBSમાં ભાગ Cનો સમાવેશ મહિલાઓ માટે સરકારની ફાળવણી અને જાતિ સમાનતા અને મહિલા સશક્તિકરણ પ્રત્યેની તેની પ્રતિબદ્ધતાને સર્વાંગી રીતે પ્રતિબિંબિત કરે તેવી અપેક્ષા છે. [5]

ભારતમાં જાતિગત બજેટનો વિકાસ

[6]

જાતિગત બજેટ: કેન્દ્રીય બજેટ 2025-26- ખર્ચ નિવેદન

નાણાકીય વર્ષ 2025-26 માટે જાતિ બજેટમાં તેમના ફાળવણીના 30%થી વધુની જાણ કરનારા ટોચના 10 મંત્રાલયો/વિભાગો:

જાતિગત બજેટ: સકારાત્મક વલણો

ઓબ્ઝર્વર રિસર્ચ ફાઉન્ડેશનના 'ભારત, બાંગ્લાદેશ અને રવાંડામાં જાતિ-પ્રતિભાવ બજેટિંગ: એક સરખામણી' (જુલાઈ 2020) શીર્ષકવાળા એક પેપર અનુસાર, ભારત દ્વારા જાતિ બજેટિંગની રજૂઆત એક સકારાત્મક વલણ દર્શાવે છે:

 

આ વલણો સામૂહિક રીતે જાહેર ખર્ચ અને નીતિ આયોજનમાં લિંગ વિચારણાઓને મુખ્ય પ્રવાહમાં લાવવામાં ભારતની પ્રગતિ દર્શાવે છે.

નિષ્કર્ષ

ભારતમાં લિંગ બજેટિંગ એક પરિવર્તનશીલ શાસન સુધારણાનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે જે ઊંડા મૂળવાળા માળખાકીય અસમાનતાઓને દૂર કરવા અને સમાવેશી વિકાસને પ્રોત્સાહન આપવા માટે માત્ર સંસાધન ફાળવણીથી આગળ વધે છે. નાણાકીય વર્ષ 2025-26માં લિંગ બજેટ ફાળવણીમાં 6.8%થી 8.86% સુધીનો નોંધપાત્ર વધારો, એક વ્યાપક ત્રણ-ભાગના માળખાના વિકાસ અને મિશન શક્તિના પ્રારંભ સાથે, તમામ સરકારી પ્રવૃત્તિઓમાં જેન્ડર ચિંતાઓને મુખ્ય પ્રવાહમાં લાવવા માટે ભારતની અતૂટ પ્રતિબદ્ધતા દર્શાવે છે. જેન્ડર બજેટિંગ નોલેજ હબ પોર્ટલની સ્થાપના અને દસ મુખ્ય મંત્રાલયોની સક્રિય ભાગીદારી જે તેમના બજેટના 30%થી વધુ લિંગ પહેલ માટે ફાળવે છે તે પુરાવા-આધારિત, લિંગ-પ્રતિભાવશીલ નીતિનિર્માણ તરફ એક આદર્શ પરિવર્તનનો સંકેત આપે છે. આયોજન, બજેટ અને અમલીકરણના દરેક પાસામાં લિંગ લેન્સનો સમાવેશ કરીને, ભારત લિંગ-પ્રતિભાવશીલ શાસનમાં વૈશ્વિક નેતા તરીકે પોતાને સ્થાપિત કરી રહ્યું છે, વધુ સમાન અને સમાવિષ્ટ સમાજ માટે માર્ગ મોકળો કરી રહ્યું છે જ્યાં દરેક મહિલા તેની સંપૂર્ણ ક્ષમતાનો અનુભવ કરી શકે.

 

સંદર્ભ:

નાણા મંત્રાલય:

• https://www.indiabudget.gov.in/doc/eb/vol1.pdf
• https://www.indiabudget.gov.in/budget2016-2017/ub2016-17/eb/stat20.pdf

મહિલા અને બાળ વિકાસ મંત્રાલય:

• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2098912
• https://www.pib.gov.in/PressReleseDetailm.aspx?PRID=2137727
• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2098912
• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2094929
• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=1795471
• https://missionshakti.wcd.gov.in/gender-budgeting/about
• https://missionshakti.wcd.gov.in/public/documents/gbdocuments/17099660571749707051.pdf (પૃષ્ઠ 1)

ઓબ્ઝર્વર રિસર્ચ ફાઉન્ડેશન:

https://www.orfonline.org/public/uploads/posts/pdf/20230719005537.pdf (ભારત, બાંગ્લાદેશ અને રવાન્ડામાં લિંગ-પ્રતિભાવશીલ બજેટ: એક સરખામણી- 2020)

પીડીએફ ફાઇલ માટે અહીં ક્લિક કરો

AP/IJ/GP/JT

(Release ID: 2143402)