પરિચય

બિહારના નાલંદા જિલ્લાના શાંત માનપુર ગામમાં શ્રી મહેન્દ્ર કુમાર સિંહ રહે છે. 25 એકર જમીન અને અગિયાર લોકોના પરિવાર સાથે, ખેતી ફક્ત તેમનો વ્યવસાય જ નહીં પરંતુ તેમની જીવનશૈલી પણ છે. વર્ષોથી, તેઓ ચોખા-ઘઉંના પાક ચક્રને અનુસરતા હતા, વધુ ઉપજ માટે રાસાયણિક ખાતરો પર ખૂબ આધાર રાખતા હતા. પરંતુ સપાટી નીચે, તેમની જમીન ખાલી થતી જતી હતી, અને તેમની માનસિક શાંતિ પણ ખોરવાઈ ગઈ હતી. વધતા ખર્ચ, ઘટતી ઉત્પાદકતા અને માટીના સ્વાસ્થ્ય અંગેની ચિંતાઓ તેમના પર અસર કરવા લાગી.

"હું હંમેશા ખેતીના વધતા ખર્ચ અને ઈનપુટના વધતો ઉપયોગથી મારી જમીનના ધીમે ધીમે થતા નુકસાન વિશે ચિંતિત રહેતો હતો," શ્રી મહેન્દ્ર યાદ કરે છે.

તેમના જીવનમાં એક વળાંક આવ્યો જ્યારે તેઓ અમાવન પંચાયતમાં તૈનાત કૃષિ સંયોજક શ્રી અમિત રંજન પટેલને મળ્યા. પાકના અવશેષોને બાળવા અને વધતા ખર્ચ અંગેની તેમની ચિંતાઓ સાંભળ્યા પછી, શ્રી પટેલે એક સરળ પણ અસરકારક સૂચન આપ્યું - સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ યોજના હેઠળ તેમની માટીનું પરીક્ષણ કરાવો.

શ્રી મહેન્દ્ર સંમત થયા પણ તેમને ખાતરી નહોતી કે શું થશે. તેમની એક હેક્ટર જમીન પર એક પ્રદર્શન ગોઠવવામાં આવ્યું. જ્યારે પરીક્ષણ પરિણામો આવ્યા, ત્યારે તે દર્શાવ્યું કે જમીનમાં ખૂબ જ ઊંચી વિદ્યુત વાહકતા હતી અને તેમાં કાર્બનિક કાર્બન, નાઇટ્રોજન, ફોસ્ફેટ અને બોરોન જેવા આવશ્યક પોષક તત્વોનો અભાવ હતો. સૂચવેલા ઉકેલમાં ફળદ્રુપતા વધારવા માટે પ્રતિ એકર 1750 કિલો ખાતર અને ખેતરનું ખાતર, તેમજ ચોક્કસ માત્રામાં DAP અને યુરિયા ઉમેરવાનો સમાવેશ થતો હતો.

"શરૂઆતમાં હું ખચકાઈ રહ્યો હતો," તે સ્વીકારે છે. "આટલી બધી કાર્બનિક સામગ્રીનો ઉપયોગ કરવો જોખમી લાગતો હતો."

પરંતુ તેણે વિજ્ઞાન પર વિશ્વાસ કર્યો અને સૂચનોનું પાલન કર્યું. જ્યારે લણણીનો સમય આવ્યો, ત્યારે તે આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયો. પ્રદર્શન ખેતરે પ્રતિ હેક્ટર 32 ક્વિન્ટલ ઉત્પાદન આપ્યું - તેમના સામાન્ય ખેતર કરતાં 16% વધુ, જે પ્રતિ હેક્ટર માત્ર 27.5 ક્વિન્ટલ ઉત્પાદન આપે છે.

આજે, શ્રી મહેન્દ્ર માટી પરીક્ષણના ગર્વથી હિમાયતી છે.

"દરેક ખેડૂતે પોતાની માટીનું પરીક્ષણ કરાવવું જોઈએ અને ભવિષ્યની પેઢીઓ માટે જમીનનું સ્વાસ્થ્ય જાળવવું જોઈએ," તે ખાતરી સાથે કહે છે.

તેમની સ્ટોરી ઘણી વાર્તાઓમાંની એક છે - જે દર્શાવે છે કે કેવી રીતે સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ યોજના ભારતીય કૃષિમાં પરિવર્તન લાવી રહી છે, એક સમયે એક ખેતર.

2015નું વર્ષ આંતરરાષ્ટ્રીય માટી વર્ષ તરીકે ઉજવવામાં આવ્યું હતું. તે જ દિવસે, ભારતે 19 ફેબ્રુઆરીના રોજ દેશભરના દરેક ખેતરની પોષક સ્થિતિનું મૂલ્યાંકન કરવા માટે તેની સીમાચિહ્નરૂપ સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ યોજના પણ શરૂ કરી હતી. આ યોજનાનો સત્તાવાર રીતે રાજસ્થાનના સુરતગઢમાં પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદી દ્વારા પ્રારંભ કરવામાં આવ્યો હતો. આ યોજના રાજ્ય સરકારોને ખેડૂતોને માટીના સ્વાસ્થ્ય અંગે વિગતવાર અહેવાલો પ્રદાન કરવામાં મદદ કરે છે. આ કાર્ડ જમીનની ફળદ્રુપતા સુધારવા માટે સૂચનો પ્રદાન કરે છે અને ખેડૂતોને ટકાઉ પદ્ધતિઓ અપનાવવા માટે માર્ગદર્શન આપે છે. વર્ષ 2022-23થી આ યોજનાને રાષ્ટ્રીય કૃષિ વિકાસ યોજનાના ઘટક તરીકે સમાવવામાં આવી છે, અને હવે તેને 'માટી આરોગ્ય અને ફળદ્રુપતા' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

જુલાઈ ૨૦૨૫ સુધીમાં, ખાતરોના સંતુલિત ઉપયોગને પ્રોત્સાહન આપવા અને વધુ સારા માટી વ્યવસ્થાપનને પ્રોત્સાહન આપવા માટે દેશભરના ખેડૂતોને ૨૫ કરોડથી વધુ સોઇલ હેલ્થ કાર્ડનું વિતરણ કરવામાં આવ્યું છે. ફેબ્રુઆરી 2025 સુધીમાં, સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ યોજનાને ટેકો આપવા માટે રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોને કુલ ₹1706.18 કરોડ પૂરા પાડવામાં આવ્યા છે. તેની અસરને વધુ વધારતા, ભારતના માટી અને જમીન ઉપયોગ સર્વેક્ષણે મોટા પાયે માટીનું નકશાકરણ પણ હાથ ધર્યું છે. 1:10,000ના સ્કેલ પર લગભગ 290 લાખ હેક્ટર જમીન પર નકશાકરણ પૂર્ણ થયું છે, જેમાં 40 મહત્વાકાંક્ષી જિલ્લાઓની જમીનનો સમાવેશ થાય છે. ખાતરોના સાચા ઉપયોગમાં ખેડૂતોને માર્ગદર્શન આપવા માટે, 21 રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો માટે 1,987 ગ્રામ્ય સ્તરના માટી ફળદ્રુપતા નકશા બનાવવામાં આવ્યા છે. આ નકશા ખેડૂતોને તેમની માટી અને પાક માટે વધુ સારી પસંદગી કરવામાં મદદ કરે છે.

સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ સમજવું

સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ એ ખેડૂતોને તેમની દરેક જમીન માટે આપવામાં આવતો છાપેલ અહેવાલ છે. તે નાઇટ્રોજન, ફોસ્ફરસ, પોટેશિયમ, સલ્ફર (મેક્રોન્યુટ્રિઅન્ટ્સ); ઝીંક, આયર્ન, કોપર, મેંગેનીઝ, બોરોન (સૂક્ષ્મ પોષકતત્ત્વો); અને pH (એસિડિટી અથવા ક્ષારતા), EC (વિદ્યુત વાહકતા) અને OC (કાર્બનિક કાર્બન) એમ 12 મુખ્ય પરિમાણોનું પરીક્ષણ કરીને જમીનની સ્થિતિ દર્શાવે છે. આ યોજના ખેડૂતોને નિયમિત પરીક્ષણ દ્વારા તેમની જમીનની જરૂરિયાતોને સમજવામાં મદદ કરે છે અને દર 2 વર્ષે માર્ગદર્શન પૂરું પાડે છે. દરેક કાર્ડ ખેડૂતોને તેમની જમીનની પોષક સ્થિતિનો સ્પષ્ટ ખ્યાલ આપે છે. તે ખાતરો, જૈવિક ખાતરો, કાર્બનિક ઇનપુટ્સ અને માટી સારવારની યોગ્ય માત્રા પણ સૂચવે છે જેથી તેઓ સમય જતાં તેમની જમીનની વધુ સારી રીતે સંભાળ રાખી શકે.

માટીના નમૂના લેવા અને પરીક્ષણ પ્રક્રિયા

V-આકારના કટનો ઉપયોગ કરીને 15-20 સે.મી.ની ઊંડાઈથી માટીના નમૂના લેવામાં આવે છે, અને ખેતરના ચાર ખૂણા અને કેન્દ્રમાંથી એકત્રિત કરવામાં આવે છે.

સિંચાઈવાળા વિસ્તારોમાં 2.5 હેક્ટર અને વરસાદી વિસ્તારોમાં 10 હેક્ટરના ગ્રીડમાં GPS ઉપકરણો અને મહેસૂલ નકશાનો ઉપયોગ કરીને નમૂના એકત્રિત કરવામાં આવે છે.

રવિ અને ખરીફ પાકની લણણી પછી અથવા ખેતરમાં કોઈ પાક ન હોય ત્યારે નમૂના લેવામાં આવે છે.

તાલીમ પામેલા સ્ટાફ, કૃષિ વિભાગના કર્મચારીઓ અથવા કૃષિ કોલેજોના વિદ્યાર્થીઓ નમૂના એકત્રિત કરે છે.

ગુણવત્તા ખાતરી અને ખર્ચ

ગુણવત્તા ખાતરી માટે રેફરલ પ્રયોગશાળાઓમાં 1% નમૂનાઓનું ક્રોસ-ચેકિંગ કરવામાં આવે છે.

કેન્દ્ર સરકાર માટી આરોગ્ય કાર્ડના સંગ્રહ, પરીક્ષણ, તૈયારી અને વિતરણના ખર્ચને આવરી લેવા માટે પ્રતિ નમૂના ₹190 પ્રદાન કરે છે.

કાર્ડની માન્યતા

સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ દર 3 વર્ષે એકવાર જારી કરવામાં આવે છે.

આગામી ચક્રમાં આગામી કાર્ડ સમય જતાં માટી આરોગ્યમાં થયેલા ફેરફારોને પ્રતિબિંબિત કરે છે.

સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ યોજનાના ઉદ્દેશ્યો:

દર બે વર્ષે એકવાર દરેક ખેડૂતને માટી આરોગ્ય કાર્ડ પૂરું પાડવું. આ જમીનમાં પોષક તત્વોની ઉણપ ઓળખવામાં અને ખાતર પદ્ધતિઓ સુધારવામાં મદદ કરે છે.

માટી પરીક્ષણ પ્રયોગશાળાઓની ક્ષમતા નિર્માણ, કૃષિ વિદ્યાર્થીઓને સામેલ કરીને અને ભારતીય કૃષિ સંશોધન પરિષદ અને રાજ્ય કૃષિ યુનિવર્સિટીઓ જેવી સંસ્થાઓ સાથે જોડાણ કરીને તેમની કામગીરીને મજબૂત બનાવવી.

રાજ્યોમાં સમાન નમૂના લેવાની પદ્ધતિઓનું પાલન કરીને જમીનની ફળદ્રુપતા સમસ્યાઓ ઓળખવી. આમાં પસંદગીના જિલ્લાઓમાં તાલુકા અથવા બ્લોક સ્તરે ખાતર ભલામણો તૈયાર કરવાનો પણ સમાવેશ થાય છે.

માટી પરીક્ષણના પરિણામોના આધારે પોષક તત્વો વ્યવસ્થાપન પદ્ધતિઓના ઉપયોગને પ્રોત્સાહન આપવું. આ પાક દ્વારા પોષક તત્વોના કાર્યક્ષમ ઉપયોગને સુધારવામાં મદદ કરે છે.

ખેડૂતોને નાણાકીય સહાય પૂરી પાડવી જેથી તેઓ પોષક તત્વોની ઉણપને દૂર કરી શકે અને તેમની પાક પ્રણાલીને અનુરૂપ સંતુલિત અને સંકલિત પોષક તત્વો વ્યવસ્થાપન અપનાવી શકે.

પાયાના સ્તરે પોષક તત્વોના યોગ્ય ઉપયોગને પ્રોત્સાહન આપવા માટે પ્રગતિશીલ ખેડૂતો તેમજ જિલ્લા અને રાજ્ય સ્તરના અધિકારીઓને તાલીમ આપવી.

અરજી પ્રક્રિયા

સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ પોર્ટલ

સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ પોર્ટલ એ ભારત સરકારના કૃષિ અને ખેડૂત કલ્યાણ મંત્રાલય દ્વારા બનાવવામાં આવેલ એક ઓનલાઈન અને મોબાઇલ-આધારિત પ્લેટફોર્મ છે. તે દેશભરમાં ઉપયોગમાં લઈ શકાય તેવા પ્રમાણભૂત ફોર્મેટમાં સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ બનાવવામાં મદદ કરે છે. આ કાર્ડ 22 ભાષાઓ, 5 બોલીઓ અને સ્થાનિક એકમોમાં ઉપલબ્ધ છે જેથી ખેડૂતોને સમજવામાં સરળતા રહે.

 

માટી પરીક્ષણ પ્રયોગશાળાઓ

આ યોજના હેઠળ, વિવિધ ખેતરોમાંથી માટીના નમૂના એકત્રિત કરવામાં આવે છે અને માન્ય માટી પરીક્ષણ પ્રયોગશાળાઓ (SLTs)માં પરીક્ષણ કરવામાં આવે છે. આ પરીક્ષણો યોજના હેઠળ નિર્ધારિત માર્ગદર્શિકાનું પાલન કરે છે. ત્યારબાદ, પરિણામો રાષ્ટ્રીય માટી આરોગ્ય કાર્ડ પોર્ટલ પર અપલોડ કરવામાં આવે છે. આ પોર્ટલનો ઉપયોગ નમૂનાઓ નોંધણી કરવા, પરીક્ષણ અહેવાલો સંગ્રહિત કરવા અને માટી આરોગ્ય કાર્ડ જનરેટ કરવા માટે થાય છે. તે ખાતર સૂચનો પણ પ્રદાન કરે છે અને કાર્યક્રમની એકંદર પ્રગતિને ટ્રેક કરવામાં મદદ કરે છે.

ગ્રામ્ય સ્તરની માટી પરીક્ષણ પ્રયોગશાળાઓ (VLSTLs) સ્થાપવા માટેની માર્ગદર્શિકા 22.06.2023ના રોજ જારી કરવામાં આવી હતી. આ પ્રયોગશાળાઓ ગ્રામીણ યુવાનો અથવા સ્વ-સહાય જૂથો (SHGs), શાળાઓ અને કૃષિ યુનિવર્સિટીઓ જેવા સમુદાય-આધારિત જૂથો દ્વારા સ્થાપિત કરી શકાય છે. અરજદારો 18 થી 27 વર્ષની વયના હોવા જોઈએ. સ્વ-સહાય જૂથો અને ખેડૂત ઉત્પાદક સંગઠનો (FPOs) પણ અરજી કરવા માટે પાત્ર છે. જિલ્લા સ્તરની કારોબારી સમિતિ દ્વારા અરજીઓની સમીક્ષા અને મંજૂરી આપવામાં આવે છે. ફેબ્રુઆરી 2025 સુધીમાં, ભારતના 17 રાજ્યોમાં કુલ 665 ગ્રામ્ય-સ્તરીય માટી પરીક્ષણ પ્રયોગશાળાઓ સ્થાપિત કરવામાં આવી છે.

 

સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ યોજનાને વર્ષ 2022-23થી રાષ્ટ્રીય કૃષિ વિકાસ યોજના (RKVY)માં 'માટી આરોગ્ય અને ફળદ્રુપતા' નામના ઘટક તરીકે મર્જ કરવામાં આવી છે.

ફેબ્રુઆરી 2025 સુધીમાં, દેશભરમાં 8,272 માટી પરીક્ષણ પ્રયોગશાળાઓ સ્થાપિત કરવામાં આવી છે. આમાં 1,068 સ્થિર પ્રયોગશાળાઓ, 163 મોબાઇલ યુનિટ, 6,376 મીની પ્રયોગશાળાઓ અને 665 ગ્રામ્ય-સ્તરીય પ્રયોગશાળાઓનો સમાવેશ થાય છે.

સ્કૂલ સોઈલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ

કૃષિ અને ખેડૂત કલ્યાણ વિભાગે પાયલોટ કાર્યક્રમ હેઠળ ગ્રામીણ વિસ્તારોની ૨૦ શાળાઓમાં માટી આરોગ્ય પ્રયોગશાળાઓ સ્થાપિત કરી. ધોરણ 6 થી 12ના વિદ્યાર્થીઓ અને શિક્ષકો માટે શિક્ષણ મોડ્યુલ તૈયાર કરવામાં આવ્યા હતા. તેનો ઉદ્દેશ્ય ટકાઉ કૃષિ પદ્ધતિઓ માટે વિદ્યાર્થીઓને માટી આરોગ્ય વિશે જાગૃત કરવાનો છે. તાલીમ પ્રક્રિયાને સરળ બનાવવા માટે આ શાળાઓ સાથે શેર કરવામાં આવ્યા હતા.

વિદ્યાર્થીઓ અને શિક્ષકો બંનેને આ કાર્યક્રમ માટે ખાસ વિકસાવવામાં આવેલી મોબાઇલ એપ્લિકેશનનો ઉપયોગ કરીને માટીના નમૂના એકત્રિત કરવા, તેનું પરીક્ષણ કરવા અને માટી આરોગ્ય કાર્ડ બનાવવા માટે તાલીમ આપવામાં આવી હતી. શાળાના વિદ્યાર્થીઓએ માટી એકત્રિત કરી, તેનું પ્રયોગશાળામાં પરીક્ષણ કર્યું અને આરોગ્ય કાર્ડ બનાવ્યા. તેમણે ખેડૂતો સાથે આ કાર્ડ પરની ભલામણો શેર કરવામાં, તેમને ખાતરોનો સમજદારીપૂર્વક ઉપયોગ કરવામાં અને યોગ્ય પાક પસંદ કરવામાં મદદ કરવામાં પણ મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી હતી.

24 જુલાઈ 2025 સુધીમાં, 1,021 શાળાઓ માટી આરોગ્ય કાર્યક્રમનો અમલ કરી રહી છે, જેમાં 1,000 માટી પરીક્ષણ પ્રયોગશાળાઓ સ્થાપિત થઈ છે અને 1,32,525 વિદ્યાર્થીઓ નોંધાયેલા છે.

 

ટેકનોલોજીકલ પ્રગતિ

સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ પોર્ટલને અપગ્રેડ કરવામાં આવ્યું છે અને હવે તેમાં ભૌગોલિક માહિતી પ્રણાલીનો સમાવેશ થાય છે. આનાથી માટી પરીક્ષણના તમામ પરિણામો ઇન્ટરેક્ટિવ નકશા પર જોઈ શકાય છે.

ખેડૂતો અને અમલીકરણ અને દેખરેખમાં સામેલ અધિકારીઓ બંને માટે પ્રક્રિયાને સરળ બનાવવા માટે મોબાઇલ એપ્લિકેશન (SHC મોબાઇલ એપ્લિકેશન) રજૂ કરવામાં આવી છે.

આ એપ્લિકેશન ગ્રામ્ય સ્તરના ઓપરેટરના નિયુક્ત વિસ્તાર સુધી માટીના નમૂના સંગ્રહને પ્રતિબંધિત કરે છે. આ ચોકસાઈ અને જવાબદારી સુનિશ્ચિત કરે છે.

અક્ષાંશ અને રેખાંશનો ઉપયોગ કરીને આપમેળે ચોક્કસ સ્થાન કેપ્ચર કરે છે, મેન્યુઅલ એન્ટ્રીની જરૂરિયાતને દૂર કરે છે.

દરેક નમૂનાને એક અનન્ય QR કોડ આપવામાં આવે છે. આ નમૂનાને પોર્ટલ પરના તેના પરીક્ષણ પરિણામો સાથે સીધા લિંક કરે છે.

ભૌગોલિક-ટેગવાળી પ્રયોગશાળાઓમાંથી પરીક્ષણ પરિણામો આપમેળે કેન્દ્રીય સિસ્ટમ પર અપલોડ થાય છે, જે પ્રક્રિયાને પારદર્શક અને ચેડા-પ્રૂફ બનાવે છે.

આ અદ્યતન સિસ્ટમ એપ્રિલ 2023થી ઉપયોગમાં છે. હવે બધા માટીના નમૂનાઓ મોબાઇલ એપ્લિકેશન દ્વારા એકત્રિત કરવામાં આવે છે અને નવા ડિજિટલ પોર્ટલ પર માટી આરોગ્ય કાર્ડ જનરેટ કરવામાં આવે છે.

સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ યોજના ભારતના તમામ ખેડૂતોને લાગુ પડે છે.

 

આ સમગ્ર સિસ્ટમ નેશનલ ઇન્ફોર્મેટિક્સ સેન્ટર (NIC) દ્વારા વેબ-આધારિત વર્કફ્લો એપ્લિકેશન તરીકે વિકસાવવામાં આવી છે, જે દેશભરમાં માટી આરોગ્ય કાર્ડ જનરેટ કરવાની પ્રક્રિયાને ડિજિટાઇઝ અને સુવ્યવસ્થિત કરવા માટે રચાયેલ છે.

નિષ્કર્ષ

સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ યોજનાએ ખેડૂતોની તેમની જમીન વિશે વિચારવાની રીત બદલી નાખી છે. તેણે લાખો ખેડૂતોના હાથમાં વૈજ્ઞાનિક સમજણ લાવી છે, જેનાથી તેઓ વધુ સારા નિર્ણયો લેવામાં અને તેમની આજીવિકા સુધારવામાં મદદ મળી છે. આ યોજનાના ડેટા-આધારિત અભિગમે ઇનપુટ ખર્ચ ઘટાડ્યો છે, ઉત્પાદકતામાં વધારો કર્યો છે અને લાંબા ગાળાની માટી સંભાળને પ્રોત્સાહન આપ્યું છે. પરીક્ષણ પ્રયોગશાળાઓ, ડિજિટલ સાધનો, શાળાઓ અને સમુદાયોને જોડીને, યોજનાએ એક મજબૂત સિસ્ટમ બનાવી છે જે ખેડૂતને કેન્દ્રમાં રાખે છે. જેમ જેમ ભારત આબોહવા-મૈત્રીપૂર્ણ અને ટકાઉ કૃષિ તરફ આગળ વધે છે, તેમ તેમ સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ યોજના વાસ્તવિક પરિવર્તન લાવવા માટે ડેટા, જાગૃતિ અને પાયાના સ્તરે સમર્થન કેવી રીતે એકસાથે આવી શકે છે તેનું એક ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. આ યોજના હેઠળ સતત રોકાણો અને નવીનતાઓ ભવિષ્યના નિર્માણની ચાવી બનશે જ્યાં ભારતીય માટી આવનારી પેઢીઓ માટે ફળદ્રુપ, સ્વસ્થ અને ઉત્પાદક રહે.

સંદર્ભ:

પ્રેસ રિલીઝ: કૃષિ અને ખેડૂત કલ્યાણ મંત્રાલય

• https://www.pib.gov.in/PressReleaseIframePage.aspx?PRID=2099759
• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2104403
• https://www.pib.gov.in/PressReleaseIframePage.aspx?PRID=1947891

સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ પોર્ટલ

• https://soilhealth.dac.gov.in/files/FAQ_Final_English.pdf
• https://soilhealth.dac.gov.in/files/Five%20Success%20Stories%20of%20Farmers.pdf
• https://www.soilhealth.dac.gov.in/school
• https://soilhealth.dac.gov.in/files/documents/DOletter-1000Schools.pdf

નીતિ આયોગ

• https://www.nitiforstates.gov.in/public-assets/Policy/policy-repo/agriculture-and-allied-services/SNC511A000049.pdf

NIC પોર્ટલ

• https://www.nic.gov.in/project/soil-health-card-portal/

માયસ્કીમ પોર્ટલ

• https://www.myscheme.gov.in/schemes/rkvyshfshc

સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ એપ્લિકેશન

• https://play.google.com/store/apps/details?id=com.kt_goi_shc&hl=en_IN

 

PDF જોવા માટે અહીં ક્લિક કરો:

SM/NP/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com

(Release ID: 2157116)