પરિચય

જુલાઈ 2023માં સામાજિક ન્યાય અને સશક્તિકરણ મંત્રાલય (MoSJE) અને ગૃહ અને શહેરી બાબતોના મંત્રાલય (MoHUA) દ્વારા શરૂ કરાયેલ રાષ્ટ્રીય યાંત્રિક સ્વચ્છતા ઇકોસિસ્ટમ એક્શન (NAMASTE) યોજનાનો ઉદ્દેશ્ય જોખમી સફાઈ અટકાવીને અને પ્રશિક્ષિત અને પ્રમાણિત કામદારો દ્વારા સલામત, યાંત્રિક પદ્ધતિઓને પ્રોત્સાહન આપીને સ્વચ્છતા કામદારોની સલામતી અને ગૌરવ સુનિશ્ચિત કરવાનો છે.

આ યોજનાનો ઉદ્દેશ્ય સ્વચ્છતા કામગીરીમાં શૂન્ય મૃત્યુદર સુનિશ્ચિત કરવાનો, માનવ મળમૂત્ર સાથે સીધો સંપર્ક દૂર કરવાનો, ખાતરી કરવાનો છે કે સફાઈ કુશળ કામદારો દ્વારા સલામતી ઉપકરણો સાથે કરવામાં આવે, ઇમરજન્સી રિસ્પોન્સ સેનિટેશન યુનિટ્સ (ERSU)ને મજબૂત બનાવવાનો અને સ્વ-સહાય જૂથો (SHGs) અને ઉદ્યોગસાહસિકતા દ્વારા કામદારોને સશક્ત બનાવવાનો છે.

આ યોજના 2025-26 સુધીમાં ત્રણ વર્ષમાં રૂ. 349.70 કરોડના ખર્ચ સાથે દેશના તમામ 4800+ શહેરી સ્થાનિક સંસ્થાઓ (ULBs)માં લાગુ કરવામાં આવશે. [1]

NAMASTE યોજનાના મુખ્ય ઘટકો

1. SSWs (ગટર/સેપ્ટિક ટાંકી કામદારો) ની પ્રોફાઇલિંગ: NAMASTE શહેરી સ્થાનિક સંસ્થાઓ (ULBs)માંથી SSWsની વિગતો એકત્રિત કરીને તેમનો વ્યાપક ડેટાબેઝ સંકલિત કરે છે. SSWs વિશે જરૂરી માહિતી એકત્રિત કરવા માટે સમર્પિત પ્રોફાઇલિંગ કેમ્પ દ્વારા વિગતવાર પ્રોફાઇલિંગ કરવામાં આવે છે.
2. વ્યવસાયિક સલામતી તાલીમ અને PPE કીટ વિતરણ: SSWsને વ્યવસાયિક સલામતી પર તાલીમ આપવામાં આવે છે અને કામ દરમિયાન તેમની સલામતી સુનિશ્ચિત કરવા માટે વ્યક્તિગત રક્ષણાત્મક ઉપકરણો (PPE) કીટ પૂરા પાડવામાં આવે છે.
3. સેનિટેશન રિસ્પોન્સ યુનિટ્સ (SRUs)ને સલામતી સાધનો માટે સમર્થન: જોખમી સફાઈ કામગીરીમાં રોકાયેલા SRUsને તેમની સલામતી અને કાર્યક્ષમતા વધારવા માટે જરૂરી સલામતી સાધનોથી સજ્જ કરવામાં આવી રહ્યા છે.
4. આયુષ્માન ભારત-PMJAY હેઠળ આરોગ્ય વીમા કવરેજ: ઓળખાયેલા SSWs અને તેમના પરિવારોને આરોગ્ય સુરક્ષા પૂરી પાડવા માટે આયુષ્માન ભારત-પ્રધાનમંત્રી જન આરોગ્ય યોજના (AB-PMJAY) હેઠળ નોંધણી કરવામાં આવી રહી છે. મેન્યુઅલ સ્કેવેન્જર્સ અને SSWs સહિત અગાઉ આવરી લેવામાં ન આવેલા લોકોના પ્રીમિયમને નમસ્તે દ્વારા ભંડોળ પૂરું પાડવામાં આવશે.
5. આજીવિકા સહાય અને ઉદ્યોગસાહસિક વિકાસ: આ કાર્ય યોજના રાષ્ટ્રીય સફાઈ કર્મચારી ફાઇનાન્સ એન્ડ ડેવલપમેન્ટ કોર્પોરેશન (NSKFDC) દ્વારા નાણાકીય સહાય અને મૂડી સબસિડી પૂરી પાડીને યાંત્રિકીકરણ અને ઉદ્યોગસાહસિકતા પર ભાર મૂકે છે. આમાં સ્વચ્છતા ઉદ્યોગસાહસિક યોજના (SUY) હેઠળ સ્વચ્છતા ઉપકરણો અને વાહનો મેળવવા માટે SSW, હાથથી સફાઈ કરનાર કામદારો અને તેમના આશ્રિતોને સહાય પૂરી પાડવાનો સમાવેશ થાય છે, જે તેમને સ્વચ્છતા ઉદ્યોગસાહસિક બનવામાં મદદ કરશે. વધુમાં, ઓળખાયેલા હાથથી સફાઈ કરનાર કામદારો અને તેમના આશ્રિતોને સ્વ-રોજગાર પ્રોજેક્ટ્સ અને કૌશલ્ય વિકાસ તાલીમ માટે મૂડી સબસિડી (રૂ. 3,000 ના માસિક સ્ટાઇપેન્ડ સાથે બે વર્ષ સુધી) આપવામાં આવશે.
6. સામાજિક ન્યાય અને સશક્તિકરણ મંત્રાલય અને આવાસ અને શહેરી બાબતોના મંત્રાલયના કાર્યક્રમોનું સંકલન: NAMASTEનો ઉદ્દેશ્ય સામાજિક ન્યાય અને સશક્તિકરણ મંત્રાલય (MoSJE) અને આવાસ અને શહેરી બાબતોના મંત્રાલય (MoHUA) વચ્ચે સંકલન વધારવાનો છે જેથી હાથથી સફાઈ કરનાર કામદારોની સલામતી અને કલ્યાણ સુનિશ્ચિત કરી શકાય. આ કાર્ય યોજના હાથથી સફાઈ કરનાર કામદારોના પુનર્વસન માટે સ્વ-રોજગાર યોજના (SRMS), સ્વચ્છ ભારત મિશન (SBM), દીનદયાળ અંત્યોદય યોજના-રાષ્ટ્રીય શહેરી આજીવિકા મિશન (DAY-NULM), અને રાષ્ટ્રીય સફાઈ કર્મચારી ફાઇનાન્સ એન્ડ ડેવલપમેન્ટ કોર્પોરેશન (NSKFDC) જેવા હાલના કાર્યક્રમોમાંથી નાણાંકીય સંસાધનોને એકીકૃત કરે છે જેથી હાથથી સફાઈ કરનાર કામદારોને વ્યાપક વ્યાવસાયિક, સામાજિક અને નાણાકીય સહાય પૂરી પાડી શકાય.
7. માહિતી, શિક્ષણ અને સંદેશાવ્યવહાર (IEC) ઝુંબેશ: ULBs અને NSKFDC દ્વારા ઇલેક્ટ્રોનિક અને પ્રિન્ટ મીડિયા, અગ્રણી સ્થળોએ હોર્ડિંગ્સ અને સોશિયલ મીડિયા પ્લેટફોર્મનો ઉપયોગ કરીને વ્યાપક જાગૃતિ ઝુંબેશ ચલાવવામાં આવી રહી છે.
8. MIS અને સમર્પિત વેબસાઇટ: પહેલની અસરકારક દેખરેખ અને ડેટા મેનેજમેન્ટને સુનિશ્ચિત કરવા માટે, સમર્પિત નમસ્તે વેબસાઇટ દ્વારા સમર્થિત એક મજબૂત મેનેજમેન્ટ ઇન્ફર્મેશન સિસ્ટમ (MIS) લાગુ કરવામાં આવી રહી છે.

NAMASTE યોજનાની સુસંગતતા

NAMASTE યોજના એ ભારતમાં ગટર અને સેપ્ટિક ટાંકી સફાઈ કામદારો (SSWs) દ્વારા સામનો કરવામાં આવતા ગંભીર પડકારોને સંબોધતી એક સીમાચિહ્નરૂપ પહેલ છે, જેનો ઉદ્દેશ્ય વ્યવસ્થિત ઉપાયો દ્વારા તેમની વ્યાવસાયિક સલામતી, આરોગ્ય અને ગૌરવમાં પરિવર્તન લાવવાનો છે. NAMASTE યોજનાની જરૂરિયાત અને પરિવર્તનશીલ અસર નીચેના ઉદાહરણો દ્વારા વધુ સ્પષ્ટ કરી શકાય છે. [2]

1. જીવન માટે જોખમી વ્યવસાયિક જોખમોનો સામનો કરવો: ગટર અને સેપ્ટિક ટાંકીઓ જાતે સાફ કરતી વખતે, SSWs જોખમી કચરા અને ઝેરી વાયુઓ અને ભૌતિક જોખમો સહિત અત્યંત વ્યાવસાયિક જોખમોના સંપર્કમાં આવે છે, જે ઘણીવાર ગંભીર આરોગ્ય સમસ્યાઓ અથવા મૃત્યુ તરફ દોરી જાય છે. NAMASTE યોજના યાંત્રિકીકરણને પ્રોત્સાહન આપીને આ જોખમોને સંબોધે છે, જે મળ સાથે સીધા માનવસંપર્કને દૂર કરે છે, જેનાથી રોગિષ્ઠતા અને મૃત્યુદરમાં નોંધપાત્ર ઘટાડો થાય છે. ઇમરજન્સી સેનિટેશન રિસ્પોન્સ યુનિટ્સ (ERSU) દ્વારા વ્યક્તિગત રક્ષણાત્મક ઉપકરણો (PPE) અને સલામતી ઉપકરણો પૂરા પાડીને, આ યોજના સલામત કાર્યકારી પરિસ્થિતિઓ સુનિશ્ચિત કરે છે, SSWsને તેમના વ્યવસાયના અંતર્ગત જોખમોથી રક્ષણ આપે છે.
2. ગૌરવ અને સામાજિક સુરક્ષાને પ્રોત્સાહન આપવું: SSWs ઘણીવાર અનૌપચારિક અને અનિયમિત પરિસ્થિતિઓમાં કામ કરે છે, સામાજિક કલંકનો સામનો કરે છે. નમસ્તે SSWsને પ્રોફાઇલિંગ દ્વારા ઔપચારિક સિસ્ટમોમાં એકીકૃત કરીને, આયુષ્માન ભારત-PMJAY હેઠળ આરોગ્ય વીમો પૂરો પાડીને અને સ્વચ્છતા ઉદ્યોગ યોજના (SUY) જેવી પહેલ દ્વારા કૌશલ્ય વિકાસ અને આજીવિકા સહાય દ્વારા પરિવર્તનશીલ પરિવર્તન લાવે છે. આ પગલાં SSWsને નાણાંકીય સ્વતંત્રતા, સામાજિક માન્યતા અને કલ્યાણકારી યોજનાઓ સુલભ કરાવીને સશક્ત બનાવે છે, જેનાથી તેમના ગૌરવને પ્રોત્સાહન મળે છે અને તેમના જીવનની ગુણવત્તામાં સુધારો થાય છે.
3. યાંત્રિકીકરણ અને સંકલન દ્વારા પ્રણાલીગત પરિવર્તન લાવવું: મેન્યુઅલ સ્કેવેન્જિંગ અને અસુરક્ષિત પ્રથાઓ પર નિર્ભરતા સ્વચ્છતા કાર્યમાં પ્રણાલીગત સુધારાઓની તાત્કાલિક જરૂરિયાત પર ભાર મૂકે છે. NAMASTE યાંત્રિકીકરણને પ્રાથમિકતા આપીને, ERSUને આધુનિક સ્વચ્છતા ઉપકરણોથી સજ્જ કરીને અને સામાજિક ન્યાય અને સશક્તિકરણ મંત્રાલયો (MoSJE) અને આવાસ અને શહેરી બાબતોના મંત્રાલયો (MoHUA) વચ્ચે સંકલનને પ્રોત્સાહન આપીને  ક્રાંતિકારી પરિવર્તન લાવે છે.

મુખ્ય સિદ્ધિઓ

NAMASTE યોજના ગટર અને સેપ્ટિક ટાંકી કામદારો (SSWs)ના વ્યવસાયિક જોખમો અને સામાજિક-આર્થિક પડકારોને લક્ષિત હસ્તક્ષેપો દ્વારા સંબોધિત કરીને તેમની સલામતી અને આજીવિકામાં ક્રાંતિ લાવી રહી છે. 84,902 SSWsની ચકાસણી સાથે, યોજનાએ તેમની ભૂમિકાઓને ઔપચારિક બનાવવા અને તેમના કલ્યાણને વધારવામાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ કરી છે.

મુખ્ય સિદ્ધિઓમાં સામેલ છે:

ઉન્નત સલામતી પગલાં: SSWs દ્વારા સામનો કરવામાં આવતા જીવલેણ જોખમોને ઘટાડવા માટે, રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં ઇમરજન્સી રિસ્પોન્સ સેનિટેશન યુનિટ્સ (ERSUs)ને 45,871 વ્યક્તિગત રક્ષણાત્મક ઉપકરણો (PPE) કીટ અને 354 સલામતી ઉપકરણો કીટનું વિતરણ કરવામાં આવ્યું છે, જેનાથી સલામત કાર્યકારી પરિસ્થિતિઓને પ્રોત્સાહન મળે છે અને જોખમી કચરાના સીધા સંપર્કમાં ઘટાડો થાય છે.

આરોગ્ય અને સામાજિક સુરક્ષા કવરેજ: આ યોજનાએ આયુષ્માન ભારત-પ્રધાનમંત્રી જન આરોગ્ય યોજના (AB-PMJAY) અને રાજ્ય આરોગ્ય યોજનાઓ હેઠળ 54,140 સફાઈ કર્મચારીઓ અને તેમના પરિવારોને આરોગ્ય વીમો પૂરો પાડ્યો છે, જે એક મહત્વપૂર્ણ સલામતી જાળ પૂરી પાડે છે જે આરોગ્યસંભાળની પહોંચ સુનિશ્ચિત કરે છે અને તેમના જીવનની ગુણવત્તામાં સુધારો કરે છે.

આજીવિકા સહાય દ્વારા આર્થિક સશક્તિકરણ: સ્વચ્છતા પ્રોજેક્ટ્સ માટે 707 સફાઈ કર્મચારીઓ અને તેમના આશ્રિતોને રૂ. 20.36 કરોડની મૂડી સબસિડીનું વિતરણ કરવામાં આવ્યું છે, જેનાથી ઉદ્યોગસાહસિકતા અને નાણાકીય સ્વતંત્રતાને પ્રોત્સાહન મળે છે. વધુમાં, યાંત્રિકીકરણ અને સલામત પ્રથાઓને પ્રોત્સાહન આપવા માટે જોખમી સ્વચ્છતા નિવારણ પર 1,089 વર્કશોપનું આયોજન કરવામાં આવ્યું છે.

તાજેતરના વિકાસ

NAMASTE યોજનામાં કચરો ઉપાડનારાઓનો સમાવેશ

ભારતના ઘન કચરો વ્યવસ્થાપન (SWM) ઇકોસિસ્ટમ માટે સફાઈ કામદારો મહત્વપૂર્ણ છે, જે રિસાયક્લિંગ પ્રયાસો અને લેન્ડફિલ કચરો ઘટાડવામાં નોંધપાત્ર યોગદાન આપે છે, છતાં તેઓ ઔપચારિક માન્યતાનો અભાવ, નબળી કાર્યકારી પરિસ્થિતિઓ અને સામાજિક સુરક્ષાની મર્યાદિત પહોંચ જેવા પડકારોનો સામનો કરે છે. બીજા શ્રમ આયોગ અને SWM નિયમો, 2016 જેવા નિયમોમાં માન્યતા પ્રાપ્ત હોવા છતાં શહેરી સ્થાનિક સંસ્થાઓ (ULBs)એ કચરો ઉપાડનારાઓને કચરાના સંગ્રહ, અલગીકરણ અને સામગ્રી પુનઃપ્રાપ્તિ સુવિધાઓ (MRFs) દ્વારા રિસાયક્લિંગ પ્રવૃત્તિઓમાં સંપૂર્ણપણે એકીકૃત કર્યા નથી. NAMASTE યોજનામાં સફાઈ કર્મચારી ઘટક કચરાને ઘન કચરાના મૂલ્ય શૃંખલામાં ઔપચારિક રીતે એકીકૃત કરીને, કચરો વ્યવસ્થાપન કાર્યક્ષમતામાં વધારો કરીને, પર્યાવરણીય ટકાઉપણુંને પ્રોત્સાહન આપીને અને તેમની આજીવિકામાં સુધારો કરીને આ ખામીઓને દૂર કરવાનો પ્રયાસ કરે છે. આ પહેલનો હેતુ ઔપચારિક માન્યતા, ધિરાણની પહોંચ, યોગ્ય તકનીકો અને સલામત, ટકાઉ કાર્ય વાતાવરણ પ્રદાન કરવાનો છે તેમજ સફાઈ કામદારોને સામાજિક સુરક્ષા અને કલ્યાણ યોજનાઓ સાથે જોડીને તેમની એકંદર સુખાકારીમાં વધારો કરવાનો છે.

NAMASTE યોજનાનો કચરો ઉપાડવાનો ઘટક ઘન કચરાના સંગ્રહ, વર્ગીકરણ અને વ્યવસ્થાપનમાં રોકાયેલા વ્યક્તિઓના પડકારો અને જરૂરિયાતોને સંબોધવા માટે રચાયેલ છે. તે કચરો ઉપાડનારાઓ, સંગ્રહ કરનારાઓ અને વર્ગીકરણ કરનારાઓને સહાય પૂરી પાડવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે જેઓ ઘન કચરો વ્યવસ્થાપન પ્રણાલી માટે મહત્વપૂર્ણ છે પરંતુ ઘણીવાર અનૌપચારિક રીતે અને અનિશ્ચિત પરિસ્થિતિઓમાં કામ કરે છે. [3]

જૂન 2024માં યોજના હેઠળ કચરો ઉપાડનારાઓને લક્ષ્ય જૂથ તરીકે ઉમેરવામાં આવ્યા છે. ઓગસ્ટ 2025 સુધીમાં દેશભરમાં વિવિધ શહેરી સ્થાનિક સંસ્થાઓ (ULB)માં 37,980 કચરો ઉપાડનારાઓની ચકાસણી કરવામાં આવી છે. [4]

કચરો ઉપાડનારાઓની ગણતરી એપ્લિકેશનનો પ્રારંભ [5]

વિશ્વ પર્યાવરણ દિવસ 2025ના રોજ સામાજિક ન્યાય અને સશક્તિકરણ મંત્રાલય (MoSJE)એ ગૃહ અને શહેરી બાબતોના મંત્રાલય (MoHUA) અને રાષ્ટ્રીય સફાઈ કર્મચારી ફાઇનાન્સ એન્ડ ડેવલપમેન્ટ કોર્પોરેશન (NSKFDC)ના સહયોગથી નવી દિલ્હીમાં કચરો ઉપાડનાર ગણતરી એપ્લિકેશન શરૂ કરી. આ નમસ્તે યોજનાનો એક મહત્વપૂર્ણ વિસ્તરણ છે જેમાં ગટર અને સેપ્ટિક ટાંકી કામદારો (SSWs) તેમજ કચરો ઉપાડનારાઓનો સમાવેશ થાય છે. આ પહેલનો ઉદ્દેશ્ય 2.5 લાખ કચરો ઉપાડનારાઓને ઓળખવાનો, તેમને વ્યવસાયિક ફોટો ઓળખ કાર્ડ, આયુષ્માન ભારત (PM-JAY) હેઠળ આરોગ્ય વીમો, વ્યક્તિગત રક્ષણાત્મક ઉપકરણો (PPE) કીટ, કૌશલ્ય વિકાસ, મૂડી સબસિડી અને 750 સૂકા કચરાના સંગ્રહ કેન્દ્રો (DWCC)નું સંચાલન કરવા માટે કચરો ઉપાડનારા જૂથોને મજબૂત બનાવવા માટે સમર્થન આપવાનો છે. ભારતના પરિપત્ર અર્થતંત્રમાં મુખ્ય ફાળો આપનારા તરીકે કચરો ઉપાડનારાઓને ઔપચારિક રીતે માન્યતા આપીને, નમસ્તે સુરક્ષિત કાર્યકારી પરિસ્થિતિઓ, સામાજિક સુરક્ષા અને ટકાઉ આજીવિકાની સારી પહોંચને પ્રોત્સાહન આપે છે, જેનાથી એક સમાવિષ્ટ અને સ્થિતિસ્થાપક સ્વચ્છતા ઇકોસિસ્ટમનું નિર્માણ થાય છે.

નિષ્કર્ષ

જુલાઈ 2023માં શરૂ કરાયેલ NAMAST યોજના, ભારતમાં સફાઈ કર્મચારીઓ અને કચરો ઉપાડનારાઓની સલામતી, ગૌરવ અને સામાજિક-આર્થિક સશક્તિકરણ સુનિશ્ચિત કરવા તરફ એક પરિવર્તનશીલ પગલું છે.

NAMASTE યોજના હેઠળ પ્રગતિ: 84,902 સફાઈ કર્મચારીઓ અને 37,980 કચરો ઉપાડનારાઓને માન્યતા આપવામાં આવી છે; સફાઈ કર્મચારીઓ માટે 45,871 PPE કીટ અને ઇમરજન્સી રિસ્પોન્સ સેનિટેશન યુનિટ માટે 354 સલામતી સાધનો કીટ રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોને આપવામાં આવ્યા છે; આયુષ્માન ભારત-PMJAY અને રાજ્ય આરોગ્ય યોજના હેઠળ 54,140 લાભાર્થીઓને આવરી લેવામાં આવ્યા છે; સ્વચ્છતા પ્રોજેક્ટ્સ માટે 707 સફાઈ કર્મચારીઓ અને તેમના આશ્રિતોને 20.36 કરોડ રૂપિયાની મૂડી સબસિડી આપવામાં આવી છે. ગટર અને સેપ્ટિક ટાંકીઓની જોખમી સફાઈ અટકાવવા માટે 1089 વર્કશોપનું આયોજન કરવામાં આવ્યું છે. દેશભરમાં 568 જવાબદાર સ્વચ્છતા અધિકારીઓ (RSA) અને 642 ઇમરજન્સી રિસ્પોન્સ સેનિટેશન યુનિટ (ERSU)ની રચના કરવામાં આવી છે.

કચરો ઉપાડનારાઓનો સમાવેશ અને કચરો ઉપાડનાર ગણતરી એપ્લિકેશનનું લોન્ચિંગ પર્યાવરણીય ન્યાય અને મજબૂત સ્વચ્છતા ઇકોસિસ્ટમ પ્રત્યેની તેની પ્રતિબદ્ધતા પર ભાર મૂકે છે. યાંત્રિકીકરણ, આંતર-મંત્રીમંડળ સંકલન અને મજબૂત જાગૃતિ અભિયાન દ્વારા, નમસ્તે માત્ર મૃત્યુદર ઘટાડી રહ્યું છે અને કાર્યકારી પરિસ્થિતિઓમાં સુધારો કરી રહ્યું છે, પરંતુ ટકાઉ આજીવિકાને પણ પ્રોત્સાહન આપી રહ્યું છે, જે તેને સમાવિષ્ટ અને સમાન કચરો વ્યવસ્થાપન માળખાના નિર્માણના ભારતના પ્રયાસોનો આધારસ્તંભ બનાવે છે.

સંદર્ભ લિંક્સ:

પ્રેસ ઇન્ફોર્મેશન બ્યુરો:

https://www.pib.gov.in/PressReleaseIframePage.aspx?PRID=1952044

https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2145333

https://www.pib.gov.in/PressReleaseIframePage.aspx?PRID=2012373

https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2134303

https://www.pib.gov.in/PressReleseDetailm.aspx?PRID=2158328

સામાજિક ન્યાય અને સશક્તિકરણ મંત્રાલય:

https://sansad.in/getFile/loksabhaquestions/annex/185/AS28_WrZKXl.pdf?source=pqals

https://socialjustice.gov.in/public/ckeditor/upload/57341728039410.pdf

https://www.csir.res.in/sites/default/files/2024-08/NAMASTE-Scheme.pdf

પીડીએફ ફાઇલ માટે અહીં ક્લિક કરો

 

SM/DK/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com

(Release ID: 2165585) Visitor Counter : 2