હાઇલાઇટ્સ

1. "સબકી યોજના, સબકા વિકાસ" થીમ હેઠળ વાર્ષિક સહભાગી પંચાયત વિકાસ યોજનાઓ (PDPs) તૈયાર કરવા માટે 2018માં જન આયોજન અભિયાન (PPC) શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું.
2. પંચાયતી રાજ મંત્રાલયે 2 ઓક્ટોબર, 2025ના રોજ તમામ રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં જન આયોજન અભિયાન (PPC) 2025-26: "સબકી યોજના, સબકા વિકાસ" અભિયાન શરૂ કર્યું, જેથી નાણાંકીય વર્ષ 2026-27 માટે પંચાયત વિકાસ યોજનાઓ (PDPs)ની તૈયારી શરૂ કરી શકાય.
3. 2019-20 અને 2025-26 (29 જુલાઈ, 2025 સુધીમાં) વચ્ચે 18.13 લાખથી વધુ પંચાયત વિકાસ યોજનાઓ અપલોડ કરવામાં આવી છે. આમાં 17.73 લાખથી વધુ ગ્રામ પંચાયત વિકાસ યોજનાઓનો સમાવેશ થાય છે.
4. આ આયોજન પ્રક્રિયા સહભાગી, વ્યાપક અને સમયબદ્ધ છે, જે બંધારણની અગિયારમી અનુસૂચિમાંના તમામ 29 વિષયોને આવરી લે છે.

 

પરિચય અને પૃષ્ઠભૂમિ

ત્રિ-સ્તરીય પંચાયતી રાજ પ્રણાલીના મૂળભૂત એકમ તરીકે, ગ્રામ પંચાયત ગ્રામીણ શાસન અને વિકાસમાં કેન્દ્રિય ભૂમિકા ભજવે છે. ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં સહભાગી લોકશાહીને મજબૂત બનાવવાના ઉદ્દેશ્ય સાથે 1992ના 73મા બંધારણીય સુધારા અધિનિયમ દ્વારા આ પ્રણાલીને સંસ્થાકીય બનાવવામાં આવી હતી. ગ્રામ પંચાયતો સ્થાનિક સ્તરે માત્ર આવશ્યક સેવાઓ અને વિકાસ જ પ્રદાન કરતી નથી, પરંતુ સંઘર્ષ નિવારણ, સમુદાય બેઠકો અને સામાજિક કલ્યાણને પ્રોત્સાહન આપવામાં પણ ભૂમિકા ભજવે છે.

તેથી, વિકસિત ભારત માટે મજબૂત પાયો બનાવવા માટે પંચાયતોનો વિકાસ મહત્વપૂર્ણ છે.

બંધારણની કલમ 243G પંચાયતોને સ્થાનિક સ્વરાજ્યની સંસ્થાઓ તરીકે માન્યતા આપે છે અને તેમને આર્થિક વિકાસ અને સામાજિક ન્યાય માટે યોજનાઓ ઘડવાની જવાબદારી સોંપે છે. ગ્રામ પંચાયતો લોકોની સૌથી નજીકનું શાસનનું સ્તર હોવાથી, સીમાંત જૂથોની જરૂરિયાતો પૂરી કરવા અને મૂળભૂત સેવાઓની અસરકારક ડિલિવરી સુનિશ્ચિત કરવા માટે જવાબદાર છે.

ગ્રામ પંચાયત વિકાસ યોજના (GPDP) ગ્રામ પંચાયતોને ઉપલબ્ધ સંસાધનોનો ઉપયોગ કરીને આર્થિક વિકાસ અને સામાજિક ન્યાય માટે ગ્રામ પંચાયત વિકાસ યોજનાઓ (GPDPs) તૈયાર કરવાની જવાબદારી સોંપવામાં આવી છે. GPDP આયોજન પ્રક્રિયા વ્યાપક અને સહભાગી હોવી જોઈએ, અને યોજનાઓના અસરકારક અને કાર્યક્ષમ અમલીકરણમાં પંચાયતો મુખ્ય ભૂમિકા ભજવે છે.

 

એક સુવ્યવસ્થિત અને સમાવિષ્ટ આયોજન પ્રક્રિયા પંચાયત કામગીરીના મૂળમાં છે. ગ્રામ પંચાયત વિકાસ યોજનાઓ (GPDPs) સમુદાયની જરૂરિયાતો અને પ્રાથમિકતાઓને પ્રતિબિંબિત કરે, તેમને ઉપલબ્ધ સંસાધનો સાથે સંરેખિત કરે અને નિષ્પક્ષ, પારદર્શક અને સહભાગી રીતે તૈયાર કરે તેવી અપેક્ષા રાખવામાં આવે છે.

રાષ્ટ્રીય મહત્વના મુદ્દાઓ પર યોજનાઓના અસરકારક અમલીકરણ માટે, પંચાયત વિકાસ યોજનાઓ (PDPs) વ્યાપક અને સહભાગી હોવી જોઈએ. આ યોજનાઓ બંધારણની અગિયારમી અનુસૂચિમાં સૂચિબદ્ધ 29 વિષયોને આવરી લે છે. ગ્રામ પંચાયતો GPDPs તૈયાર કરે છે, બ્લોક પંચાયતો બ્લોક પંચાયત વિકાસ યોજનાઓ (BPDPs) તૈયાર કરે છે, અને જિલ્લા પંચાયતો જિલ્લા પંચાયત વિકાસ યોજનાઓ (DPDPs) તૈયાર કરે છે.

પંચાયતી રાજ સંસ્થાઓ (PRIs) ગ્રામ્ય સ્તરે પાણી પુરવઠો, સ્વચ્છતા, રસ્તાઓ, ડ્રેનેજ, શેરી લાઇટિંગ, આરોગ્ય, શિક્ષણ અને પોષણ જેવી સેવાઓ પૂરી પાડવા માટે જવાબદાર છે. અગિયારમી અનુસૂચિના 29 વિષયો (ભારતમાં પંચાયતી રાજના તમામ 29 વિષયો અને 73માં સુધારા વાંચવા માટે, https://secforuts.mha.gov.in/73rd-amendment-of-panchayati-raj-in-india/ ની મુલાકાત લો) પણ ટકાઉ વિકાસ લક્ષ્યો (SDGs) સાથે ગાઢ રીતે જોડાયેલા છે, આમ સ્થાનિકીકરણ દ્વારા SDGs પ્રાપ્ત કરવામાં PRIsને મુખ્ય ખેલાડી તરીકે સ્થાન આપે છે.

SDG એજન્ડાને પાયાના સ્તરે લઈ જવા માટે, પંચાયતી રાજ મંત્રાલયે એક વિષયાત્મક અભિગમ અપનાવ્યો છે, જે 17 SDGsને નવ વ્યાપક થીમ્સમાં જૂથબદ્ધ કરે છે. આ અભિગમ પંચાયતોને "સમગ્ર સરકાર અને સમગ્ર સમાજ" માળખામાં વિકાસ યોજનાઓ ઘડવા સક્ષમ બનાવે છે.

2018થી, સ્વ-સહાય જૂથો (SHGs) ગામડાંની સમૃદ્ધિ અને સ્થિતિસ્થાપકતા યોજનાઓ (VPRPs) તૈયાર કરવામાં પણ રોકાયેલા છે, જે ગ્રામ્ય સ્તરે સર્વાંગી વિકાસ અને સ્થિતિસ્થાપકતાને ટેકો આપે છે.

પીપલ્સ પ્લાન ઝુંબેશ: સબકી યોજના, સબકા વિકાસ

પંચાયત વિકાસ યોજનાઓના નિર્માણમાં જાહેર ભાગીદારી વધારવા માટે, "સબકી યોજના, સબકા વિકાસ" થીમ સાથે 2 ઓક્ટોબર, 2018ના રોજ પીપલ્સ પ્લાનિંગ ઝુંબેશ (PPC) શરૂ કરવામાં આવી હતી. ગ્રામ સભાઓ, હિસ્સેદારોની ભાગીદારી અને સહભાગી આયોજનના સકારાત્મક પરિણામોથી પ્રોત્સાહિત થઈને, આ અભિયાન ત્યારથી દર વર્ષે ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓ, ફ્રન્ટલાઈન કાર્યકરો, સ્વ-સહાય જૂથો (SHGs), સમુદાય-આધારિત સંસ્થાઓ (CBOs) અને અન્ય સ્થાનિક હિસ્સેદારોની સક્રિય ભાગીદારી સાથે મિશન મોડમાં અમલમાં મૂકવામાં આવે છે.

ઉદ્દેશ્ય

લોક આયોજન અભિયાનનો ઉદ્દેશ્ય દેશભરમાં ગ્રામ પંચાયત, મધ્યવર્તી (બ્લોક) પંચાયત અને જિલ્લા પંચાયત સ્તરે સમયસર રીતે સહભાગી, વ્યાપક અને સંકલિત વિકાસ યોજનાઓ - GPDP, BPDP અને DPDP - તૈયાર કરવાનો છે. સંરચિત ગ્રામ સભાઓ સમુદાયના સભ્યોની સક્રિય ભાગીદારી અને તમામ સંબંધિત વિભાગોના ફ્રન્ટલાઈન કાર્યકરો દ્વારા પ્રસ્તુતિઓ સાથે યોજવામાં આવે છે. આ ઝુંબેશ સ્થાનિક સ્વ-નિર્ધારિત વિકાસ લક્ષ્યો (LSDGs)ના નવ વિષયોના અભિગમોને પંચાયત વિકાસ યોજનાઓમાં એકીકૃત કરીને અને સ્વ-સહાય જૂથ ફેડરેશન દ્વારા તૈયાર કરાયેલ ગામ સમૃદ્ધિ અને સ્થિતિસ્થાપકતા યોજનાઓ (VPRPs)ને સમાવિષ્ટ કરીને ટકાઉ વિકાસ લક્ષ્યો (SDGs)નું અસરકારક સ્થાનિકીકરણ પ્રાપ્ત કરવાનો પ્રયાસ કરે છે. તે આયોજન પ્રક્રિયામાં ચૂંટાયેલ મહિલા પ્રતિનિધિઓ (WERs), સ્વ-સહાય જૂથો અને મહિલા સમુદાયના સભ્યોની સક્રિય ભાગીદારી દ્વારા લિંગ-સંવેદનશીલ શાસનને પણ પ્રોત્સાહન આપે છે. વધુમાં, જાહેર માહિતી ઝુંબેશ અને ગ્રામ પંચાયત કચેરીઓ અને જાહેર નોટિસ બોર્ડ પર યોજનાઓ, નાણાકીય અને કાર્યક્રમોની વિગતો જાહેર કરીને પારદર્શિતા અને જવાબદારીને મજબૂત બનાવવામાં આવે છે.

જન આયોજન અભિયાન 2025-26

પંચાયતી રાજ મંત્રાલયે 2 ઓક્ટોબર, 2025ના રોજ તમામ રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં પીપલ્સ પ્લાનિંગ ઝુંબેશ (PPC) 2025-26: "સબકી યોજના, સબકા વિકાસ" ઝુંબેશ શરૂ કરી, નાણાંકીય વર્ષ 2026-27 માટે પંચાયત વિકાસ યોજનાઓ (PDPs) તૈયાર કરવાની રાષ્ટ્રવ્યાપી પ્રક્રિયા શરૂ કરી.

લોન્ચિંગ પહેલા વ્યાપક તૈયારીઓ હાથ ધરવામાં આવી હતી. મંત્રાલયે રાજ્ય સરકારો, કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો અને ગ્રામીણ વિકાસ અને પંચાયતી રાજ (SIRD&PR)ની રાજ્ય સંસ્થાઓ સાથે વર્ચ્યુઅલ વાર્તાલાપ કર્યો હતો જેથી વ્યૂહરચનાઓ નક્કી કરી શકાય અને સરળ સંકલન સુનિશ્ચિત કરી શકાય. સંકલન અને પાયાના સ્તરે ભાગીદારીને પ્રોત્સાહન આપવા માટે, મંત્રાલય ભારત સરકારના 20 લાઇન મંત્રાલયો/વિભાગો સાથે મળીને કામ કરી રહ્યું છે જેથી તેઓ તેમના સંબંધિત રાજ્ય/કેન્દ્રશાસિત સમકક્ષોને ખાસ ગ્રામ સભાઓ દ્વારા અભિયાનમાં સક્રિયપણે ભાગ લેવા માટે નિર્દેશિત કરી શકે. વધુમાં, રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોને નોડલ અધિકારીઓની નિમણૂક કરવા, ટ્રેનર્સને તાલીમ આપવા, ગ્રામ સભાના સમયપત્રકને અંતિમ સ્વરૂપ આપવા અને જાહેર નોટિસ બોર્ડને સ્પષ્ટ રીતે પ્રદર્શિત કરવા નિર્દેશ આપવામાં આવ્યો છે. 2 ઓક્ટોબર, 2025ના રોજ યોજાયેલી ખાસ ગ્રામ સભાઓએ સમગ્ર દેશમાં અભિયાનનો ઔપચારિક પ્રારંભ કર્યો હતો.

PPC 2025-26 સહભાગી, પારદર્શક અને જવાબદાર સ્થાનિક શાસનને મજબૂત બનાવવા માટે રચાયેલ છે. આ પહેલ હેઠળ, ગ્રામ સભાઓને e-ગ્રામ સ્વરાજ, મેરી પંચાયત એપ્લિકેશન અને પંચાયત નિર્ણય જેવા ડિજિટલ પ્લેટફોર્મનો ઉપયોગ કરીને અગાઉની ગ્રામ પંચાયત વિકાસ યોજનાઓ (GPDPs)ની સમીક્ષા કરવાનું કામ સોંપવામાં આવ્યું છે. તેમની પાસેથી પ્રગતિનું મૂલ્યાંકન કરવાની, વિલંબ ઓળખવાની અને અધૂરા પ્રોજેક્ટ્સને પ્રાથમિકતા આપવાની અપેક્ષા રાખવામાં આવે છે, ખાસ કરીને જે પ્રોજેક્ટનો ઉપયોગ ન થયો હોય તેવા પ્રોજેક્ટ્સનો સમાવેશ થાય છે. આયોજન પ્રક્રિયા પંચાયત એડવાન્સમેન્ટ ઇન્ડેક્સ (PAI) દ્વારા સંચાલિત કરવામાં આવશે, જ્યારે સભાસર જેવા સાધનોને ચર્ચા-વિચારણાને વધુ અસરકારક બનાવવા માટે પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવશે. પંચાયતોની પોતાની સ્ત્રોત આવક (OSR) ને સુધારવા અને નિર્ણય લેવામાં સમુદાયની ઊંડી ભાગીદારી સુનિશ્ચિત કરવા પર પણ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવશે.

આદિ કર્મયોગી અભિયાન હેઠળ કેન્દ્રિત પ્રવૃત્તિઓ સાથે, આ અભિયાન આદિવાસી સશક્તિકરણ પર ખાસ ભાર મૂકે છે. પંચાયત પ્રતિનિધિઓ, સંબંધિત વિભાગીય અધિકારીઓ, સમુદાયના સભ્યો, સ્વ-સહાય જૂથો (SHG) અને ફ્રન્ટલાઇન કાર્યકરોની સક્રિય ભાગીદારી સુનિશ્ચિત કરીને, આ અભિયાનનો ઉદ્દેશ્ય પાયાના આયોજનમાં પારદર્શિતા, સંકલન અને જવાબદારીને વધુ ગાઢ બનાવવાનો છે. આનાથી સમગ્ર ભારતમાં ગ્રામીણ સમુદાયો માટે મજબૂત સેવા વિતરણ પદ્ધતિઓ, સમાવિષ્ટ વિકાસ અને વધુ સારા પરિણામોનો માર્ગ મોકળો થવાની અપેક્ષા છે.

સિદ્ધિઓ

2018માં તેની શરૂઆત થઈ ત્યારથી, પીપલ્સ પ્લાનિંગ ઝુંબેશએ પંચાયતોને સ્થાનિક જરૂરિયાતોને પ્રતિબિંબિત કરતી અને રાષ્ટ્રીય પ્રાથમિકતાઓ સાથે સુસંગત હોય તેવી પુરાવા-આધારિત અને સમાવિષ્ટ વિકાસ યોજનાઓ તૈયાર કરવામાં મદદ કરી છે..

eGramSwaraj પોર્ટલ પર ઉપલબ્ધ ડેટા મુજબ, 2019-20થી 2025-26 (29 જુલાઈ, 2025 સુધીમાં) સુધી 18.13 લાખથી વધુ પંચાયત વિકાસ યોજનાઓ અપલોડ કરવામાં આવી છે. આમાં સામેલ છે:

• 17.73 લાખથી વધુ ગ્રામ પંચાયત વિકાસ યોજનાઓ (GPDPs)
• 35,755 બ્લોક પંચાયત વિકાસ યોજનાઓ (BPDPs)
• 3,469 જિલ્લા પંચાયત વિકાસ યોજનાઓ (DPDPs)

નિષ્કર્ષ

જનતા આયોજન અભિયાન પાયાના સ્તરે લોકશાહીને મજબૂત કરવા અને સમાવેશી વિકાસ સુનિશ્ચિત કરવા માટે એક પરિવર્તનકારી પહેલ તરીકે ઉભરી આવ્યું છે. પંચાયત વિકાસ યોજનાઓની તૈયારીમાં સમુદાયો, ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓ અને સંસ્થાઓને એકસાથે લાવીને, આ અભિયાન પારદર્શિતા, સંકલન અને જવાબદારીને વધુ મજબૂત બનાવી રહ્યું છે. સક્રિય નાગરિક ભાગીદારી અને ટકાઉ વિકાસ લક્ષ્યોના સ્થાનિકીકરણ પર ભાર મૂકીને, પીપીસી વધુ પ્રતિભાવશીલ, સશક્ત અને આત્મનિર્ભર પંચાયતો માટે માર્ગ મોકળો કરી રહ્યું છે, જે વિકસિત ભારતના વ્યાપક દ્રષ્ટિકોણમાં ફાળો આપે છે.

સંદર્ભ:

• PIB - https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2172058

• પંચાયતી રાજનો ૭૩ ^મો સુધારો - https://secforuts.mha.gov.in/73rd-amendment-of-panchayati-raj-in-india/
• પીપલ્સ પ્લાન ઝુંબેશ 2023-24 - https://cdnbbsr.s3waas.gov.in/s316026d60ff9b54410b3435b403afd226/uploads/2023/09/202309051614877115.pdf
• પીપલ્સ પ્લાન ઝુંબેશ 2024-25 - https://drive.google.com/file/d/18Pf6v2hJKFo6emWjppox-cXoRTmkk6dd/view
• ગ્રામ પંચાયત વિકાસ યોજના માટે પીપીસી - https://unnatbharatabhiyan.gov.in/public/uploads/17281196956701038f55424_Report_of_Gram_Sabha_Meeting_on_PPC_for_GPDP_of_Gram_Panchayat_Oachgat.pdf
• પીપીસી ત્રિપુરા - https://panchayat.tripura.gov.in/sites/default/files/2024-09/PPC_2.pdf

PDF જોવા માટે અહીં ક્લિક કરો

 

SM/GP/DK/JT

 

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com

(Release ID: 2175300) Visitor Counter : 14