ભારતની લગભગ અડધી વસ્તી માટે કૃષિ પ્રાથમિક આજીવિકા પૂરી પાડે છે અને GDPમાં આશરે 18 ટકા ફાળો આપે છે. ઉત્પાદકતા વધારવા, ખર્ચ ઘટાડવા અને રાષ્ટ્રીય લક્ષ્યો પ્રાપ્ત કરવા માટે ઉચ્ચ શિક્ષણ, સંશોધન અને વ્યવહારુ તાલીમ દ્વારા માનવ ક્ષમતાનું નિર્માણ જરૂરી છે. કૃષિ શિક્ષણ, સંશોધન અને વિસ્તરણને આ ક્ષેત્રના મુખ્ય સ્તંભો તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, જે લક્ષિત 5 ટકા કૃષિ વિકાસ દર જાળવવા અને "વિકસિત કૃષિ અને સમૃદ્ધ ખેડૂતો"ના રાષ્ટ્રીય દ્રષ્ટિકોણ - "વિકસિત ભારત"ના મુખ્ય દર્શનને પ્રાપ્ત કરવા માટે જરૂરી સંસ્થાકીય અને વૈજ્ઞાનિક પાયો પૂરો પાડે છે. આ દ્રષ્ટિકોણને પ્રાપ્ત કરવા માટે, આ ત્રણ સ્તંભોએ "એક રાષ્ટ્ર - એક કૃષિ - એક ટીમ"ના માર્ગદર્શક સિદ્ધાંત હેઠળ સુમેળમાં કામ કરવું જોઈએ.

ભારતીય કૃષિ સંશોધન પરિષદ (ICAR)

• કૃષિ સંશોધન અને શિક્ષણ માટે સર્વોચ્ચ સંસ્થા: ભારતીય કૃષિ સંશોધન પરિષદ (ICAR), 1929માં સ્થપાયેલ (કૃષિ સંશોધન અને શિક્ષણ વિભાગ, કૃષિ અને ખેડૂત કલ્યાણ મંત્રાલય હેઠળ), કૃષિ સંશોધન અને ઉચ્ચ શિક્ષણના સંકલન માટે ભારતની અગ્રણી સંસ્થા છે. તે કૃષિ, બાગાયત, મત્સ્યઉદ્યોગ અને પ્રાણી વિજ્ઞાનમાં સંશોધન સંસ્થાઓ અને યુનિવર્સિટીઓને માર્ગદર્શન આપવા માટે જવાબદાર છે.
• રાષ્ટ્રવ્યાપી નેટવર્ક: ICAR 113 રાષ્ટ્રીય સંશોધન સંસ્થાઓ (વિગતવાર સૂચિ https://icar.org.in/institutes પર મળી શકે છે) અને સમગ્ર ભારતમાં 74 કૃષિ યુનિવર્સિટીઓના વિશાળ નેટવર્કનું નિરીક્ષણ કરે છે, જે તેને વિશ્વના સૌથી મોટા કૃષિ સંશોધન નેટવર્કમાંનું એક બનાવે છે. તેણે હરિયાળી ક્રાંતિનું નેતૃત્વ કર્યું અને આબોહવા-સ્થિતિસ્થાપક, ઉચ્ચ ઉપજ આપતી જાતો અને કૃષિ તકનીકોના વિકાસમાં અગ્રેસર રહે છે.
• વિસ્તરણ અને ગુણવત્તા: તેના વિભાગો દ્વારા, ICAR ખેડૂતોને તકનીકો ટ્રાન્સફર કરવા માટે 731 કૃષિ વિજ્ઞાન કેન્દ્રો (KVKs)નું સંચાલન કરે છે. તે શૈક્ષણિક ધોરણો પણ નક્કી કરે છે, 'ICAR મોડેલ એક્ટ (સુધારેલ 2023)' અને 'કૃષિ કોલેજોની સ્થાપના માટે ન્યૂનતમ આવશ્યકતાઓ' જારી કરે છે, અને કૃષિ શિક્ષણ માટે રાષ્ટ્રીય માન્યતા બોર્ડ દ્વારા સંસ્થાઓને માન્યતા આપે છે.

જાહેર અને ખાનગી સંસ્થાઓ

સરકારી યુનિવર્સિટીઓ અને સંસ્થાઓ: ભારતમાં 63 રાજ્ય કૃષિ યુનિવર્સિટીઓ (SAU), 3 કેન્દ્રીય કૃષિ યુનિવર્સિટીઓ (CAU) (પુસા, ઇમ્ફાલ, ઝાંસી), 4 "ડીમ્ડ" યુનિવર્સિટીઓ (IARI-દિલ્હી, NDRI-કરનાલ, IVRI-ઇઝતનગર, CIFE-મુંબઈ) અને કૃષિ ફેકલ્ટી સાથે 4 કેન્દ્રીય યુનિવર્સિટીઓ છે. ICAR નેટવર્કમાં 11 ATARI (કૃષિ ટેકનોલોજી એપ્લિકેશન સંશોધન સંસ્થા) કેન્દ્રો પણ સામેલ છે.

ખાનગી ક્ષેત્ર: કૃષિ શિક્ષણ રાજ્ય સરકારોના અધિકારક્ષેત્ર હેઠળ આવે છે, જેમની પાસે ખાનગી સંસ્થાઓની સ્થાપના અને પ્રોત્સાહન માટે પોતાની નીતિઓ છે. ICARની ભૂમિકા વિનંતી પર માન્યતા આપવા સુધી મર્યાદિત છે. છેલ્લા પાંચ વર્ષમાં, ICAR-માન્યતા પ્રાપ્ત ખાનગી કૃષિ કોલેજોની સંખ્યા 2020-21માં 5 હતી જે 2024-25 સુધીમાં વધીને 22 થઈ ગઈ છે.

કેન્દ્રીય કૃષિ યુનિવર્સિટીઓ

ભારતમાં હાલમાં ત્રણ કેન્દ્રીય કૃષિ યુનિવર્સિટીઓ (CAUs) કાર્યરત છે. દરેકની રચના સંસદના કાયદા દ્વારા પ્રદેશની જરૂરિયાતોને પૂર્ણ કરવા માટે કરવામાં આવી છે.

• ડૉ. રાજેન્દ્ર પ્રસાદ CAU, પુસા (બિહાર): ઓક્ટોબર 2016માં ભૂતપૂર્વ રાજેન્દ્ર એગ્રીકલ્ચરલ યુનિવર્સિટી (સ્થાપિત 1970)ને સેન્ટ્રલ એગ્રીકલ્ચર યુનિવર્સિટીમાં રૂપાતંરિત કરવામાં આવી. આ યુનિવર્સિટીની આઠ અંગીય કોલેજો છે.

1. તિરહુત એગ્રીકલ્ચરલ કોલેજ
2. પોસ્ટ ગ્રેજ્યુએટ કોલેજ ઓફ એગ્રીકલ્ચરલ
3. કોલેજ ઓફ એન્જિનિયરિંગ એન્ડ ટેકનોલોજી કોલેજ
4. કોલેજ ઓફ કોમ્યુનિટી સાયન્સિસ
5. કોલેજ ઓફ બેઝિક સાયન્સિસ એન્ડ હ્યુમેનિટીઝ
6. કોલેજ ઓફ ફિશરીઝ
7. પંડિત દીન દયાળ ઉપાધ્યાય કોલેજ ઓફ હોર્ટિકલ્ચર એન્ડ ફોરેસ્ટ્રી
8. સ્કૂલ ઓફ એગ્રીબિઝનેસ એન્ડ રૂરલ મેનેજમેન્ટ

RPCAU આઠ શાખાઓમાં અંડરગ્રેજ્યુએટ પ્રોગ્રામ્સ ઓફર કરે છે (કૃષિ, બાગાયત, કૃષિ ઇજનેરી, સમુદાય વિજ્ઞાન, મત્સ્યઉદ્યોગ, બાયોટેક્નોલોજી, વનીકરણ અને ખાદ્ય ટેક્નોલોજી). વધુમાં, યુનિવર્સિટી વિવિધ પ્રકારના અનુસ્તાક કાર્યક્રમો અને પીએચ.ડી અભ્યાસક્રમો પ્રદાન કરે છે. યુનિવર્સિટી, સમસ્તીપુર જિલ્લાના પુસા, મુઝફ્ફરપુર જિલ્લાના ધોલી અને બિહારના પૂર્વ ચંપારણ જિલ્લામાં પીપરાકોઠી સ્થિત અનેક કેમ્પસ દ્વારા કાર્યરત છે અને બિહારમાં ખેડૂતો સાથે સંશોધનને જોડતા 18 કૃષિ વિજ્ઞાન કેન્દ્રોનું સંચાલન કરે છે. રાષ્ટ્રીય શિક્ષણ નીતિને અનુરૂપ, યુનિવર્સિટીએ પાયાના અને મધ્યમ-વ્યવસ્થાપન સ્તરે ઉદ્યોગ માટે તૈયાર પ્રતિભા વિકસાવવાના હેતુથી ઘણા ટૂંકા ગાળાના પ્રમાણપત્ર અને ડિપ્લોમા કાર્યક્રમો શરૂ કર્યા છે.

• સેન્ટ્રલ એગ્રીકલ્ચરલ યુનિવર્સિટી, ઇમ્ફાલ (મણિપુર): સેન્ટ્રલ એગ્રીકલ્ચરલ યુનિવર્સિટી એક્ટ, 1992 હેઠળ જાન્યુઆરી 1993માં સ્થપાયેલી, આ યુનિવર્સિટી સાત ઉત્તરપૂર્વીય પહાડી રાજ્યો અરુણાચલ પ્રદેશ, મણિપુર, મેઘાલય, મિઝોરમ, સિક્કિમ, નાગાલેન્ડ અને ત્રિપુરાને સેવા આપે છે. CAU, ઇમ્ફાલ સાત પહાડી રાજ્યોમાં સ્થિત તેની 13 ઘટક કોલેજોમાં શિક્ષણ, સંશોધન અને વિસ્તરણને એકીકૃત કરીને એક વ્યાપક અભિગમ અપનાવે છે (સંપૂર્ણ સૂચિ https://cau.ac.in/about-cau-imphal/ પર ઉપલબ્ધ છે). તે હાલમાં કૃષિ અને સંલગ્ન શાખાઓમાં 10 અંડરગ્રેજ્યુએટ, 48 માસ્ટર્સ અને 34 પીએચડી પ્રોગ્રામ્સ ઓફર કરે છે, જેમાં શૈક્ષણિક વર્ષ 2024-25માં કુલ 2,982 વિદ્યાર્થીઓ નોંધણી કરે છે.
• રાણી લક્ષ્મી બાઈ CAU, ઝાંસી (ઉત્તર પ્રદેશ): આ યુનિવર્સિટી ભારતમાં શિક્ષણ, સંશોધન અને વિસ્તરણ સેવાઓને આગળ વધારવા માટે સમર્પિત કૃષિ વિજ્ઞાનમાં શ્રેષ્ઠતા કેન્દ્ર તરીકે સેવા આપે છે. RLBCAUનો અભ્યાસક્રમ કૃષિ વિજ્ઞાન, બાગાયત, પશુચિકિત્સા વિજ્ઞાન અને કૃષિ ઇજનેરીના વિવિધ શાખાઓમાં અદ્યતન જ્ઞાન અને કુશળતાથી સ્નાતક, અનુસ્નાતક અને પીએચડી વિદ્યાર્થીઓને સજ્જ કરવા માટે રચાયેલ છે. તેની ઘટક કોલેજોમાં ઝાંસી (યુપી)માં કોલેજ ઓફ એગ્રીકલ્ચર અને કોલેજ ઓફ હોર્ટિકલ્ચર એન્ડ ફોરેસ્ટ્રી, અને દતિયા (એમપી)માં કોલેજ ઓફ ફિશરીઝ અને કોલેજ ઓફ વેટરનરી એન્ડ એનિમલ સાયન્સનો સમાવેશ થાય છે.

કૃષિમાં ઇન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સ (IoT) અને આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ (AI)

• ટેકનોલોજી અપનાવવી: સરકાર કૃષિને આધુનિક બનાવવા માટે ઇન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સ (IoT) અને આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ (AI)ને સક્રિયપણે પ્રોત્સાહન આપી રહી છે. એપ્લિકેશન્સમાં ચોકસાઇ ખેતી (સેન્સર-સંચાલિત સિંચાઈ, સ્વચાલિત મશીનરી), ઇમેજિંગ અને છંટકાવ માટે ડ્રોન, પશુધન દેખરેખ, આબોહવા-સ્માર્ટ ગ્રીનહાઉસ, AI-સંચાલિત જંતુ/પાક દેખરેખ અને રિમોટ સેન્સિંગનો સમાવેશ થાય છે.
• ઇનોવેશન સેન્ટર્સ: ડિપાર્ટમેન્ટ ઓફ સાયબર-ફિઝિકલ સિસ્ટમ્સ પર નેશનલ મિશન (NM-ICPS) હેઠળ, ડિસેમ્બર 2022 સુધીમાં દેશભરમાં 25 ટેકનોલોજી ઇનોવેશન સેન્ટર્સ (TIHs)ની સ્થાપના કરવામાં આવી છે; જેમાંથી ત્રણ કૃષિમાં IoT અને AIના ઉપયોગ પર કેન્દ્રિત છે. ઉદાહરણ તરીકે, IIT રોપર ખાતે કૃષિ/પાણી TIH સમગ્ર ભારતમાં કેસર ઉત્પાદન અને પુરવઠા માટે IoT સેન્સર પર કામ કરી રહ્યું છે. IIT બોમ્બે "ઇન્ટરનેટ ઓફ એવરીથિંગ" પર TIHનું આયોજન કરે છે અને IIT ખડગપુર AI/ML સોલ્યુશન્સ (પાક આરોગ્ય આગાહી, ઉપજ આગાહી) માટે AI4ICPS સેન્ટર ચલાવે છે.
• ડિજિટલ ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર: ઇલેક્ટ્રોનિક્સ મંત્રાલયે બેંગલુરુ, ગુરુગ્રામ, ગાંધીનગર અને વિશાખાપટ્ટનમ જેવા શહેરોમાં IoT પર શ્રેષ્ઠતા કેન્દ્રો સ્થાપિત કર્યા છે. ઉદાહરણ તરીકે, વિશાખાપટ્ટનમ IoT સેન્ટર ઓફ એક્સેલન્સ (CoE) કૃષિ-ટેક પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે અને નવીનતાને લોકશાહીકરણ કરવા માટે સ્ટાર્ટઅપ્સ, ઉદ્યોગ, રોકાણકારો અને શિક્ષણવિદોને જોડે છે. કૃષિ માટે રાષ્ટ્રીય ઈ-ગવર્નન્સ યોજના હેઠળ, રાજ્યોને AI/ML, IoT, બ્લોકચેન વગેરેનો ઉપયોગ કરીને ડિજિટલ-કૃષિ પ્રોજેક્ટ્સ અમલમાં મૂકવા માટે ભંડોળ પૂરું પાડવામાં આવે છે.

સ્ટાર્ટ-અપ ઇકોસિસ્ટમ: 2018-19થી રાષ્ટ્રીય કૃષિ વિકાસ યોજના (RKVY) હેઠળ "નવીનતા અને કૃષિ-ઉદ્યોગસાહસિકતા વિકાસ" કાર્યક્રમ નાણાકીય સહાય પૂરી પાડીને અને કૃષિ-ઉદ્યોગસાહસિકતાને મજબૂત બનાવીને પ્રોત્સાહન આપી રહ્યો છે. આ પહેલ કૃષિ અને સંલગ્ન ક્ષેત્રોમાં સ્ટાર્ટ-અપ્સને નવી તકો દ્વારા ખેડૂતોની આવક વધારવા અને ગ્રામીણ યુવાનો માટે રોજગારીનું સર્જન કરવાના બેવડા ઉદ્દેશ્ય સાથે સમર્થન આપે છે. આ કાર્યક્રમ હેઠળ સમર્થિત સ્ટાર્ટ-અપ્સ કૃષિ અને સંલગ્ન ક્ષેત્રોના વિવિધ ક્ષેત્રોમાં કાર્ય કરે છે, જેમાં કૃષિ-પ્રક્રિયા, ખાદ્ય ટેકનોલોજી અને મૂલ્યવર્ધન, કૃત્રિમ બુદ્ધિ (AI), ઇન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સ (IoT), માહિતી અને સંચાર ટેકનોલોજી (ICT), ચોકસાઇ ખેતી, ડિજિટલ કૃષિ અને બ્લોકચેન ટેકનોલોજીનો સમાવેશ થાય છે.

ખેડૂત કૌશલ્ય અને તાલીમ

ખેડૂત કૌશલ્ય અને તાલીમ ભારતના કૃષિ પરિવર્તનમાં કેન્દ્રિય બની ગયા છે. આધુનિક કૃષિ જરૂરિયાતોને ધ્યાનમાં રાખીને, સરકારે ખેડૂતોને તકનીકી નવીનતાઓ, આબોહવા અને બજારના ફેરફારોને અનુકૂલિત થવામાં મદદ કરવા માટે ક્ષમતા નિર્માણને પ્રાથમિકતા આપી છે. ગ્રામીણ યુવાનો માટે કૌશલ્ય તાલીમ (STRY), કૃષિ યાંત્રિકીકરણ પર સબ-મિશન (SMAM), પ્રધાનમંત્રી કૌશલ વિકાસ યોજના (PMKVY) અને કૃષિ વિજ્ઞાન કેન્દ્રો (KVKs) અને કૃષિ ટેકનોલોજી વ્યવસ્થાપન એજન્સી (ATMA) દ્વારા પહેલ જેવા કાર્યક્રમો ખેડૂતોને ટકાઉ કૃષિ પદ્ધતિઓ માટે વ્યવહારુ જ્ઞાન અને વ્યાવસાયિક કુશળતાથી સજ્જ કરી રહ્યા છે.

• કૃષિ વિજ્ઞાન કેન્દ્રો (KVKs): ICAR દ્વારા સંચાલિત આ કેન્દ્રો ખેડૂત તાલીમમાં અગ્રણી ભૂમિકા ભજવી રહ્યા છે. 2021-22 અને 2023-24 વચ્ચે, KVKs એ 58.02 લાખ ખેડૂતોને તાલીમ આપી હતી, અને આ સંખ્યા દર વર્ષે સતત વધી રહી છે. 2024-25ના પ્રથમ દસ મહિનામાં, વધારાના 18.56 લાખ ખેડૂતોને તાલીમ આપવામાં આવી છે. KVK અભ્યાસક્રમોમાં સ્થાનિક પરિસ્થિતિઓને અનુરૂપ અદ્યતન કૃષિશાસ્ત્ર, પશુધન સંભાળ, માટી આરોગ્ય, લણણી પછીની તકનીકો વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.
• ATMA (વિસ્તરણ સુધારણા યોજના): કૃષિ ટેકનોલોજી વ્યવસ્થાપન એજન્સી (ATMA) યોજના વિકેન્દ્રિત કૃષિ વિસ્તરણને મજબૂત બનાવવામાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવે છે. આ પહેલ હેઠળ, 2021-22માં 32.38 લાખ ખેડૂતોને તાલીમ આપવામાં આવી હતી, ત્યારબાદ 2022-23માં 40.11 લાખ અને 2023-24માં 36.60 લાખ ખેડૂતોને તાલીમ અપાઈ હતી. જાન્યુઆરી 2025 સુધીમાં, આશરે 18.30 લાખ ખેડૂતોને તાલીમ આપવામાં આવી હતી. કુલ મળીને, 2021-25 દરમિયાન આશરે 1.27 કરોડ ખેડૂતોને ATMA દ્વારા તાલીમ આપવામાં આવી છે.
• ગ્રામીણ યુવાનોની કૌશલ્ય તાલીમ (STRY): STRY કૃષિ/સંલગ્ન વ્યવસાયો (બાગાયતી, ડેરી, મત્સ્યઉદ્યોગ, વગેરે) માં ટૂંકાગાળાના વ્યાવસાયિક અભ્યાસક્રમો (આશરે સાત દિવસ) પૂરા પાડે છે. તેણે 2021-22માં 10,456 ગ્રામીણ યુવાનો, 2022-23માં 11,634 અને 2023-24માં 20,940 યુવાનોને તાલીમ આપી હતી. ડિસેમ્બર 2024 સુધીમાં, 2021 થી 51,000થી વધુ ગ્રામીણ યુવાનોને તાલીમ આપવામાં આવી છે. આ કાર્યક્રમનો હેતુ ગામડાઓમાં સ્વરોજગારને પ્રોત્સાહન આપવા અને કુશળ માનવશક્તિ બનાવવાનો છે.
• કૃષિ યાંત્રિકીકરણ (SMAM): કૃષિ યાંત્રિકીકરણ પર સબ-મિશન (SMAM) કૃષિ મશીનરીના ઉપયોગ અંગે તાલીમ પૂરી પાડે છે. 2021-25 દરમિયાન, SMAM એ પ્રદર્શનો અને કસ્ટમ હાયરિંગ જાગૃતિ દ્વારા 57,139 ખેડૂતોને યાંત્રિકીકરણ પર સીધી તાલીમ આપી હતી.
• સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ યોજના: આ કાર્યક્રમ માટી આરોગ્ય કાર્ડ જારી કરે છે અને ખેડૂતોને સંતુલિત ખાતરના ઉપયોગ અંગે માહિતી પ્રદાન કરે છે. જુલાઈ 2025 સુધીમાં, દેશભરમાં 251.7 મિલિયનથી વધુ કાર્ડનું વિતરણ કરવામાં આવ્યું હતું. સમાંતર પ્રયાસોમાં 93,000થી વધુ માટી-સ્વાસ્થ્ય તાલીમ અને પોષક તત્વો વ્યવસ્થાપન પદ્ધતિઓ શીખવવા માટે 6.8 લાખ ઓન-ફિલ્ડ પ્રદર્શનનો સમાવેશ થાય છે.
• ખેડૂત ઉત્પાદક સંગઠનો (FPOs): બજારલક્ષી ક્ષમતા બનાવવા માટે સરકારે 10,000થી વધુ FPOs નોંધણી કરાવી છે. ડિજિટલ મોડ્યુલ અને વેબિનાર દ્વારા, FPO ખેડૂતો કૃષિ વ્યવસાય વ્યવસ્થાપન, મૂલ્ય સાંકળ અને માર્કેટિંગ પર તાલીમ મેળવે છે. (નાના ખેડૂતોને એકત્ર કરીને, FPOs ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં લક્ષિત કુશળતા અને વિસ્તરણ સેવાઓ પ્રદાન કરવામાં મદદ કરે છે.)

નિષ્કર્ષ

ભારતની કૃષિ શિક્ષણ અને તાલીમ પ્રણાલી આજે એક સુવ્યવસ્થિત અભિગમને પ્રતિબિંબિત કરે છે જે શિક્ષણ, સંશોધન, ટેકનોલોજી અને ક્ષેત્ર-સ્તરીય કૌશલ્ય વિકાસને એકીકૃત કરે છે. "એક રાષ્ટ્ર - એક ખેતર - એક ટીમ"ના વિઝન દ્વારા સંચાલિત, ICAR, કેન્દ્રીય અને રાજ્ય કૃષિ યુનિવર્સિટીઓ અને કૃષિ વિજ્ઞાન કેન્દ્રો જેવી સંસ્થાઓએ ખેતીને વધુ ઉત્પાદક, ટકાઉ અને જ્ઞાન-આધારિત બનાવવા માટે એક મજબૂત પાયો નાખ્યો છે. ગુણવત્તાયુક્ત શિક્ષણ, માન્યતા સુધારા અને ખેડૂત-કેન્દ્રિત તાલીમ પર સતત ભાર મૂકવાથી વૈજ્ઞાનિક સંશોધન અને વ્યવહારુ ઉપયોગ વચ્ચેના અંતરને દૂર કરવામાં મદદ મળી રહી છે.

ઇન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સ (IoT), આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ (AI) અને ચોકસાઇવાળા ખેતી સાધનો જેવી ટેકનોલોજીનો સમાવેશ આધુનિક અને ડેટા-સંચાલિત કૃષિ તરફ એક મહત્વપૂર્ણ પરિવર્તન દર્શાવે છે. ATMA, STRY અને SMAM  જેવી પહેલો દ્વારા, ખેડૂતો અને ગ્રામીણ યુવાનોને આવશ્યક તકનીકી અને ઉદ્યોગસાહસિક કુશળતાથી સજ્જ કરવામાં આવી રહ્યા છે, જે ગામડાઓમાં રોજગાર અને આત્મનિર્ભરતાને વેગ આપી રહ્યા છે. આ પ્રયાસો સામૂહિક રીતે ઉચ્ચ ઉત્પાદકતા, સુધારેલી આવક અને સંસાધનોના ટકાઉ ઉપયોગમાં ફાળો આપે છે. ભારત ખાદ્ય ઉત્પાદનમાં આત્મનિર્ભરતા અને મજબૂત ગ્રામીણ અર્થતંત્રનું લક્ષ્ય રાખતું હોવાથી, શિક્ષણ, નવીનતા અને કૌશલ્ય વચ્ચેના આ તાલમેલને મજબૂત બનાવવો એ દેશની કૃષિ પ્રગતિનું કેન્દ્રબિંદુ રહેશે.

સંદર્ભ:

પીઆઈબી:

• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2129962
• https://www.pib.gov.in/PressReleseDetail.aspx?PRID=1739601
• https://www.pib.gov.in/PressReleseDetailm.aspx?PRID=2112391#:~:text=Central%20Agricultural%20Universities%3A
• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=1885193
• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2172960
• https://www.pib.gov.in/Pressreleaseshare.aspx?PRID=1885193

આઈસીએઆર:

• https://icar.org.in/institutes
• https://icar.org.in/en/national-agricultural-education-accreditation-board-1
• https://icar.org.in/en/deemed-universities
• https://icar.org.in/sites/default/files/2025-04/ICAR%20વાર્ષિક%20રિપોર્ટ%202023-24-english.pdf
• https://rpcau.ac.in/about-pusa/
• https://icar.org.in/en/about-us

સીએયુ

• https://cau.ac.in/wp-content/uploads/2025/07/FINAL-CAU-PROFILE_2025.pdf
• https://cau.ac.in/about-cau-imphal/
• https://rlbcau.ac.in/about-rlbcau/
• https://rlbcau.ac.in/colleges/

પીડીએફ જોવા માટે અહીં ક્લિક કરો

SM/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com