હાઇલાઇટ્સ

 

પરિચય

ભારતનું નિકાસ પ્રદર્શન દેશની આર્થિક વ્યૂહરચનામાં કેન્દ્રિય રહ્યું છે, જે નોકરીઓનું સર્જન કરવામાં, ઉત્પાદન અને સેવાઓમાં વૃદ્ધિને વેગ આપવા અને ભારતીય કંપનીઓને વૈશ્વિક મૂલ્ય શૃંખલાઓમાં એકીકૃત કરવામાં મદદ કરે છે. ખાસ કરીને MSME, પહેલી વાર નિકાસ કરનારાઓ અને શ્રમ-સઘન ક્ષેત્રો માટે નિકાસ સ્પર્ધાત્મકતાને વધુ મજબૂત બનાવવા માટે, સરકારે નિકાસ પ્રમોશન મિશન (EPM)ને મંજૂરી આપી છે.

કેન્દ્રીય બજેટ 2025-26માં જાહેર કરાયેલ, આ મિશન એક મુખ્ય માળખાકીય સુધારાનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે જે અનેક અલગ અલગ નિકાસ-સહાય પહેલોને એક જ, પરિણામ-આધારિત અને ડિજિટલી સક્ષમ માળખામાં એકીકૃત કરે છે. નાણાકીય વર્ષ 2025-26 થી નાણાકીય વર્ષ 2030-31 સુધી ₹25,060 કરોડના કુલ ખર્ચ સાથે, EPM નો ઉદ્દેશ્ય ભારતના નિકાસ ઇકોસિસ્ટમને મજબૂત બનાવવા, સસ્તા વેપાર ધિરાણની પહોંચ સુધારવા અને ક્ષેત્રો અને પ્રદેશોમાં વૈશ્વિક બજાર તૈયારી અને સ્પર્ધાત્મકતા વધારવાનો છે.

મિશન શા માટે? નીતિ તર્ક

તાજેતરના વર્ષોમાં ભારતના નિકાસ ઇકોસિસ્ટમને અનેક લક્ષિત હસ્તક્ષેપો દ્વારા ટેકો મળ્યો છે, જેમાં વ્યાજ સમાનતા, બજાર ઍક્સેસ પહેલ, અને નિકાસ-પ્રોત્સાહન યોજનાઓ અને માળખાગત સહાયનો સમાવેશ થાય છે. આ મિશન આ પ્રયાસો પર આધારિત છે અને નિકાસ સ્પર્ધાત્મકતાને મજબૂત બનાવવા માટે ઓળખાયેલા ચોક્કસ પરિબળો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે, જેમ કે સસ્તું વેપાર ધિરાણની ઍક્સેસ વધારવી, આંતરરાષ્ટ્રીય નિકાસ ધોરણોનું પાલન સમર્થન કરવું, સંકલિત નિકાસ બ્રાન્ડિંગ અને બજાર-પ્રવેશ સુવિધામાં સુધારો કરવો, અને આંતરિક અને ઓછી નિકાસ-તીવ્રતાવાળા પ્રદેશોમાં નિકાસકારો માટે લોજિસ્ટિક્સ ગેરફાયદા ઘટાડવા.

તાજેતરના નિકાસ વલણો વધુ સંકલિત અને ડિજિટલી સક્ષમ સપોર્ટ ફ્રેમવર્કનું મહત્વ દર્શાવે છે જે વેપારી અને સેવા ક્ષેત્રો બંનેમાં સ્પર્ધાત્મકતા અને બજાર-તત્પરતાને મજબૂત બનાવી શકે છે.

એક જ, ડિજિટલી સંચાલિત અને પરિણામ-લિંક્ડ આર્કિટેક્ચરમાં બહુવિધ યોજનાઓને એકીકૃત કરીને, નિકાસ પ્રમોશન મિશનનો હેતુ ભારતના નિકાસકારોને વધુ સુવ્યવસ્થિત અને અસરકારક સમર્થન પૂરું પાડવાનો છે, જે બદલાતી વૈશ્વિક વેપાર પરિસ્થિતિઓ સાથે સુસંગત એકીકૃત, લવચીક અને પ્રતિભાવશીલ માળખું સુનિશ્ચિત કરે છે.

માળખું, શાસન અને ધિરાણ

EPM નાણાકીય વર્ષ 2025-26થી નાણાકીય વર્ષ 2030-31 સુધી ₹25,060 કરોડના કુલ ખર્ચ સાથે છ વર્ષ માટે ચાલશે. આ મિશન વાણિજ્ય વિભાગ, MSME મંત્રાલય, નાણા મંત્રાલય, નિકાસ પ્રમોશન કાઉન્સિલ, કોમોડિટી બોર્ડ, નાણાકીય સંસ્થાઓ, ઉદ્યોગ સંગઠનો અને રાજ્ય સરકારોને સંડોવતા સંસ્થાકીય માળખા પર આધારિત છે.

ડિરેક્ટોરેટ જનરલ ઓફ ફોરેન ટ્રેડ (DGFT) અમલીકરણ એજન્સી તરીકે સેવા આપશે, જે અરજીથી મંજૂરી અને વિતરણ સુધીની પ્રક્રિયા માટે સમર્પિત ડિજિટલ પ્લેટફોર્મનું સંચાલન કરશે, જે વેપાર અને કસ્ટમ સિસ્ટમ્સ સાથે સંરેખિત છે. આ મિશન આંતર-મંત્રાલય સંકલન, રાજ્ય ભાગીદારી અને ડેટા-આધારિત દેખરેખ પર ભાર મૂકે છે.

બે સંકલિત પેટા-યોજનાઓ: નિકાસ પ્રમોશન અને નિકાસ દિશા

EPM બે સંકલિત પેટા-યોજનાઓ દ્વારા કાર્ય કરે છે જે સંયુક્ત રીતે નાણાકીય અને બિન-નાણાકીય સક્ષમકર્તાઓને સંબોધિત કરે છે:

નિકાસ પ્રમોશન (નાણાકીય સક્ષમકર્તાઓ) — આ પેટા-યોજના MSME નિકાસકારો માટે સસ્તું વેપાર ધિરાણની ઍક્સેસ સુધારવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે, જેમ કે પ્રી- અને પોસ્ટ-શિપમેન્ટ ક્રેડિટ પર વ્યાજ સબવેન્શન, નિકાસ ફેક્ટરિંગ અને ડીપ-ટાયર ફાઇનાન્સિંગ, ઇ-કોમર્સ નિકાસકારો માટે ક્રેડિટ કાર્ડ, નિકાસ ક્રેડિટ માટે કોલેટરલ સપોર્ટ અને નવા અથવા ઉચ્ચ-જોખમવાળા બજારો માટે ક્રેડિટ વૃદ્ધિ.

નિકાસ દિશા (નોન-નાણાકીય સક્ષમકર્તાઓ) — આ પેટા-યોજનાનો હેતુ નિકાસ ગુણવત્તા અને પાલન (પરીક્ષણ, પ્રમાણપત્ર, ઓડિટ), આંતરરાષ્ટ્રીય બ્રાન્ડિંગ અને પેકેજિંગ, વેપાર મેળાઓમાં ભાગીદારી અને ખરીદનાર-વેચાણકર્તા મીટ, નિકાસ વેરહાઉસિંગ અને લોજિસ્ટિક્સ, દૂરના જિલ્લાઓના નિકાસકારો માટે આંતરદેશીય પરિવહન વળતર અને ક્લસ્ટરો, સંગઠનો અને જિલ્લા-સ્તરીય સુવિધા કોષોમાં ક્ષમતા નિર્માણ માટે સમર્થન દ્વારા બજાર તૈયારી અને સ્પર્ધાત્મકતા વધારવાનો છે.

ડિજિટલ અમલીકરણ અને દેખરેખ

EPMની એક અનોખી ડિઝાઇન વિશેષતા તેનું સમર્પિત ડિજિટલ પ્લેટફોર્મ છે, જેના દ્વારા DGFT અરજીથી લઈને મંજૂરી અને વિતરણ સુધીની બધી પ્રક્રિયાઓને સંકલિત, કાગળ રહિત રીતે સંચાલિત કરશે. આ પ્લેટફોર્મ હાલની વેપાર પ્રણાલીઓ સાથે સંકલિત હશે, જે મિશનના હસ્તક્ષેપોની ઝડપી પ્રક્રિયા અને પારદર્શક ડિલિવરીને સક્ષમ બનાવશે.

મિશન એક પરિણામ-આધારિત, અનુકૂલનશીલ પદ્ધતિ છે જે વૈશ્વિક વેપાર વિકાસને પ્રતિભાવ આપવા સક્ષમ છે. ડિજિટલ આર્કિટેક્ચર સંકલિત અમલીકરણ, પરિણામ-લિંક્ડ ડિલિવરી અને સમયસર દેખરેખને સમર્થન આપે છે, જે મિશનની કાર્યક્ષમતા, સમાવેશકતા અને નિકાસ-તત્પરતા પર ભાર મૂકે છે.

ક્ષેત્રીય અને પ્રાદેશિક ફોકસ

EPM વૈશ્વિક ટેરિફ વધારાથી સૌથી વધુ પ્રભાવિત ક્ષેત્રોને પ્રાથમિકતા આપે છે, ખાસ કરીને કાપડ, ચામડું, રત્નો અને ઘરેણાં, એન્જિનિયરિંગ માલ અને દરિયાઈ ઉત્પાદનો, જ્યારે અન્ય ઉભરતા નિકાસ ક્ષેત્રોને ટેકો આપવા માટે સુગમતા જાળવી રાખે છે. મિશન ખાસ કરીને MSME, પ્રથમ વખત નિકાસકારો અને શ્રમ-સઘન મૂલ્ય શૃંખલાઓને લક્ષ્ય બનાવે છે, સમાવિષ્ટ પહોંચ સુનિશ્ચિત કરે છે.

નિકાસ દિશા ઘટક હેઠળ, આંતરિક અને ઓછી નિકાસ ધરાવતા જિલ્લાઓ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવે છે, જેમાં આંતરિક પરિવહન ભરપાઈ, વેરહાઉસિંગ અને લોજિસ્ટિક્સ સપોર્ટ, વેપાર મેળાઓમાં ભાગીદારી, બ્રાન્ડિંગ અને પેકેજિંગમાં સહાય અને જિલ્લા સ્તરે ક્ષમતા નિર્માણ જેવા પગલાંનો સમાવેશ થાય છે. આ પ્રયાસોનો ઉદ્દેશ્ય ભારતના નિકાસના ભૌગોલિક ફેલાવાને વિસ્તૃત કરવાનો અને વૈશ્વિક બજારમાં સમાવિષ્ટ ભાગીદારીને સક્ષમ બનાવવાનો છે.

નિકાસકારો માટે ક્રેડિટ ગેરંટી યોજના

મિશનને અનુરૂપ, સરકારે નિકાસકારો માટે ક્રેડિટ ગેરંટી યોજના (CGSE)ના વિસ્તરણને મંજૂરી આપી છે, જે MSME સહિત પાત્ર નિકાસકારોને ₹20,000 કરોડ સુધીનો વધારાનો ધિરાણ સપોર્ટ પૂરો પાડે છે. આ યોજનાનો અમલ નાણાકીય સેવાઓ વિભાગ (DFS) દ્વારા નેશનલ ક્રેડિટ ગેરંટી ટ્રસ્ટી કંપની લિમિટેડ (NCGTC) દ્વારા કરવામાં આવે છે, જે સભ્ય ધિરાણ સંસ્થાઓ (MLI) ને વધારાની ધિરાણ સુવિધાઓ વિસ્તારવા માટે 100% ક્રેડિટ ગેરંટી કવરેજ પ્રદાન કરશે.

આ યોજના NCGCTC દ્વારા 100% ભારત સરકારની ગેરંટી દ્વારા પ્રવાહિતાને મજબૂત બનાવે છે, જે અસુરક્ષિત ક્રેડિટ ઍક્સેસ અને મંજૂર નિકાસ કાર્યકારી મૂડી મર્યાદાના 20% સુધી વધારાની કાર્યકારી મૂડી પ્રદાન કરે છે. 31 માર્ચ, 2026 સુધી માન્ય, આ સરકારના નિર્ણયથી નવા નિકાસ બજારો શોધવામાં અને ભારતીય નિકાસકારોની વૈશ્વિક સ્પર્ધાત્મકતા વધારવામાં મદદ મળશે તેવી અપેક્ષા છે.

નિયમનકારી અને કેન્દ્રીય બેંક સપોર્ટ (RBI પગલાં)

વૈશ્વિક વેપારમાં વિક્ષેપો વચ્ચે નિકાસ ક્ષેત્રમાં પ્રવાહિતાના દબાણને ઘટાડવા માટે રિઝર્વ બેંક ઓફ ઇન્ડિયા (RBI) દ્વારા જાહેર કરાયેલા પૂરક પગલાં દ્વારા મિશનની અસર વધુ મજબૂત બને છે. નવેમ્બર 2025માં, RBI એ રિઝર્વ બેંક ઓફ ઇન્ડિયા (વેપાર રાહત પગલાં) દિશાનિર્દેશો, 2025 જારી કર્યા, જેનો હેતુ દેવા સેવા તણાવ ઘટાડવા અને સફળ નિકાસ-લક્ષી વ્યવસાયોને ચાલુ રાખવાને ટેકો આપવાનો હતો.

RBI દ્વારા જાહેર કરાયેલા મુખ્ય પગલાં

1. ચુકવણી મોરેટોરિયમ—નિયમિત સંસ્થાઓ (REs) 1 સપ્ટેમ્બર અને 31 ડિસેમ્બર, 2025ની વચ્ચે મુદત-લોન હપ્તાઓ અને કાર્યકારી-મૂડી (WC) સુવિધાઓ પરના વ્યાજને મુલતવી રાખી શકે છે. વ્યાજ ચક્રવૃદ્ધિ વિના, સરળ-વ્યાજના આધારે વધશે, અને તેને 31 માર્ચ અને 30 સપ્ટેમ્બર, 2026ની વચ્ચે ચૂકવવાપાત્ર ભંડોળ વ્યાજ ટર્મ લોન (FITL)માં રૂપાંતરિત કરી શકાય છે.

2. નિકાસ ક્રેડિટ સમયગાળાનો વધારો - 31 માર્ચ, 2026 સુધી આપવામાં આવેલી ક્રેડિટ માટે પ્રી-શિપમેન્ટ અને પોસ્ટ-શિપમેન્ટ નિકાસ ક્રેડિટ માટે માન્ય ક્રેડિટ સમયગાળો 450 દિવસ સુધી લંબાવવામાં આવ્યો છે.

31 ઓગસ્ટ, 2025 પહેલાં નિકાસકારો દ્વારા મેળવેલી પેકિંગ ક્રેડિટ સુવિધાઓ માટે, જ્યાં ડિસ્પેચ લાગુ કરવામાં આવ્યું નથી, REs કોઈપણ યોગ્ય સ્ત્રોતમાંથી લિક્વિડેશનની મંજૂરી આપી શકે છે, જેમાં સ્થાનિક વેચાણમાંથી મળેલી રકમ અથવા નિકાસ કરારોના અવેજીનો સમાવેશ થાય છે.

3. કાર્યકારી-મૂડી વ્યવસ્થાપનમાં સુગમતા - કટોકટી દરમિયાન પ્રવાહિતા જાળવવા માટે, REs માર્જિન ઘટાડીને અથવા કાર્યકારી-મૂડી મર્યાદાનું પુનર્મૂલ્યાંકન કરીને ડ્રોઇંગ પાવરની પુનઃગણતરી કરી શકે છે.

4. સંપત્તિ વર્ગીકરણ પર નિયમનકારી સહિષ્ણુતા - IRACP ધોરણો હેઠળ દિવસો-પાસ્ટ-ડ્યુ (DPD) ગણતરીમાંથી મોરેટોરિયમ/મુલતવી અવધિને બાકાત રાખવામાં આવશે; રાહતને પુનર્ગઠન ગણવામાં આવશે નહીં; ક્રેડિટ બ્યુરો (CICs) ને નિર્દેશ આપવામાં આવ્યો છે કે ઉધાર લેનારાઓના ક્રેડિટ ઇતિહાસ પર કોઈ અસર ન થાય.

5. જોગવાઈની આવશ્યકતા — નિયમનકારી સંસ્થાઓએ 31 ઓગસ્ટ, 2025ના રોજ લાયક ઉધાર લેનારા ખાતાઓ પર ઓછામાં ઓછી 5% સામાન્ય જોગવાઈ કરવાની રહેશે, જે સ્ટાન્ડર્ડ હતા, અને જેના માટે રાહત લંબાવવામાં આવી છે.

૬. નિકાસ પ્રાપ્તિ માટે FEMA મુક્તિ — વિદેશી વિનિમય વ્યવસ્થાપન (માલ અને સેવાઓની નિકાસ) (બીજો સુધારો) નિયમનો, 2025 હેઠળ, નિકાસ આવકની પ્રાપ્તિ અને પરત મોકલવાનો સમય નવ મહિનાથી વધારીને 15 મહિના કરવામાં આવ્યો છે, અને અગાઉથી ચુકવણી સામે શિપમેન્ટનો સમય એક વર્ષથી વધારીને ત્રણ વર્ષ કરવામાં આવ્યો છે.

આ નિયમનકારી અને નાણાકીય પગલાં મળીને નિકાસકારોને સમર્થનનું એક સંકલિત માળખું પૂરું પાડે છે - પ્રવાહિતા જાળવી રાખવી, ક્રેડિટ શિસ્તનું રક્ષણ કરવું અને વધુ સારી નિકાસ-ઇકોસિસ્ટમના મિશનના ધ્યેય સાથે સંરેખિત થવું.

અનુમાનિત પરિણામો અને મેક્રોઇકોનોમિક લિંકેજ

વધુ સ્પર્ધાત્મક અને મજબૂત નિકાસ ઇકોસિસ્ટમ બનાવવા માટે, મિશન ધિરાણ, ગુણવત્તા ધોરણો, બજાર ઍક્સેસ અને સંસ્થાકીય ક્ષમતામાં માપી શકાય તેવા પરિણામો પહોંચાડવા માટે રચાયેલ છે. એક સંકલિત, ટેકનોલોજી-આધારિત અને ઉદ્યોગ-પ્રતિભાવશીલ માળખું પૂરું પાડીને, EPM વેપાર ધિરાણ, પાલન તૈયારી અને જિલ્લા-સ્તરીય ભાગીદારી જેવા ક્ષેત્રોમાં સમર્થનને મજબૂત બનાવે છે.

EPMથી અપેક્ષા રાખવામાં આવે છે કે:

• MSME માટે સસ્તા વેપાર ધિરાણની ઍક્સેસમાં સુધારો કરવો
• પાલન અને પ્રમાણપત્ર સપોર્ટ દ્વારા નિકાસ-તત્પરતા વધારવી
• ભારતીય ઉત્પાદનો માટે બજાર ઍક્સેસ, બ્રાન્ડિંગ અને દૃશ્યતા વધારવી
• બિન-પરંપરાગત જિલ્લાઓ અને ક્ષેત્રોમાંથી નિકાસ વધારવી
• ઉત્પાદન, લોજિસ્ટિક્સ અને સંબંધિત સેવાઓમાં રોજગારીનું સર્જન કરવું

આ પરિણામો નિકાસ-આગેવાની વૃદ્ધિને મજબૂત બનાવવા, આત્મનિર્ભર ભારતને પ્રોત્સાહન આપવા અને 2047માં વિકસિત ભારતના લાંબા ગાળાના વિઝનમાં યોગદાન આપવાના રાષ્ટ્રીય ઉદ્દેશ્ય સાથે સુસંગત છે. નિકાસ સપોર્ટને મજબૂત અને આધુનિક બનાવીને, મિશનનો હેતુ ભારતને વૈશ્વિક વેપારમાં એક મજબૂત, વિશ્વસનીય અને સ્પર્ધાત્મક ભાગીદાર બનાવવાનો છે.

નિષ્કર્ષ

નિકાસ પ્રમોશન મિશન એક સુસંગત, ટેકનોલોજી-આધારિત અને સમાવિષ્ટ નિકાસ ઇકોસિસ્ટમ તરફ એક મહત્વપૂર્ણ પગલું છે. રાજકોષીય પ્રોત્સાહનો, નાણાકીય સુવિધા, ડિજિટલ શાસન અને નિયમનકારી સુગમતાને એક મિશન-મોડ ફ્રેમવર્કમાં જોડીને, સરકારે ભારતની વૈશ્વિક વેપાર સ્પર્ધાત્મકતા વધારવા માટે એક મજબૂત પ્લેટફોર્મ બનાવ્યું છે. જેમ જેમ આ મિશન આગળ વધે છે, RBI રાહત પગલાં અને ઉન્નત ક્રેડિટ ગેરંટી યોજના સાથે, તે નિકાસ-આધારિત વૃદ્ધિને પ્રોત્સાહન આપવા, MSME ને મજબૂત બનાવવા, બજારોમાં વૈવિધ્યીકરણ કરવા અને વૈશ્વિક વાણિજ્યમાં ભારતને એક મજબૂત, વિશ્વસનીય ભાગીદાર તરીકે સ્થાપિત કરવા માટે સમગ્ર સરકારના અભિગમને પ્રતિબિંબિત કરે છે.

https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2189383
https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2190829

કેબિનેટ https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2189389&s=09
RBI
https://www.rbi.org.in/Scripts/NotificationUser.aspx?Id=12921&Mode=0

https://rbidocs.rbi.org.in/rdocs/content/pdfs/FEMA23(R)(7)13112025.pdf

PDFમાં જુઓ

 

SM/JY/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com

(रिलीज़ आईडी: 2199779) आगंतुक पटल : 15