સુરક્ષિત, ડ્રગ-મુક્ત ભવિષ્ય તરફ

 

મુખ્ય મુદ્દાઓ 7 ડિસેમ્બર 1987ના રોજ, સંયુક્ત રાષ્ટ્ર મહાસભા (UNGA)એ 26 જૂનને ડ્રગના દુરુપયોગ અને ગેરકાયદેસર હેરફેર સામે આંતરરાષ્ટ્રીય દિવસ તરીકે ઉજવવાનો નિર્ણય લીધો. 2024માં તમામ કાયદા અમલીકરણ એજન્સીઓએ લગભગ ₹25,330 કરોડના માદક દ્રવ્ય જપ્ત કર્યા. વર્ષ 2014માં ગૃહ મંત્રાલય હેઠળની એજન્સીઓ દ્વારા 1,17,284 કિલો માદક દ્રવ્યોનો નાશ કરવામાં આવ્યો હતો. એજન્સીઓએ વર્ષ 2024માં ઊંડા સમુદ્રમાંથી કુલ 4,134 કિલો માદક દ્રવ્ય પણ જપ્ત કર્યા હતા.   NCB દ્વારા ડ્રગ્સ જપ્તી અને ધરપકડ (2004–2024) શ્રેણીઓ   2004-2014 2014-2024 નોંધાયેલા કેસ 1,250 4,150 ધરપકડ 1,360 6,300   જપ્ત કરાયેલ ડ્રગ્સ (કિલોગ્રામ) 1.52 લાખ કિગ્રા 5.43 લાખ કિગ્રા જપ્ત કરાયેલા ડ્રગ્સની કિંમત ₹ 5,900 કરોડ ₹ 22,000 કરોડ

 

પરિચય

ડ્રગનો દુરુપયોગ એ એક વૈશ્વિક પડકાર છે, જે વ્યક્તિઓને ધીમે ધીમે  નુકસાન પહોંચાડે છે, પરિવારોને તોડી નાખે છે અને સમુદાયોને નબળા પાડે છે. તેની અસર ફક્ત વ્યસન સિધી મર્યાદિત નથી તેનાથી ઘણી આગળ છે; તે કાયમી શારીરિક, માનસિક અને સામાજિક જીવનને નુકસાન પહોંચાડે છે. વધતી જતી ચિંતાને ધ્યાનમાં રાખેને સંયુક્ત રાષ્ટ્ર મહાસભાએ 7 ડિસેમ્બર 1987ના રોજ એક નિર્ણાયક પગલું ભર્યું. તેણે 26 જૂનને ડ્રગના દુરુપયોગ અને ગેરકાયદેસર હેરફેર સામે આંતરરાષ્ટ્રીય દિવસ તરીકે જાહેર કર્યો હતો.

ત્યારથી, 26 જૂન એ જાગૃતિ લાવવા, નિવારક પગલાંને પ્રોત્સાહન આપવા અને ડ્રગના દુરુપયોગ અને હેરફેરને રોકવા માટે રાષ્ટ્રો વચ્ચે સહયોગ મજબૂત કરવા માટે વૈશ્વિક રીમાઇન્ડર તરીકે સેવા આપે છે. આ વર્ષે, સંગઠિત ગુના અને ડ્રગની હેરફેરના ચક્રને તોડવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું છે.

ડ્રગના દુરુપયોગ પ્રત્યે ઝીરો ટોલરન્સની પોલિસી

સરકારે કેન્દ્રિત અને સંગઠિત અભિગમ સાથે ડ્રગના દુરુપયોગ પ્રત્યે શૂન્ય-સહિષ્ણુતા નીતિ અપનાવી છે. ભારત સરકારે ડ્રગ મુક્ત ભારતના સ્વપ્નને સાકાર કરવા માટે યુવાનો અને જનતામાં જાગૃતિ ફેલાવીને આ લડાઈને જનઆંદોલનમાં ફેરવવાની જરૂરિયાત પર ભાર મૂક્યો છે. માત્ર એક વર્ષના સમયગાળામાં, આ અભિગમને કારણે દેશભરમાં ડ્રગ જપ્તી, ધરપકડ અને સંકલિત કાર્યવાહીમાં નોંધપાત્ર વધારો થયો છે.

2024માં NCB સહિત સમગ્ર ભારતમાં કાયદા અમલીકરણ એજન્સીઓએ લગભગ ₹25,330 કરોડના ડ્રગ્સ જપ્ત કર્યા; 2023માં જપ્ત કરાયેલા ₹16,100 કરોડ કરતા 55% વધુ છે. 2024માં વધુ હાનિકારક અને વ્યસનકારક કૃત્રિમ દવાઓ, કોકેન અને સાયકોટ્રોપિક પદાર્થો તરીકે ઉપયોગમાં લેવાતી ફાર્માસ્યુટિકલ દવાઓના જપ્તીમાં નોંધપાત્ર વધારો થવાની ધારણા છે.

NCBની કાર્યવાહીનો એક દાયકો

નાર્કોટિક્સ કંટ્રોલ બ્યુરો (NCB) છેલ્લા ઘણા વર્ષોથી એક સંકલિત રાષ્ટ્રીય વ્યૂહરચના દ્વારા ડ્રગ હેરફેર અને દુરુપયોગના નેટવર્કને તોડવા માટે અથાક મહેનત કરી રહ્યું છે. છેલ્લા દાયકામાં નોંધાયેલા કેસોની સંખ્યામાં, ધરપકડોમાં અને જપ્ત કરાયેલા ડ્રગ્સના જથ્થા અને મૂલ્યમાં તીવ્ર વધારો જોવા મળ્યો છે.

રાષ્ટ્રવ્યાપી ડ્રગ અમલીકરણને વેગ આપવા માટે, મુખ્ય માળખાકીય વિસ્તરણ દ્વારા નાર્કોટિક્સ કંટ્રોલ બ્યુરોને નોંધપાત્ર રીતે મજબૂત બનાવવામાં આવ્યું છે.

NCB-વિશિષ્ટ વિસ્તરણ

ઝોનલ ઓફિસો: 3થી વધારીને 7 કરવામાં આવી (દા.ત., અમૃતસર, ગુવાહાટી, ચેન્નાઈ, અમદાવાદ)

પ્રાદેશિક ઓફિસો: 13થી વધારીને 30 કરવામાં આવી, જેમાં ગોરખપુર, સિલિગુડી, અગરતલા, ઇટાનગર અને રાયપુર ખાતે નવી ઓફિસોનો સમાવેશ થાય છે.

સ્ટાફની સંખ્યા: 536 પોસ્ટ્સ ઉમેરવામાં આવી, જેનાથી મંજૂર થયેલી સંખ્યા 1,496 થઈ ગઈ.

નાર્કો-કેનાઇન પૂલ: વધુ સારી શોધ માટે 10 પ્રાદેશિક ઓફિસોમાં Nar-K9 યુનિટ તૈનાત કરવામાં આવ્યા છે.

 

નાર્કો -આતંકવાદી જોડાણ તોડવું

ડ્રગના જોખમને દૂર કરવા તરફના એક મોટા પગલામાં, એજન્સીઓએ 2024માં દેશની સૌથી મોટી ઓફશોર ડ્રગ જપ્તી હાંસલ કરી. ગૃહ મંત્રાલયના નેતૃત્વમાં, ડ્રગ નેટવર્કને તોડવા અને ગુનેગારોને ન્યાય અપાવવા માટે એક સર્વાંગી સરકારી અભિગમ અપનાવવામાં આવી રહ્યો છે.

NCB, નૌકાદળ અને ગુજરાત પોલીસ દ્વારા હાથ ધરવામાં આવેલા સંયુક્ત ઓપરેશનમાં, 3132 કિલો ડ્રગ્સનો વિશાળ જથ્થો જપ્ત કરવામાં આવ્યો હતો.

સુરક્ષા એજન્સીઓએ એક આંતરરાષ્ટ્રીય ડ્રગ્સ દાણચોરી કરતી ગેંગનો પર્દાફાશ કર્યો હતો અને ગુજરાતમાં 700 કિલોથી વધુ પ્રતિબંધિત મેથામ્ફેટામાઇન જપ્ત કર્યું હતું.

NCB એ નવી દિલ્હીમાં 82.53 કિલો હાઇ-ગ્રેડ કોકેન જપ્ત કર્યું હતું.

દિલ્હીના એક કુરિયર સેન્ટર પર મોટી માત્રામાં ડ્રગ્સ જપ્ત થયા બાદ નીચેથી ઉપર સુધી લગભગ 900 કરોડ રૂપિયાના ડ્રગ્સનો મોટો જથ્થો ટ્રેક કરવામાં આવ્યો હતો.

એજન્સીઓએ વર્ષ 2024માં ઊંડા સમુદ્રમાંથી કુલ 4,134 કિલો ડ્રગ્સ પણ જપ્ત કર્યો હતો.

ગૃહ મંત્રાલય હેઠળની એજન્સીઓએ વર્ષ 2024માં 1,17,284 કિલો ડ્રગ્સનો નાશ કર્યો હતો.

 

ડ્રગ હેરફેરને રોકવા માટેના પગલાં

કેન્દ્ર સરકારે છેલ્લા 5 વર્ષમાં 'સંપૂર્ણ સરકારી અભિગમ' અને માળખાકીય, સંસ્થાકીય અને માહિતીપ્રદ સુધારાના ત્રણ સ્તંભોના આધારે આ લડાઈ લડવાનો પ્રયાસ કર્યો છે.

4-સ્તરીય NCORD (નાર્કો-સંકલન કેન્દ્ર) મિકેનિઝમ: એકીકૃત પોર્ટલ દ્વારા તમામ હિસ્સેદારો વચ્ચે ટોચથી જિલ્લા સ્તર સુધી સંકલન.

એન્ટી-નાર્કોટિક્સ ટાસ્ક ફોર્સ (ANTF): NCORDના નિર્ણયોને અમલમાં મૂકવા માટે દરેક રાજ્ય/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશમાં વરિષ્ઠ પોલીસ અધિકારીઓની આગેવાની હેઠળ સમર્પિત ટીમો.

સંયુક્ત સંકલન સમિતિ (JCC): મોટા ડ્રગ જપ્તી અને તપાસ પર દેખરેખ રાખવા માટે NCB DGની આગેવાની હેઠળ.

સંયુક્ત સંકલન સમિતિ (JCC) : મોટા ડ્રગ જપ્તીઓ અને તપાસ પર નજર રાખવા માટે NCB ડીજીની અધ્યક્ષતામાં તપાસ.

સશક્ત બોર્ડર અને રેલવે ફોર્સ: BSF (બોર્ડર સિક્યુરિટી ફોર્સ), આસામ રાઇફલ્સ, SSB (શસ્ત્ર સીમા બલ), ભારતીય કોસ્ટ ગાર્ડ અને RPF (રેલવે પ્રોટેક્શન ફોર્સ)ને NDPS કાયદા હેઠળ ડ્રગ હેરફેર સંબંધિત કેસોમાં શોધ, જપ્તી અને ધરપકડ કરવા માટે અધિકૃત કરવામાં આવ્યા છે.

આંતર-એજન્સી સંયુક્ત કામગીરી: NCB દેશવ્યાપી કામગીરી માટે નૌકાદળ, કોસ્ટ ગાર્ડ, BSF, રાજ્ય ANTF અને અન્ય લોકો સાથે સંકલન કરે છે.

ક્ષમતા નિર્માણ અને તાલીમ: તમામ ડ્રગ અમલીકરણ એજન્સીઓને સતત વ્યાવસાયિક તાલીમ આપવામાં આવે છે.

ડાર્કનેટ અને ક્રિપ્ટો ટાસ્ક ફોર્સ: સાયબર ડ્રગ ટ્રાફિકિંગ વલણો, દેખરેખ અને કાનૂની અપડેટ્સ પર

રાષ્ટ્રીય હેલ્પલાઇન (MANAS 1933): ડ્રગ સંબંધિત પ્રશ્નો અને રિપોર્ટિંગ માટે 24x7 ટોલ-ફ્રી પ્લેટફોર્મ.

ફોરેન્સિક લેબ સપોર્ટ : રાજ્ય ફોરેન્સિક સુવિધાઓને અપગ્રેડ કરવા માટે કેન્દ્રીય સહાય.

દરિયાઈ સુરક્ષા જૂથ - NSCS (રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા પરિષદ સચિવાલય): દરિયાઈ માર્ગ દ્વારા ડ્રગ હેરફેરનું વિશ્લેષણ અને સંબોધન કરવા માટે નવેમ્બર 2022માં સ્થાપના.

આંતરરાષ્ટ્રીય સહયોગ: દરિયાઈ અને જમીન ડ્રગ માર્ગો પર કેન્દ્રિત પડોશીઓ (મ્યાનમાર, ઈરાન, બાંગ્લાદેશ, વગેરે) સાથે ડીજી-સ્તરની દ્વિપક્ષીય વાટાઘાટો.

 

ડ્રગના દુરુપયોગ સામે લડવું

ડ્રગના દુરુપયોગના વધતા પડકારનો સામનો કરવા માટે, સામાજિક ન્યાય અને સશક્તિકરણ મંત્રાલયે દેશભરમાં નિવારણ, સારવાર અને પુનર્વસન પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને લક્ષિત કાર્યક્રમો વિકસાવ્યા અને અમલમાં મૂક્યા છે.

 

નશા મુક્ત ભારત અભિયાન (NMBA)

15 ઓગસ્ટ 2020ના રોજ સામાજિક ન્યાય અને સશક્તિકરણ મંત્રાલય દ્વારા શરૂ કરાયેલ, નશા મુક્ત ભારત અભિયાન (NMBA)એ નિવારણ, સારવાર અને પુનર્વસન દ્વારા પદાર્થના દુરુપયોગને સંબોધવા માટે એક રાષ્ટ્રવ્યાપી અભિયાન છે.

NMBA વેબસાઇટ: વ્યાપક સંસાધનો, રીઅલ-ટાઇમ ડેશબોર્ડ, ઇ-પ્રતિજ્ઞા વિકલ્પો અને નિષ્ણાત-આગેવાની હેઠળ ચર્ચા મંચ પ્રદાન કરે છે

NMBA મોબાઇલ એપ્લિકેશન: માસ્ટર સ્વયંસેવકો દ્વારા વ્યાપક ઉપયોગ સાથે, ગ્રાઉન્ડ-લેવલ ડેટા એકત્રિત કરે છે અને તેનું નિરીક્ષણ કરે છે.

​

રાષ્ટ્રીય ટોલ-ફ્રી હેલ્પલાઇન (14446): પ્રાથમિક સલાહ અને તાત્કાલિક રેફરલ સેવાઓ પૂરી પાડે છે.

 

ડ્રગ ડિમાન્ડ રિડક્શન માટે રાષ્ટ્રીય કાર્ય યોજના (NAPDDR)

સામાજિક ન્યાય અને સશક્તિકરણ મંત્રાલય દ્વારા અમલમાં મુકાયેલ રાષ્ટ્રીય કાર્ય યોજના ફોર ડ્રગ ડિમાન્ડ રિડક્શન (NAPDDR) એ એક કેન્દ્રિય પ્રાયોજિત યોજના છે જેના હેઠળ નાણાકીય સહાય પૂરી પાડવામાં આવે છે:

વ્યસનીઓ માટે 342 સંકલિત પુનર્વસન કેન્દ્રો (IRCAs) જે ડ્રગનો ઉપયોગ કરનારાઓને કાઉન્સેલિંગ, ડિટોક્સિફિકેશન/વ્યસનમુક્તિ, સંભાળ પછીની સંભાળ અને સામાજિક મુખ્ય પ્રવાહમાં પુનઃ એકીકરણ સાથે ઇન-પેશન્ટ સારવાર પૂરી પાડે છે.

47 સમુદાય આધારિત પીઅર-નેતૃત્વ હસ્તક્ષેપ (CPLI) કાર્યક્રમો 18 વર્ષથી ઓછી ઉંમરના બાળકો સાથે ડ્રગ્સ સામે જાગૃતિ લાવવા અને જીવન કૌશલ્ય શીખવવા માટે કાર્ય કરે છે.

74 આઉટરીચ અને ડ્રોપ ઇન સેન્ટર્સ (ODICs) જે સ્ક્રીનીંગ, મૂલ્યાંકન અને કાઉન્સેલિંગની જોગવાઈ સાથે સલામત અને સુરક્ષિત જગ્યા પૂરી પાડે છે અને ત્યારબાદ સારવાર અને પુનર્વસન સેવાઓ માટે રેફરલ અને જોડાણ પૂરું પાડે છે.

સરકારી હોસ્પિટલોમાં 83 વ્યસન સારવાર સુવિધાઓ (ATFs) છે.

53 જિલ્લા વ્યસન મુક્તિ કેન્દ્રો (DDACs) જે IRCA, ODIC અને CPLI દ્વારા પૂરી પાડવામાં આવતી ત્રણેય સુવિધાઓ એક જ છત નીચે પૂરી પાડે છે.

સફળતાની વાર્તાઓ

રમેશ (નામ બદલ્યું છે) જેવી અસંખ્ય વાર્તાઓ છે જે દર્શાવે છે કે માદક દ્રવ્યોના દુરૂપયોગમાંથી મુક્તિ સંભાળ, સ્થિતિસ્થાપકતા અને સહાયથી શક્ય છે. રમેશ, જે એક સમયે પોતાના પરિવાર સાથે શાંતિપૂર્ણ જીવન જીવતો હતો, એક અકસ્માત પછી તેની દુનિયા તૂટી ગઈ, જેના કારણે તે બેરોજગાર અને ભાવનાત્મક રીતે તૂટી ગયો. માનસિક સ્વાસ્થ્ય સાથે સંઘર્ષ કરતા, તે માદક દ્રવ્યોના દુરૂપયોગ તરફ વળ્યો. તેની બચત ખાલી થઈ ગઈ અને તેનું જીવન બરબાદ થઈ ગયું. તેની પત્ની અને પુત્રી સાથે, તેણે વ્યસન મુક્તિ કેન્દ્રમાં મદદ માંગી. જોકે તે ફરીથી વ્યસનના ફંદામાં ફસાઈ ગયો, પણ તેનો પરિવાર દરેક વખતે તેની સાથે ઊભો રહ્યો. ત્રણ રાઉન્ડની સારવાર પછી, રમેશે તેનું જીવન ફરીથી બનાવ્યું અને હવે તે ઇલેક્ટ્રિક ટેકનિશિયન તરીકે કામ કરે છે, શાંત અને આશાવાદી જીવન જીવે છે.

મધ્ય મુંબઈનો એક યુવાન રહેવાસી સૂરજ (નામ બદલ્યું છે) કોલેજમાં શરૂ થયેલા ડ્રગના વ્યસનથી સંઘર્ષ કરી રહ્યો હતો અને ટૂંક સમયમાં તેનું સ્વાસ્થ્ય બગડ્યું. તેની સ્થિતિ અંગે ચિંતિત, તેનો પરિવાર તેને કૃપા ફાઉન્ડેશન ઇન્ટિગ્રેટેડ રિહેબિલિટેશન સેન્ટરમાં લાવ્યો. ત્યાં, આરોગ્ય વ્યાવસાયિકોએ તેમની સ્થિતિનું મૂલ્યાંકન કર્યું અને ક્લિનિકલ સંભાળ અને કાઉન્સેલિંગ દ્વારા તેમના ડિટોક્સને ટેકો આપ્યો. સતત મનોવૈજ્ઞાનિક સમર્થન દ્વારા, સૂરજે સંયમ અને સ્વસ્થ જીવનશૈલી અપનાવી. આજે, તે સ્વચ્છ અને સ્થિર જીવન જીવી રહ્યો છે; સમયસર હસ્તક્ષેપ અને પરિવર્તનની ઇચ્છા વ્યક્તિના ભવિષ્યને કેવી રીતે બદલી શકે છે તેનું ઉદાહરણ.

 

નિષ્કર્ષ

ડ્રગના દુરુપયોગ અને ગેરકાયદેસર તસ્કરી સામેનો આંતરરાષ્ટ્રીય દિવસ સંકલિત કાર્યવાહી, જાગૃતિ અને પુનર્વસન દ્વારા ડ્રગના જોખમનો સામનો કરવાની તાત્કાલિક જરૂરિયાતની વૈશ્વિક યાદ અપાવે છે. શૂન્ય-સહિષ્ણુતા નીતિ, મજબૂત અમલીકરણ પ્રયાસો અને નશા મુક્ત ભારત અભિયાન જેવી લોકો-કેન્દ્રિત પહેલ સાથે, ભારત સુરક્ષિત, સ્વસ્થ અને ડ્રગ-મુક્ત ભવિષ્ય બનાવવા માટે મજબૂત પગલાં લેવાનું ચાલુ રાખે છે.

 

સંદર્ભ

PIB Backgrounders:

• https://www.pib.gov.in/PressNoteDetails.aspx?NoteId=151910&ModuleId=3#:~:text=The%20International%20Day%20against%20Drug,world%20free%20of%20drug%20abuse .
• https://static.pib.gov.in/WriteReadData/specificdocs/documents/2025/may/doc202556550801.pdf

યુનાઇટેડ નેશન્સ ઓફિસ ઓન ડ્રગ્સ એન્ડ ક્રાઇમ:

• https://www.unodc.org/unodc/en/drugs/index-new.html
• https://www.unodc.org/roseap/uploads/documents/Publications/2025/Synthetic_Drugs_in_East_and_Southeast_Asia_2025.pdf

ગૃહ મંત્રાલય

• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2101471
• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2088945
• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2101471#:~:text=Under%20the%20leadership%20of%20Prime%20Minister%20Shri%20Narendra%20Modi%2C%20જ્યારે,%20 થી%20the%20%E2%82%B9 ની સરખામણીમાં%20 વધુ
• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2048731
• https://www.pib.gov.in/PressReleaseIframePage.aspx?PRID=2110811

 

સામાજિક ન્યાય અને સશક્તિકરણ મંત્રાલય

• https://nmba.dosje.gov.in/dashboard
• https://nmba.dosje.gov.in/public/uploads/pdf/NL%2010.pdf
• https://nmba.dosje.gov.in/public/assets/resources/newsletter_Int_Drug_Day_Edition.pdf

 

સોશિયલ મીડિયા લિંક્સ:

• https://www.facebook.com/unodc/posts/ahead-of-worlddrugday-lets-break-the-cycle-of-organized-crime-trapping-communiti/1230971085740499/

ડ્રગના દુરુપયોગ અને ગેરકાયદેસર તસ્કરી સામે આંતરરાષ્ટ્રીય દિવસ 2025

 

AP/IJ/JY/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com

(Release ID: 2139783)