મુખ્ય મુદ્દાઓ કૌશલ્ય વિકાસ અને ઉદ્યોગસાહસિકતા મંત્રાલયે 2014થી તેની વિવિધ યોજનાઓ દ્વારા 6 કરોડથી વધુ ભારતીયોને સશક્ત બનાવ્યા છે. 2015થી પીએમકેવીવાય હેઠળ દેશભરમાં 1.6 કરોડથી વધુ યુવાનોને તાલીમ આપવામાં આવી છે. AI, રોબોટિક્સ અને IoT જેવા ઉભરતા ક્ષેત્રોમાં અભ્યાસક્રમોનો વિસ્તાર થયો. 11 જુલાઈ, 2025 સુધીમાં 25 લાખથી વધુ ઉમેદવારોને PMKVY 4.0 હેઠળ તાલીમ આપવામાં આવી છે.

 

પરિચય

ભારતની વધતી જતી યુવા વસ્તીમાં અપાર સંભાવના છે, પરંતુ આ વસ્તી વિષયક લાભાંશનો ઉપયોગ કરવા માટે યોગ્ય કુશળતા જરૂરી છે. કૌશલ્ય વિકાસ, એપ્રેન્ટિસશીપ, ઉદ્યોગસાહસિકતા, વૈશ્વિક કાર્યબળ તૈયારી અને પરંપરાગત વ્યવસાયોને પ્રોત્સાહન આપવાના કેન્દ્રિત પ્રયાસો દ્વારા, સરકાર તેના નાગરિકોને આર્થિક અને સામાજિક પ્રગતિના ચાલક બનવા માટે સશક્ત બનાવી રહી છે. 2014થી કૌશલ્ય વિકાસ અને ઉદ્યોગસાહસિકતા મંત્રાલયે તેની વિવિધ યોજનાઓ દ્વારા 6 કરોડથી વધુ ભારતીયોને પોતાના અને દેશ માટે ઉજ્જવળ ભવિષ્ય બનાવવા માટે સશક્ત બનાવ્યા છે.

આ પરિવર્તનના કેન્દ્રમાં ભારતનું સ્કીલ ઇન્ડિયા મિશન (SIM) છે, જે વિવિધ કાર્યક્રમો દ્વારા યુવાનોને ઉદ્યોગ-સંબંધિત આવશ્યક કૌશલ્યોથી સજ્જ કરી રહ્યું છે. આ પહેલો કૌશલ્ય વિકાસ, પુનઃકૌશલ્ય અને અપ-સ્કિલિંગ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે, ટકાઉ કારકિર્દી માટે જરૂરી સાધનો સાથે લાખો લોકોને સશક્ત બનાવે છે. કૌશલ્યના અંતરને દૂર કરીને, નવીનતાને પ્રોત્સાહન આપીને અને નવી નોકરીની તકો ઊભી કરીને, SIM આત્મનિર્ભર અને વિકસિત ભારત (આત્મનિર્ભર અને વિકાસ ભારત) માટે માર્ગ મોકળો કરી રહ્યું છે.

 

સ્કીલ ઇન્ડિયા મિશન

સ્કીલ ઇન્ડિયા મિશન (SIM) વિવિધ યોજનાઓ હેઠળ કૌશલ્ય વિકાસ કેન્દ્રો/સંસ્થાઓના વ્યાપક નેટવર્ક દ્વારા કૌશલ્ય, પુનઃકૌશલ્ય અને ઉચ્ચ-કૌશલ્ય તાલીમ પ્રદાન કરે છે. ફેબ્રુઆરી 2025માં, પુનઃરચિત 'સ્કીલ ઇન્ડિયા પ્રોગ્રામ'ને 2022-23 થી 2025-26 માટે મંજૂરી આપવામાં આવી હતી, જેમાં પ્રધાનમંત્રી કૌશલ વિકાસ યોજના 4.0 (PMKVY 4.0), પ્રધાનમંત્રી રાષ્ટ્રીય એપ્રેન્ટિસશીપ પ્રમોશન યોજના (PM-NAPS) અને જન શિક્ષણ સંસ્થાન (JSS) યોજનાને એક જ કેન્દ્રીય ક્ષેત્ર યોજનામાં મર્જ કરવામાં આવી હતી.

 

ભવિષ્યનું પરિવર્તન: PMKVY કૌશલ્ય વિકાસના દાયકાને ચિહ્નિત કરે છે

પ્રધાનમંત્રી કૌશલ વિકાસ યોજના (PMKVY) 15 જુલાઈ 2015ના રોજ દેશમાં કૌશલ્ય વિકાસને પ્રોત્સાહિત કરવા અને પ્રોત્સાહન આપવા માટે મફત ટૂંકા ગાળાની કૌશલ્ય તાલીમ આપીને અને નાણાકીય પુરસ્કારો આપીને યુવાનોને કૌશલ્ય પ્રમાણપત્ર માટે પ્રોત્સાહિત કરવા માટે શરૂ કરવામાં આવી હતી.

આ યોજનાનો હેતુ ઉદ્યોગ અને યુવા રોજગાર બંનેને વેગ આપવાનો છે. પાયલોટ PMKVY (2015-16)ના સફળ અમલીકરણ પછી, PMKVY 2016-20ને વિસ્તાર અને ભૂગોળ બંને દ્રષ્ટિએ વિસ્તૃત કરીને અને ભારત સરકારના અન્ય મિશન જેમ કે મેક ઇન ઇન્ડિયા, ડિજિટલ ઇન્ડિયા, સ્વચ્છ ભારત વગેરે સાથે વધુ સુસંગતતા સાથે શરૂ કરવામાં આવ્યું.

આ યોજના હેઠળ, દરેક પ્રમાણિત ઉમેદવારને પરીક્ષા પાસ કરવા પર રૂ. 500નું પ્રોત્સાહન આપવામાં આવે છે.

નાણાકીય વર્ષ 2015-16થી નાણાકીય વર્ષ 2021-22 દરમિયાન અમલમાં મુકાયેલી યોજનાના પ્રથમ ત્રણ સંસ્કરણો, એટલે કે PMKVY 1.0, PMKVY 2.0 અને PMKVY 3.0માં PMKVYના ટૂંકા ગાળાના તાલીમ (STT) ઘટક હેઠળ પ્લેસમેન્ટ ટ્રેક કરવામાં આવ્યા હતા. PMKVY 3.0 સુધી STT પ્રમાણિત ઉમેદવારોનો પ્લેસમેન્ટ દર 42.8% હતો.

PMKVY 4.0 હેઠળ, તાલીમ પામેલા ઉમેદવારોને તેમના વિવિધ કારકિર્દી માર્ગો પસંદ કરવા અને તેમને તેના માટે યોગ્ય રીતે દિશામાન કરવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું છે. રોજગારની તકોને સક્ષમ બનાવવા માટે, કૌશલ્ય, શિક્ષણ, રોજગાર અને ઉદ્યોગસાહસિકતા ઇકોસિસ્ટમને એકીકૃત કરવા માટે સ્કિલ ઇન્ડિયા ડિજિટલ હબ (SIDH) પ્લેટફોર્મ શરૂ કરવામાં આવ્યું છે.

યુવાનોને સશક્ત બનાવવું, રાષ્ટ્રને સશક્ત બનાવવું

PMKVY 1.0: 2015-16માં તેના પાયલોટ તબક્કા દરમિયાન, 19.85 લાખ ઉમેદવારોને તાલીમ આપવામાં આવી હતી.

PMKVY 2.0: 1.10 કરોડ ઉમેદવારોને તાલીમ/લક્ષી બનાવવામાં આવ્યા હતા.

PMKVY 3.0: હેઠળ બે ખાસ કાર્યક્રમો શરૂ કરવામાં આવ્યા હતા:

• COVID-19 રોગચાળાની અસર ઘટાડવા માટે COVID યોદ્ધાઓ માટે કસ્ટમાઇઝ્ડ ક્રેશ કોર્સ પ્રોગ્રામ (CCCP for CW)
• રાષ્ટ્રીય શિક્ષણ નીતિ, 2020 (NEP 2020) હેઠળ કલ્પના કરાયેલ વ્યાવસાયિક શિક્ષણને સામાન્ય શિક્ષણ સાથે એકીકૃત કરવા અને મુખ્ય પ્રવાહમાં લાવવા માટે કૌશલ્ય કેન્દ્ર પહેલ (SHI).
• PMKVY 3.0 હેઠળ, 7.37 લાખ ઉમેદવારોને તાલીમ આપવામાં આવી હતી, જેમાં CCCP-CW હેઠળ 1.20 લાખ ઉમેદવારો અને SHI હેઠળ 1.8 લાખ ઉમેદવારોનો સમાવેશ થાય છે.

PMKVY 4.0: PMKVY 4.0 હેઠળ છેલ્લા ત્રણ નાણાકીય વર્ષો (2022-23, 2023-24, 2024-25 - 31.12.2024 સુધી) દરમિયાન રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં 1244.52 કરોડ રૂપિયાનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે. 11 જુલાઈ, 2025 સુધીમાં આ તબક્કા હેઠળ 25 લાખથી વધુ ઉમેદવારોને તાલીમ આપવામાં આવી છે.

વર્ષોથી, PMKVY હેઠળ ઉત્પાદન, બાંધકામ, આરોગ્યસંભાળ, IT, ઇલેક્ટ્રોનિક્સ, છૂટક વેચાણ વગેરે જેવા વિવિધ ક્ષેત્રોમાં 1.63 કરોડથી વધુ ઉમેદવારોને તાલીમ આપવામાં આવી છે.

 

PMKVY દ્વારા રાષ્ટ્રીય કૌશલ્ય વિકાસ

પ્રધાનમંત્રી કૌશલ વિકાસ યોજના (PMKVY) ભારતના ટૂંકા ગાળાના કૌશલ્ય વિકાસ ઇકોસિસ્ટમનો પાયો બની ગઈ છે. તેનો ઉદ્દેશ્ય સંરચિત, ગુણવત્તા-ખાતરીકૃત તાલીમ અને પ્રમાણપત્ર પ્રણાલી દ્વારા વિવિધ ક્ષેત્રોમાં યુવાનોને વ્યવહારુ, રોજગારયોગ્ય કૌશલ્યોથી સજ્જ કરવાનો છે. વર્ષોથી ઉમેદવારોને ઉત્પાદન, બાંધકામ, આરોગ્યસંભાળ, IT, ઇલેક્ટ્રોનિક્સ, છૂટક વેચાણ વગેરે જેવા વિવિધ ક્ષેત્રોમાં PMKVY હેઠળ તાલીમ આપવામાં આવી છે.

PMKVY દ્વારા, પ્રમાણિત કૌશલ્ય તાલીમ દેશના ગ્રામીણ અને દૂરના વિસ્તારોમાં પણ પહોંચી, રોજગારની તકોની પહોંચને લોકશાહી બનાવી. સમાવિષ્ટતા આ યોજનાનો મુખ્ય આધારસ્તંભ હતો, જેમાં 45% ઉમેદવારો મહિલાઓ હતા અને નોંધપાત્ર ભાગ અનુસૂચિત જાતિ (SC), અનુસૂચિત જનજાતિ (ST) અને અન્ય પછાત વર્ગો (OBC)માંથી હતો. સમય જતાં, PMKVY ભવિષ્યના અર્થતંત્રની માંગને પૂર્ણ કરવા માટે વિકસિત થયું છે, અને તેનો વ્યાપ વધારીને આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ, ડ્રોન ટેકનોલોજી, રોબોટિક્સ, મેકાટ્રોનિક્સ અને ઇન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સ (IoT) જેવા અત્યાધુનિક ક્ષેત્રોનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે.

PMKVY દ્વારા નવીન પહેલ:

કૌશલ્ય વિકાસને સશક્ત બનાવતી અન્ય યોજનાઓ

પીએમ વિશ્વકર્મા યોજના

17 સપ્ટેમ્બર, 2023ના રોજ શરૂ કરાયેલી આ યોજનાનો ઉદ્દેશ્ય 18 વ્યવસાયોના કારીગરો અને કારીગરોને સર્વાંગી સહાય પૂરી પાડવાનો છે જેઓ તેમના હાથ અને ઓજારથી કામ કરે છે. આ યોજનાના ઘટકોમાં પ્રધાનમંત્રી વિશ્વકર્મા પ્રમાણપત્ર અને ઓળખ કાર્ડ દ્વારા માન્યતા, કૌશલ્ય અપગ્રેડેશન, ટૂલકીટ પ્રોત્સાહનો, લોન સહાય, ડિજિટલ વ્યવહારો માટે પ્રોત્સાહનો અને માર્કેટિંગ સપોર્ટનો સમાવેશ થાય છે. પ્રધાનમંત્રી વિશ્વકર્મા યોજના એક કેન્દ્રીય ક્ષેત્ર યોજના તરીકે લાગુ કરવામાં આવશે, જેનો પ્રારંભિક ખર્ચ ભારત સરકાર દ્વારા રૂ. 13,000 કરોડનો છે. આ યોજના 2027-28 સુધી પાંચ વર્ષ માટે અમલમાં રહેશે.

13 જુલાઈ, 2025 સુધીમાં પ્રધાનમંત્રી વિશ્વકર્મા યોજના હેઠળ 2.7 કરોડથી વધુ અરજીઓ સબમિટ કરવામાં આવી છે, જેમાંથી 29 લાખથી વધુ અરજીઓ સફળતાપૂર્વક નોંધાઈ છે.

દીનદયાળ ઉપાધ્યાય ગ્રામીણ કૌશલ્ય યોજના (DDU-GKY)

25 સપ્ટેમ્બર 2014ના રોજ શરૂ કરાયેલ, DDU-GKY એ રાષ્ટ્રીય ગ્રામીણ આજીવિકા મિશન (NRLM)નો એક ભાગ છે જેનો ઉદ્દેશ્ય ગ્રામીણ ગરીબ પરિવારોની આવકમાં વૈવિધ્ય લાવવા અને ગ્રામીણ યુવાનોની કારકિર્દીની આકાંક્ષાઓને પૂર્ણ કરવાનો છે.

આ યોજના હેઠળ તાલીમ પૂર્ણ કર્યા પછી 65% ઉમેદવારોને લાભદાયી રોજગાર મળ્યો છે. નાણાકીય વર્ષ 2014-15થી કુલ 16,90,046 ઉમેદવારોને તાલીમ આપવામાં આવી છે અને નવેમ્બર, 2024 સુધી 10,97,265 ઉમેદવારોને નોકરી મળી છે.

ગ્રામીણ સ્વરોજગાર અને તાલીમ સંસ્થાઓ (RSETIs)

જાન્યુઆરી 2009માં શરૂ કરાયેલ, આ યોજના ગુણવત્તાયુક્ત રહેણાંક મફત તાલીમ અને તાલીમ પછીના અનુવર્તી કાર્યક્રમોની રૂપરેખા આપે છે જેમાં તાલીમાર્થીઓને ગ્રામીણ યુવાનોમાં ઉદ્યોગસાહસિકતાને પ્રોત્સાહન આપવા માટે સતત પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવે છે. RSETIs બેંક-સંચાલિત સંસ્થાઓ હોવાથી, તેમને એક અનોખી ઓળખ પ્રદાન કરવા માટે સંબંધિત પ્રાયોજક બેંકોના નામ સાથે જોડવામાં આવે છે.

30 જૂન, 2025 સુધીમાં નાણાકીય વર્ષ 2025-26માં કુલ 56,69,369 ઉમેદવારોને તાલીમ આપવામાં આવી છે, જ્યારે નાણાકીય વર્ષ 2016-17માં 22,89,739 ઉમેદવારોને તાલીમ આપવામાં આવી હતી.

નિષ્કર્ષ

પ્રધાનમંત્રી કૌશલ વિકાસ યોજના (PMKVY) એક સરકારી કાર્યક્રમ કરતાં ઘણું વધારે વિકસિત થઈ છે; તે કૌશલ્ય વિકાસ અને આજીવન શિક્ષણ દ્વારા તેના યુવાનોને સશક્ત બનાવવાની ભારતની પ્રતિબદ્ધતાનું પ્રતીક છે. સમાવેશકતાને પ્રોત્સાહન આપીને, નવીનતાને અપનાવીને અને પરિવર્તન માટે સ્થિતિસ્થાપકતા દર્શાવીને, આ યોજના લાખો લોકોને ઝડપથી બદલાતી દુનિયામાં વિકાસ માટે જરૂરી સાધનો અને આત્મવિશ્વાસ પ્રદાન કરી રહી છે. ભારત જ્ઞાન-આધારિત અર્થતંત્ર તરફ આગળ વધી રહ્યું છે તેમ PMKVY કુશળ, ઉદ્યોગસાહસિક અને વૈશ્વિક સ્તરે સ્પર્ધાત્મક કાર્યબળને આકાર આપવામાં એક પાયાનો પથ્થર બની રહ્યું છે, જે સુનિશ્ચિત કરે છે કે દેશના વસ્તી વિષયક લાભદાયી લાભો સંપૂર્ણપણે પ્રાપ્ત થાય.

સંદર્ભ:

કૌશલ્ય વિકાસ મંત્રાલય

· https://www.skillindiadigital.gov.in/pmkvy-dashboard

· https://www.msde.gov.in/offerings/schemes-and-services/details/pradhan-mantri-kaushal-vikas-yojana-2-0-pmkvy-2-0-2016-20-AzM3ETMtQWa

· https://www.msde.gov.in/media/gallerydetail/digital-launch-of-pradhan-mantri-kaushal-vikas-yojana-3-0-pmkvy-3-0-2020-21-QjM3YTMtQWa

· https://sansad.in/getFile/loksabhaquestions/annex/179/AU2410.pdf?source=pqals

· https://www.pib.gov.in/PressReleaseIframePage.aspx?PRID=2003662

· https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2034984

· https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2115272

· https://www.skillindiadigital.gov.in/home-dashboard/jss-dashboard

· https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2131391

· https://pmvishwakarma.gov.in/

· https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2098551

ગ્રામીણ વિકાસ મંત્રાલય : https://dashboard.rural.nic.in/dashboardnew/rseti.aspx

PDF માટે ડાઉનલોડ કરો

 

AP/IJ/NP/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com

(Release ID: 2144492)