પરિચય

ભારતના સંરક્ષણ ક્ષેત્રમાં છેલ્લા અગિયાર વર્ષોમાં અસાધારણ પરિવર્તન આવ્યું છે. જે એક સમયે મર્યાદિત કદ અને મહત્વાકાંક્ષા હતું તે હવે એક આત્મવિશ્વાસપૂર્ણ, આત્મનિર્ભર ઇકોસિસ્ટમમાં પરિવર્તિત થયું છે. આ પરિવર્તન મજબૂત રાજકીય સંકલ્પ અને વ્યૂહાત્મક વિચારસરણી દ્વારા આકાર પામ્યું છે. વ્યૂહાત્મક નીતિઓએ ઉત્પાદન અને પ્રાપ્તિથી લઈને નિકાસ અને નવીનતા સુધી, દરેક ક્ષેત્રે નવી ઊર્જાનો સંચાર કર્યો છે.

સંરક્ષણ બજેટમાં સતત વધારો જોવા મળ્યો છે, જે 2013-14માં ₹2.53 લાખ કરોડથી વધીને 2025-26 માં ₹6.81 લાખ કરોડ થયો છે. આ તીવ્ર વધારો ભારતના લશ્કરી પાયાને મજબૂત બનાવવાની પ્રતિબદ્ધતાને પ્રતિબિંબિત કરે છે. આ આંકડાઓ પાછળ એક વ્યાપક દ્રષ્ટિકોણ રહેલો છે: એક મજબૂત, સુરક્ષિત અને આત્મનિર્ભર રાષ્ટ્રનું નિર્માણ. ખાનગી ઉદ્યોગ હવે ઊંડાણપૂર્વક સામેલ છે. નવીનતાએ કેન્દ્રસ્થાન સ્થાન લીધું છે. સ્વદેશી પ્લેટફોર્મ, નવા યુગની ટેકનોલોજી અને સંરક્ષણ કોરિડોરનો વિકાસ દર્શાવે છે કે સરકાર લાંબા ગાળાની તૈયારીઓ પ્રત્યે કેટલી ગંભીર છે.

પરિણામો આશ્ચર્યજનક છે. રેકોર્ડબ્રેક ઉત્પાદન, નિકાસમાં વધારો, લક્ષિત રોકાણો અને સીમાચિહ્નરૂપ સંરક્ષણ કરારો, દરેક સંરક્ષણ ઇકોસિસ્ટમમાં વધારો તરફ નિર્દેશ કરે છે. ભારત ફક્ત તેના દળોનું આધુનિકીકરણ જ નથી કરી રહ્યું; તે એક નવા ભવિષ્યને આકાર આપી રહ્યું છે જ્યાં શક્તિ અને આત્મનિર્ભરતા એકસાથે ચાલે છે.

સ્વદેશી સંરક્ષણ ઉત્પાદન

છેલ્લા અગિયાર વર્ષોમાં ભારતના સંરક્ષણ ઉત્પાદનમાં નોંધપાત્ર પરિવર્તન આવ્યું છે. 2023-24માં, દેશે તેનું અત્યાર સુધીનું સૌથી વધુ સંરક્ષણ ઉત્પાદન ₹1.27 લાખ કરોડને સ્પર્શ્યું છે. જેમાં 2014-15માં ₹46,429 કરોડની સરખામણીમાં 174 ટકાનો તીવ્ર વધારો છે.

આયાત નિર્ભરતાથી સ્થાનિક ઉત્પાદન તરફનું પરિવર્તન વ્યૂહાત્મક અને ઝડપી બંને રીતે રહ્યું છે. સ્પષ્ટ રાજકીય દિશા અને સતત સુધારાઓ સાથે, ભારત સંરક્ષણમાં સાચી આત્મનિર્ભરતા તરફ આગળ વધ્યું છે. સ્વદેશી ડિઝાઇન અને ઉત્પાદનમાં મજબૂત ઔદ્યોગિક આધાર વિકસાવવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું છે.

સંરક્ષણ સંપાદનમાં સ્થાનિક ખરીદીને પ્રાથમિકતા આપવાના સરકારના દબાણથી ઉત્પાદનમાં વધુ વધારો થયો છે. જાહેર ક્ષેત્રના ઉપક્રમો અને ખાનગી કંપનીઓ બંને વિકાસના આ નવા યુગમાં ફાળો આપી રહ્યા છે. વિમાન અને મિસાઇલોથી લઈને સર્વેલન્સ સિસ્ટમ્સ અને આર્ટિલરી સુધી, સ્વદેશી ઉત્પાદનોની શ્રેણી સતત વિસ્તરી રહી છે.

2024-25માં રેકોર્ડ સંરક્ષણ કરારો

સંરક્ષણ મંત્રાલયે 2024-25માં ₹ 209050 કરોડના 193 કરારો પર હસ્તાક્ષર કર્યા - જે એક જ વર્ષમાં અત્યાર સુધીનો સૌથી વધુ છે. આમાંથી 177 કરારો સ્થાનિક ઉદ્યોગને આપવામાં આવ્યા હતા, જેની કિંમત ₹ 168922 કરોડ હતી.

આ ભારતીય ઉત્પાદકોને પ્રાથમિકતા આપવા અને દેશની અંદર સંરક્ષણ ઇકોસિસ્ટમને મજબૂત બનાવવા તરફ સ્પષ્ટ પરિવર્તન દર્શાવે છે. સ્વદેશી ખરીદી પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાથી રોજગાર સર્જન અને તકનીકી પ્રગતિને પણ વેગ મળ્યો છે.

સંરક્ષણ ઔદ્યોગિક કોરિડોર

ઉત્તર પ્રદેશ અને તમિલનાડુમાં બે સમર્પિત સંરક્ષણ ઔદ્યોગિક કોરિડોર સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા છે. આ કોરિડોરે ₹8,658 કરોડથી વધુના રોકાણોને આકર્ષિત કર્યા છે અને ફેબ્રુઆરી 2025 સુધીમાં ₹53,439 કરોડની અંદાજિત રોકાણ ક્ષમતા સાથે 253 એમઓયુ પર હસ્તાક્ષર કર્યા છે. બંને રાજ્યોના 11 નોડ્સમાં ફેલાયેલા, આ હબ ભારતને સંરક્ષણ ઉત્પાદન પાવરહાઉસમાં ફેરવવા માટે જરૂરી માળખાગત સુવિધાઓ અને પ્રોત્સાહનો પૂરા પાડી રહ્યા છે.

સકારાત્મક સ્વદેશીકરણ યાદીઓ

સરકારે પાંચ સકારાત્મક સ્વદેશીકરણ યાદીઓ જારી કરી છે. જે આયાતને મર્યાદિત કરે છે અને સ્થાનિક ઉત્પાદનને પ્રોત્સાહન આપે છે. આ યાદીઓ હેઠળ 5,500થી વધુ વસ્તુઓ આવરી લેવામાં આવી છે, જેમાંથી 3000 ફેબ્રુઆરી 2025 સુધીમાં સ્વદેશીકરણથી કરવામાં આવી હતી.

મુખ્ય સ્વદેશી ટેકનોલોજીઓમાં આર્ટિલરી ગન, એસોલ્ટ રાઇફલ્સ, કોર્વેટ્સ, સોનાર સિસ્ટમ્સ, ટ્રાન્સપોર્ટ એરક્રાફ્ટ, લાઇટ કોમ્બેટ હેલિકોપ્ટર (LCH), રડાર, વ્હીલ્ડ આર્મર્ડ પ્લેટફોર્મ, રોકેટ, બોમ્બ, આર્મર્ડ કમાન્ડ પોસ્ટ વાહનો અને આર્મર્ડ ડોઝરનો સમાવેશ થાય છે. આ માળખાગત દબાણથી ખાતરી થઈ છે કે હવે દેશમાં મહત્વપૂર્ણ ક્ષમતાઓનું નિર્માણ થઈ રહ્યું છે.

સંરક્ષણ શ્રેષ્ઠતા માટે નવીનતાઓ ( iDEX )

એપ્રિલ 2018માં શરૂ કરાયેલુ, ઇનોવેશન્સ ફોર ડિફેન્સ એક્સેલન્સ (iDEX) એ સંરક્ષણ અને એરોસ્પેસ ક્ષેત્રોમાં નવીનતા અને ટેકનોલોજી વિકાસ માટે એક જીવંત ઇકોસિસ્ટમને પ્રોત્સાહન આપ્યું છે. MSMEs, સ્ટાર્ટઅપ્સ, વ્યક્તિગત નવીનતાઓ, R&D સંસ્થાઓ અને શિક્ષણવિદોને જોડીને, iDEX એ અત્યાધુનિક ટેકનોલોજીના વિકાસને ટેકો આપવા માટે ₹1.5 કરોડ સુધીની ગ્રાન્ટ પ્રદાન કરી છે. તેની અસરને મજબૂત બનાવતા, સશસ્ત્ર દળોએ iDEX- સમર્થિત સ્ટાર્ટઅપ્સ અને MSMEs પાસેથી ₹2,400 કરોડથી વધુ કિંમતની 43 વસ્તુઓ ખરીદી છે, જે સંરક્ષણ તૈયારીઓ માટે સ્વદેશી નવીનતામાં વધતા વિશ્વાસને પ્રતિબિંબિત કરે છે.

સંરક્ષણ ટેકનોલોજીમાં આત્મનિર્ભરતા વધારવા માટે, 2025-26 માટે iDEX ને ₹449.62 કરોડ ફાળવવામાં આવ્યા છે, જેમાં iDEX (ADITI) સાથે તેની સબ-સ્કીમ Acing Development of Innovative Technologiesનો સમાવેશ થાય છે. ફેબ્રુઆરી 2025 સુધીમાં, 619 સ્ટાર્ટઅપ્સ અને MSMEs ને સંડોવતા 549 સમસ્યા નિવેદનો ખોલવામાં આવ્યા છે, જેમાં 430 iDEX કરાર પર હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા છે.

અન્ય મુખ્ય પહેલો

તાજેતરના વર્ષોમાં, ભારત સરકારે દેશની સંરક્ષણ ઉત્પાદન ક્ષમતાઓને મજબૂત બનાવવા અને આત્મનિર્ભરતા પ્રાપ્ત કરવાના હેતુથી પરિવર્તનકારી પહેલોની શ્રેણી અમલમાં મૂકી છે. આ પગલાં રોકાણ આકર્ષવા, સ્થાનિક ઉત્પાદન વધારવા અને ખરીદી પ્રક્રિયાઓને સુવ્યવસ્થિત કરવા માટે રચાયેલ છે. વિદેશી સીધા રોકાણ (FDI) મર્યાદાને ઉદાર બનાવવાથી લઈને સ્વદેશી ઉત્પાદનને પ્રાથમિકતા આપવા સુધી, આ પહેલ ભારતના સંરક્ષણ ઔદ્યોગિક આધારને મજબૂત કરવા માટે એક મજબૂત પ્રતિબદ્ધતા દર્શાવે છે. નીચેના મુદ્દાઓ સંરક્ષણ ક્ષેત્રમાં વૃદ્ધિ અને નવીનતાને આગળ વધારવામાં મહત્વપૂર્ણ રહેલી મુખ્ય સરકારી પહેલોની રૂપરેખા આપે છે.

5. ઉદાર FDI નીતિ: વિદેશી રોકાણ આકર્ષવા માટે સપ્ટેમ્બર 2020માં સંરક્ષણ ક્ષેત્રમાં વિદેશી સીધા રોકાણ (FDI) ને ઉદાર બનાવવામાં આવ્યું હતું, જેમાં ઓટોમેટિક રૂટ દ્વારા 74% સુધી અને સરકારી માર્ગ દ્વારા 74% થી વધુ FDI ને મંજૂરી આપવામાં આવી હતી. એપ્રિલ 2000થી, સંરક્ષણ ઉદ્યોગોમાં કુલ FDI રૂ. 5,516.16 કરોડ છે.

5. ટાટા એરક્રાફ્ટ કોમ્પ્લેક્સ: ઓક્ટોબર 2024માં વડોદરામાં C-295 એરક્રાફ્ટના ઉત્પાદન માટે ટાટા એરક્રાફ્ટ કોમ્પ્લેક્સનું ઉદ્ઘાટન કરવામાં આવ્યું હતું, જેનાથી આ કાર્યક્રમ હેઠળ 56માંથી 40 મેડ-ઇન-ઇન્ડિયા એરક્રાફ્ટ સાથે સંરક્ષણ ક્ષેત્રમાં આત્મનિર્ભરતાને પ્રોત્સાહન મળ્યું.

5. મંથન : બેંગલુરુમાં એરો ઇન્ડિયા 2025 દરમિયાન આયોજિત વાર્ષિક સંરક્ષણ નવીનતા કાર્યક્રમ, મંથન, સંરક્ષણ અને એરોસ્પેસ ક્ષેત્રોના અગ્રણી ઇનોવેટર્સ, સ્ટાર્ટઅપ્સ , MSMEs, શિક્ષણવિદો, રોકાણકારો અને ઉદ્યોગ નેતાઓને એકસાથે લાવ્યો, જે ટેકનોલોજીકલ પ્રગતિ અને આત્મનિર્ભર ભારત પ્રત્યે સરકારની પ્રતિબદ્ધતામાં વિશ્વાસની પુનઃપુષ્ટિ કરે છે.

5. સંરક્ષણ પરીક્ષણ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર યોજના (DTIS): DTIS એ એરોસ્પેસ અને સંરક્ષણ ક્ષેત્રમાં આઠ ગ્રીનફિલ્ડ પરીક્ષણ અને પ્રમાણપત્ર સુવિધાઓ સ્થાપિત કરવા માટે નાણાકીય સહાય પૂરી પાડીને સ્વદેશીકરણને વેગ આપવાનો ઉદ્દેશ્ય ધરાવે છે, જેમાં માનવરહિત હવાઈ પ્રણાલીઓ, ઇલેક્ટ્રોનિક યુદ્ધ, ઇલેક્ટ્રો-ઓપ્ટિક્સ અને સંદેશાવ્યવહાર જેવા ક્ષેત્રોમાં સાત પરીક્ષણ સુવિધાઓ પહેલાથી જ મંજૂર થઈ ચૂકી છે.

 

5. સ્થાનિક ખરીદી માટે પ્રાથમિકતા: સંરક્ષણ સંપાદન પ્રક્રિયા (DAP)-2020 હેઠળ સ્થાનિક સ્ત્રોતોમાંથી મૂડી વસ્તુઓ મેળવવા પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે.

5. સ્થાનિક ખરીદી ફાળવણી: નાણાકીય વર્ષ 2025-26 માટે, સંરક્ષણ મંત્રાલયે આધુનિકીકરણ બજેટના 75% રકમ, જે રૂ. 1,11,544 કરોડ છે, સ્થાનિક ઉદ્યોગો દ્વારા ખરીદી માટે ફાળવી છે.

સંરક્ષણ નિકાસમાં વધારો

છેલ્લા અગિયાર વર્ષોમાં ભારતની સંરક્ષણ નિકાસમાં અસાધારણ વધારો જોવા મળ્યો છે. 2013-14માં જે એક સમયે ફક્ત ₹686 કરોડ હતું તે 2024-25માં વધીને ₹23,622 કરોડ થયું છે. આ 34 ગણો વધારો દર્શાવે છે અને આત્મનિર્ભર અને વૈશ્વિક સ્તરે સ્પર્ધાત્મક સંરક્ષણ ઉદ્યોગ બનાવવા પર સરકારના તીવ્ર ધ્યાનને પ્રતિબિંબિત કરે છે.

આ પરિવર્તન આકસ્મિક રીતે થયું નથી. તે સ્પષ્ટ દ્રષ્ટિકોણ, મજબૂત નીતિગત સુધારાઓ અને સ્થાનિક ઉત્પાદનને વેગ આપવાના સતત પ્રયાસોનું પરિણામ છે. નિકાસ પ્રક્રિયાઓને સરળ બનાવવાથી લઈને ઉત્પાદન વૈવિધ્યકરણને પ્રોત્સાહન આપવા સુધી, સરકારે વૈશ્વિક પહોંચ માટે મજબૂત પાયો નાખ્યો છે.

ફક્ત 2024-25માં 1,700થી વધુ નિકાસ પરવાનગીઓ આપવામાં આવી હતી. ભારત હવે વિશ્વભરના દેશોને સંરક્ષણ સાધનોની વિશાળ શ્રેણી પૂરી પાડે છે. જેમાં બુલેટપ્રૂફ જેકેટ્સ, પેટ્રોલ બોટ, હેલિકોપ્ટર, રડાર અને ટોર્પિડો જેવી અદ્યતન સિસ્ટમ્સનો પણ સમાવેશ થાય છે. મુખ્ય ખરીદદારોમાં યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ, ફ્રાન્સ અને આર્મેનિયાનો સમાવેશ થાય છે. તેમનો રસ ભારતીય સંરક્ષણ ઉત્પાદનોમાં વિશ્વાસ અને વિશ્વસનીય સપ્લાયર તરીકે દેશની વિશ્વસનીયતામાં વધારો દર્શાવે છે.

આગળનું લક્ષ્ય મહત્વાકાંક્ષી છતાં પ્રાપ્ત કરી શકાય તેવું છે. 2029 સુધીમાં નિકાસમાં ₹50,000 કરોડને પાર કરવાની યોજના સાથે, ભારત સંરક્ષણ ઉત્પાદન માટે વૈશ્વિક કેન્દ્ર બનવા તરફ સતત આગળ વધી રહ્યું છે. છેલ્લા દાયકાએ એક વાત સ્પષ્ટ કરી દીધી છે. ભારત હવે ફક્ત ખરીદનાર નથી. તે ઝડપથી લશ્કરી તાકાતનો નિર્માતા અને નિકાસકાર બની રહ્યું છે.

મુખ્ય મુદ્દાઓ:

5. 2024-25માં, ખાનગી ક્ષેત્રમાંથી સંરક્ષણ નિકાસ ₹15233 કરોડ અને DPSUs તરફથી ₹8389કરોડ થઈ, જે 2023-24માં ₹15209 કરોડ અને ₹5874 કરોડ હતી.

5. 2024-25માં DPSU નિકાસમાં 42.85%નો વધારો થયો, જે ભારતીય સંરક્ષણ ઉત્પાદનોની વધતી જતી વૈશ્વિક સ્વીકૃતિ અને વૈશ્વિક પુરવઠા શૃંખલામાં ઉદ્યોગના એકીકરણને દર્શાવે છે.

5. સંરક્ષણ ઉત્પાદન વિભાગે 2024-25માં 1,762 નિકાસ પરવાનગીઓ જારી કરી હતી, જે 2023-24માં 1,507 હતી, જે 16.92% વૃદ્ધિ દર્શાવે છે, જ્યારે સમાન સમયગાળા દરમિયાન નિકાસકારોની સંખ્યામાં 17.4% નો વધારો થયો છે.

5. ભારતના વૈવિધ્યસભર નિકાસ પોર્ટફોલિયોમાં બુલેટપ્રૂફ જેકેટ્સ, ડોર્નિયર (Do-228) એરક્રાફ્ટ, ચેતક હેલિકોપ્ટર, ઝડપી ઇન્ટરસેપ્ટર બોટ અને હળવા વજનના ટોર્પિડોનો સમાવેશ થાય છે.

5. ભારત હવે 100થી વધુ દેશોમાં સંરક્ષણ સાધનોની નિકાસ કરે છે, જેમાં 2023-24માં યુએસએ, ફ્રાન્સ અને આર્મેનિયા ટોચના ખરીદદારો તરીકે ઉભરી આવ્યા છે.

5. જાન્યુઆરી 2022માં, બ્રહ્મોસ એરોસ્પેસ પ્રાઇવેટ લિમિટેડે ફિલિપાઇન્સ સાથે કિનારા-આધારિત એન્ટિ-શિપ મિસાઇલ સિસ્ટમના પુરવઠા માટે $375 મિલિયનના કરાર પર હસ્તાક્ષર કર્યા. આ જવાબદાર સંરક્ષણ નિકાસને પ્રોત્સાહન આપવા માટે એક મુખ્ય સીમાચિહ્નરૂપ છે.

મુખ્ય સંરક્ષણ સંપાદન અને મંજૂરીઓ

છેલ્લા એક વર્ષમાં, ભારતે મોટા સંપાદન અને મંજૂરીઓ સાથે તેની સંરક્ષણ તૈયારીઓને વેગ આપ્યો છે. જે આધુનિકીકરણ અને આત્મનિર્ભરતા પ્રત્યે સરકારની પ્રતિબદ્ધતાને રેખાંકિત કરે છે. આ નિર્ણયો માત્ર લશ્કરી ક્ષમતાઓને જ નહીં પરંતુ સ્થાનિક સંરક્ષણ ઇકોસિસ્ટમને પણ મજબૂત બનાવે છે.

5. બ્રહ્મોસ મિસાઇલ સિસ્ટમ્સ: માર્ચ 2024માં, સરકારે બ્રહ્મોસ એરોસ્પેસ પ્રાઇવેટ લિમિટેડ સાથે બ્રહ્મોસ મિસાઇલોની ખરીદી માટે એક મહત્વપૂર્ણ કરાર પર હસ્તાક્ષર કર્યા, જેની કિંમત ₹19,518.65 કરોડ હતી. આ મિસાઇલો ભારતીય નૌકાદળની ઓપરેશનલ અને તાલીમ જરૂરિયાતોને પૂર્ણ કરશે. આ પ્રોજેક્ટ સંયુક્ત સાહસ સ્તરે લગભગ નવ લાખ માનવ-દિવસ રોજગાર અને આનુષંગિક ઉદ્યોગોમાં લગભગ 135 લાખ માનવ-દિવસ રોજગાર ઉત્પન્ન કરવાની અપેક્ષા છે, જેમાંથી ઘણા MSME છે. વધુમાં, જહાજ-જનિત બ્રહ્મોસ મિસાઇલ સિસ્ટમની ખરીદી માટે ₹988.07 કરોડના મૂલ્યનો એક અલગ કરાર પર હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા હતા.

5. MQ-9B ડ્રોન: ભારતે 31 MQ-9B ડ્રોન ખરીદવા માટે યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ સાથે એક મહત્વપૂર્ણ કરારને અંતિમ સ્વરૂપ આપ્યું છે. આ લાંબા ગાળાના માનવરહિત હવાઈ વાહનો સમગ્ર સશસ્ત્ર દળોમાં દેખરેખ અને ચોકસાઇ ક્ષમતાઓમાં વધારો કરશે.

5. લાઇટ કોમ્બેટ હેલિકોપ્ટર (LCH) પ્રચંડ : 28 માર્ચ, 2025ના રોજ, હિન્દુસ્તાન એરોનોટિક્સ લિમિટેડ સાથે 156 LCH પ્રચંડ હેલિકોપ્ટરના સપ્લાય માટે બે કરાર પર હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા હતા, જેની કિંમત ₹62,700 કરોડ (કર સિવાય) છે. ભારતીય વાયુસેનાને 66 હેલિકોપ્ટર અને ભારતીય સેનાને 90 હેલિકોપ્ટર મળશે. ડિલિવરી ત્રીજા વર્ષમાં શરૂ થવાની છે અને પાંચ વર્ષ સુધી ચાલુ રહેશે. ઉચ્ચ-ઉચ્ચતમ મિશન માટે રચાયેલ, પ્રચંડમાં 65 ટકાથી વધુ સ્વદેશી સામગ્રી છે અને તેમાં 250 સ્થાનિક કંપનીઓ, મોટાભાગે MSMEs સામેલ છે, જે 8,500થી વધુ નોકરીઓનું સર્જન કરે છે.

5. એડવાન્સ્ડ મીડિયમ કોમ્બેટ એરક્રાફ્ટ (AMCA): મે 2025માં, ભારતના સંરક્ષણ ક્ષેત્રે એડવાન્સ્ડ મીડિયમ કોમ્બેટ એરક્રાફ્ટ (AMCA) પ્રોગ્રામ એક્ઝિક્યુશન મોડેલની મંજૂરી સાથે એક મુખ્ય સીમાચિહ્ન હાંસલ કર્યું, જે સ્વદેશી એરોસ્પેસ ક્ષમતાઓને વધારવા માટે એક વ્યૂહાત્મક પહેલ છે. એરોનોટિકલ ડેવલપમેન્ટ એજન્સી (ADA) સ્પર્ધાત્મક ઉદ્યોગ ભાગીદારી દ્વારા આ કાર્યક્રમનો અમલ કરશે, જેમાં ખાનગી અને જાહેર ક્ષેત્રના ખેલાડીઓ બંને માટે સમાન તકો સુનિશ્ચિત કરવામાં આવશે, જ્યારે ભારતીય નિયમોનું સંપૂર્ણ પાલન ફરજિયાત કરવામાં આવશે.

5. ફ્લાઇટ રિફ્યુઅલિંગ એરક્રાફ્ટ (FRA): સંરક્ષણ મંત્રાલયે એક KC-135 ફ્લાઇટ રિફ્યુઅલિંગ એરક્રાફ્ટ માટે મેટ્રેઆ મેનેજમેન્ટ સાથે વેટ લીઝ કરાર પર હસ્તાક્ષર કર્યા છે. આ પહેલી વાર છે જ્યારે ભારતીય વાયુસેનાએ વેટ-લીઝ્ડ FRA પસંદ કર્યું છે, જેનો ઉપયોગ વાયુસેના અને નૌકાદળ બંનેના પાઇલટ્સને હવાથી હવામાં રિફ્યુઅલિંગ તાલીમ માટે કરવામાં આવશે. ડિલિવરી છ મહિનાની અંદર થવાની અપેક્ષા છે.

5. એડવાન્સ્ડ ટોવ્ડ આર્ટિલરી ગન સિસ્ટમ (ATAGS): સુરક્ષા અંગેની કેબિનેટ સમિતિએ ₹7,000 કરોડના અંદાજિત ખર્ચે 307 ATAGS અને 327 હાઇ મોબિલિટી 6x6 ગન ટોવિંગ વાહનોની ખરીદીને મંજૂરી આપી છે. આ બંદૂકો 15 આર્ટિલરી રેજિમેન્ટને સજ્જ કરશે. DRDO દ્વારા ભારત ફોર્જ અને ટાટા એડવાન્સ્ડ સિસ્ટમ્સ સાથે ભાગીદારીમાં વિકસાવવામાં આવેલા, ATAGSમાં 40 કિલોમીટરથી વધુની ફાયરિંગ રેન્જ, અદ્યતન ફાયર કંટ્રોલ સિસ્ટમ્સ, ઓટોમેટેડ લોડિંગ અને રિકોઇલ મેનેજમેન્ટ છે. આ સિસ્ટમનું વિવિધ પરિસ્થિતિઓમાં સખત પરીક્ષણ કરવામાં આવ્યું છે અને તેણે તેની અસરકારકતા અને વિશ્વસનીયતા સાબિત કરી છે.

સંરક્ષણમાં નારી શક્તિ

છેલ્લા અગિયાર વર્ષોમાં ભારતની સંરક્ષણ દળોમાં મહિલાઓએ કેન્દ્ર સ્થાન મેળવ્યું છે. 2014માં, બધી સેવાઓમાં ફક્ત 3,000 મહિલા અધિકારીઓ હતા. આજે, તે સંખ્યા વધીને 11,000થી વધુ થઈ ગઈ છે , જે નીતિ અને માનસિકતામાં સ્પષ્ટ પરિવર્તન દર્શાવે છે . વર્તમાન સરકારે ગણવેશમાં મહિલાઓ માટે નવા દરવાજા ખોલ્યા છે. 507 મહિલા અધિકારીઓને કાયમી કમિશન આપવામાં આવ્યું છે, જેનાથી તેઓ લાંબા ગાળાની કારકિર્દી બનાવી શકે છે અને નેતૃત્વની ભૂમિકાઓ નિભાવી શકે છે. આ પગલાથી મહિલાઓ માટે રેન્ક અને શાખાઓમાં તકો ફરીથી આકાર પામી છે.

રાષ્ટ્રીય સંરક્ષણ એકેડેમી (NDA) એ 148મા NDA કોર્ષના ભાગ રૂપે ઓગસ્ટ 2022માં 17 મહિલા કેડેટ્સની પહેલી બેચથી શરૂઆત કરીને એક ઐતિહાસિક પરિવર્તન કર્યું છે. ત્યારથી, 153મા કોર્ષ સુધી, ચાર બેચમાં 126 મહિલા કેડેટ્સ જોડાઈ છે. 30 મે, 2025ના રોજ, એક સીમાચિહ્નરૂપ ક્ષણ બની જ્યારે આ 17 મહિલા કેડેટ્સ 148મા કોર્ષ - વસંત સત્ર 2025માંથી સ્નાતક થયેલા 336 કેડેટ્સમાં સામેલ થઈ. આ પરિવર્તન સંરક્ષણ ક્ષેત્રોમાં મહિલાઓના વ્યાપક એકીકરણને પ્રતિબિંબિત કરે છે, જેમાં લડાઇ સહાયથી લઈને ફાઇટર જેટ ચલાવવા સુધીનો સમાવેશ થાય છે, જે એ માન્યતા પર ભાર મૂકે છે કે શક્તિ અને સેવા લિંગથી પર છે.

આતંકવાદ વિરોધી અને આંતરિક સુરક્ષા

છેલ્લા અગિયાર વર્ષોમાં આંતરિક સુરક્ષા અને આતંકવાદ વિરોધી કાર્યવાહી માટે ભારતનો મક્કમ અને સ્પષ્ટ અભિગમ રાષ્ટ્રીય હિતને પ્રાથમિકતા આપવાના સરકારના અટલ સંકલ્પને પ્રતિબિંબિત કરે છે. સરહદો પાર ચોકસાઈભર્યા લશ્કરી હુમલાઓથી લઈને અંદર બળવાખોર નેટવર્કના વ્યૂહાત્મક નાશ સુધી, ભારતે ભૂતકાળના ખચકાટને છોડી દીધો છે. એક સ્પષ્ટ સિદ્ધાંત હવે ઝડપી, નિર્ણાયક અને ગુપ્ત માહિતી દ્વારા સમર્થિત કાર્યવાહીનું માર્ગદર્શન આપે છે. કલમ 370 નાબૂદ કરવા, નક્સલવાદ સામેની ઝુંબેશ અને ઉચ્ચ-ટેક સંરક્ષણમાં નવી ક્ષમતાઓ સાથે, ભારત આજે પહેલા કરતાં વધુ સુરક્ષિત અને આત્મનિર્ભર છે. એપ્રિલ 2025 માં આતંકવાદી હુમલા સામે ભારતનો ઝડપી અને ચોક્કસ લશ્કરી પ્રતિભાવ, ઓપરેશન સિંદૂર, આ સંકલ્પને વધુ દર્શાવે છે. આ સફળતાઓ રાજકીય ઇચ્છાશક્તિ, લશ્કરી તાકાત અને દેશને પ્રથમ રાખવાની ઊંડાણપૂર્વકની માન્યતાનું પરિણામ છે.

સર્જિકલ સ્ટ્રાઈક અને બાલાકોટ એર સ્ટ્રાઈક

ભૂતકાળના સંયમથી હિંમતભેર પાછળ હટીને, ભારતે 28-29 સપ્ટેમ્બર 2016ના રોજ ઉરીમાં 18 સૈનિકો પર થયેલા આતંકવાદી હુમલાનો જવાબ સર્જિકલ સ્ટ્રાઈક દ્વારા આપ્યો હતો. આ હુમલાઓએ નિયંત્રણ રેખા પાર આતંકવાદીઓ અને તેમના રક્ષકોને ભારે નુકસાન પહોંચાડ્યું હતું. થોડા વર્ષો પછી, 14 ફેબ્રુઆરી 2019ના રોજ, પુલવામા આતંકવાદી હુમલામાં 40 CRPF જવાનો શહીદ થયા હતા. ભારતનો જવાબ ઝડપથી આવ્યો. 26 ફેબ્રુઆરી 2019ના રોજ, ગુપ્તચર એજન્સીઓની આગેવાની હેઠળના ઓપરેશનમાં, બાલાકોટ હવાઈ હુમલામાં મોટી સંખ્યામાં જૈશ-એ-મોહમ્મદના આતંકવાદીઓનો નાશ કરવામાં આવ્યો હતો, જેમાં વરિષ્ઠ કમાન્ડરોનો પણ સમાવેશ થાય છે. નિશાન બનાવેલ સુવિધા નાગરિક વિસ્તારોથી દૂર સ્થિત હતી અને તેનું નેતૃત્વ JeM ચીફ મસૂદ અઝહરના સાળા મૌલાના યુસુફ અઝહર કરી રહ્યો હતો. આ પૂર્વ-નિયંત્રિત કાર્યવાહીએ વિશ્વને બતાવ્યું કે ભારત હવે આતંકવાદ દ્વારા પ્રોક્સી યુદ્ધ સહન કરશે નહીં.

ઓપરેશન સિંદૂર

પહેલગામમાં નાગરિકો પર થયેલા ક્રૂર આતંકવાદી હુમલા બાદ, ભારતે ઓપરેશન સિંદૂર શરૂ કર્યું, જેમાં પાકિસ્તાન અને પાકિસ્તાન કબજા હેઠળના જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં નવ આતંકવાદી છાવણીઓ પર ચોક્કસ બદલો લેવામાં આવ્યો છે. ભારતીય સૈન્યએ સચોટ ખાનગી માહિતીના આધારે, આંતરરાષ્ટ્રીય સીમાઓ પાર કર્યા વિના મુખ્ય જોખમોને બેઅસર કરવા માટે ડ્રોન હુમલાઓ, ગોળા-બારુદ અને સ્તરીય હવાઈ સંરક્ષણ પર આધાર રાખ્યો. જૈશ -એ-મોહમ્મદ (JeM) અને લશ્કર-એ- તૈયબા (LeT)ના મુખ્ય કમાન્ડ સેન્ટરોનો નાશ કરવામાં આવ્યો, જેનાથી તેમની ઓપરેશનલ ક્ષમતાઓમાં ભારે વિક્ષેપ પડ્યો. આ હુમલાઓના પરિણામે કાર્યવાહીમાં 100થી વધુ આતંકવાદીઓ માર્યા ગયા, જેમાં IC-814 હાઇજેક અને પુલવામા વિસ્ફોટ સાથે જોડાયેલા વ્યક્તિઓ જેમ કે યુસુફ અઝહર, અબ્દુલ મલિક રૌફ અને મુદસ્સિર અહમદનો સમાવેશ થાય છે.

જ્યારે પાકિસ્તાને 7-8 મેના રોજ અનેક ભારતીય શહેરો અને ઠેકાણાઓ પર ડ્રોન અને મિસાઇલ હુમલાઓ શરૂ કર્યા, ત્યારે તેમને ઝડપથી અટકાવવામાં આવ્યા, જે ભારતની નેટ-સેન્ટ્રિક યુદ્ધ પ્રણાલીઓ અને સંકલિત કાઉન્ટર-યુએએસ (માનવરહિત હવાઈ પ્રણાલીઓ) ગ્રીડની અસરકારકતા દર્શાવે છે.

રાષ્ટ્રને સંબોધનમાં, પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદીએ સરહદ પારના આતંકવાદ અને પાકિસ્તાન પ્રત્યેના તેના વલણ અંગે ભારતની મજબૂત નીતિનો પુનરોચ્ચાર કર્યો. તેમણે ભાર મૂક્યો કે રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા પર કોઈ વાટાઘાટો થઈ શકતી નથી અને સંવાદ, નિવારણ અને સંરક્ષણ અંગે સ્પષ્ટ લાલ રેખાઓ દર્શાવેલ છે. તેમના સંબોધનના મુખ્ય મુદ્દાઓમાં સામેલ છે:

5. આતંકવાદી હુમલાઓનો કડક જવાબ: ભારત પરના કોઈપણ આતંકવાદી હુમલાનો યોગ્ય અને નિર્ણાયક જવાબ આપવામાં આવશે, પછી ભલે ગુનેગારો ગમે ત્યાંથી કામ કરતા હોય.

5. પરમાણુ બ્લેકમેલ માટે કોઈ સહનશીલતા નહીં: ભારત પરમાણુ ધમકીઓથી નિરાશ નહીં થાય અને આતંકવાદી ઠેકાણાઓ પર સચોટ હુમલાઓ કરવાનું ચાલુ રાખશે.

5. આતંકવાદી તત્વો વચ્ચે કોઈ ભેદભાવ નહીં: આતંકના માસ્ટરમાઇન્ડ અને પ્રાયોજકો વચ્ચે કોઈ ભેદભાવ રહેશે નહીં, બંનેને જવાબદાર ઠેરવવામાં આવશે.

5. કોઈપણ વાતચીતમાં આતંકવાદ પ્રથમ: પાકિસ્તાન સાથેની કોઈપણ વાતચીત, જો કોઈ હોય તો, ફક્ત આતંકવાદ અથવા પાકિસ્તાન કબજા હેઠળના કાશ્મીરના મુદ્દા પર કેન્દ્રિત રહેશે.

5. સાર્વભૌમત્વ પર કોઈ સમાધાન નહીં: પ્રધાનમંત્રીએ જાહેર કર્યું કે, "આતંકવાદ અને વાટાઘાટો એકસાથે ચાલી શકે નહીં, આતંક અને વેપાર એકસાથે ચાલી શકે નહીં, અને પાણી અને લોહી એકસાથે વહી શકે નહીં," આતંકવાદી ધમકીઓ વચ્ચે સામાન્ય સંબંધોના દરવાજા મજબૂતીથી બંધ કરી દીધા.

જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં આતંકવાદ વિરોધી પગલાં

5 ઓગસ્ટ 2019ના રોજ, સંસદે કલમ 370 અને 35-A દૂર કરવાને મંજૂરી આપી, જે દાયકાઓ જૂના અસંતુલનમાં ઐતિહાસિક સુધારો દર્શાવે છે. જમ્મુ અને કાશ્મીર અને લદ્દાખને અન્ય પ્રદેશોની સમકક્ષ લાવવામાં આવ્યા, અને 890 થી વધુ કેન્દ્રીય કાયદા લાગુ કરવામાં આવ્યા. 205 જેટલા રાજ્ય કાયદા રદ કરવામાં આવ્યા, અને 130 કાયદાઓને ભારતના બંધારણ સાથે સુસંગત બનાવવા માટે સુધારવામાં આવ્યા.

ત્યારથી, આ પ્રદેશમાં વિકાસ ઝડપી બન્યો છે. વાલ્મીકી, દલિતો અને ગોરખા જેવા હાંસિયામાં ધકેલાઈ ગયેલા જૂથો હવે સંપૂર્ણ અધિકારોનો આનંદ માણે છે. શિક્ષણનો અધિકાર અને બાળ લગ્ન અધિનિયમ જેવા કાયદા હવે આ પ્રદેશના તમામ નાગરિકોનું રક્ષણ કરે છે. તેની અસર સ્પષ્ટ છે: આતંકવાદ દ્વારા શરૂ કરાયેલી ઘટનાઓ 2018માં 228થી ઘટીને 2024માં માત્ર 28 થઈ ગઈ છે, જે એકીકરણ અને શાંતિ વચ્ચે મજબૂત સંબંધ દર્શાવે છે. વધુમાં, પથ્થરમારાની ઘટનાઓમાં 100% ઘટાડો નોંધાયો છે, જે શાંતિના નવા યુગને ચિહ્નિત કરે છે.

2024 માં J&K વિધાનસભા ચૂંટણીઓનું સફળ સંચાલન, જે ત્રણ તબક્કામાં 63% મતદાન સાથે યોજાયું હતું, તે પ્રદેશની લોકશાહી ભાગીદારી અને સ્થિરતાને વધુ મહત્વ આપે છે, જે એકીકરણ અને શાંતિ વચ્ચે મજબૂત સંબંધ દર્શાવે છે.

નક્સલવાદ સામે લડત

ડાબેરી ઉગ્રવાદ સામે બહુપક્ષીય અભિગમ અપનાવવાથી ઐતિહાસિક લાભ થયો છે. 2010માં 126 પ્રભાવિત જિલ્લાઓ હતા, જે એપ્રિલ 2024 સુધીમાં ઘટીને માત્ર 38 થઈ ગયા છે. સૌથી વધુ અસરગ્રસ્ત જિલ્લાઓ 12થી ઘટીને 6 થયા છે અને જાનહાનિની સંખ્યા 30 વર્ષના સૌથી નીચા સ્તરે છે. 2010માં 1,936 ઘટનાઓથી હિંસામાં તીવ્ર ઘટાડો થયો છે, જે 2024માં 374 થઈ ગઈ છે, જે 81 ટકાનો ઘટાડો દર્શાવે છે. આ જ સમયગાળા દરમિયાન મૃત્યુમાં 85 ટકાનો ઘટાડો થયો છે.

ફક્ત 2024માં, 290 નક્સલીઓને તટસ્થ કરવામાં આવ્યા, 1090ની ધરપકડ કરવામાં આવી અને 881 લોકોએ આત્મસમર્પણ કર્યું છે. માર્ચ 2025માં થયેલા મોટા ઓપરેશનમાં બીજાપુરમાં 50 નક્સલીઓ , સુકમામાં 16 નક્સલીઓને તટસ્થ કરવામાં આવ્યા અને કાંકેર અને બીજાપુરમાં 22 નક્સલીઓ માર્યા ગયા હતા. છત્તીસગઢમાં ઓપરેશન બ્લેક ફોરેસ્ટ સાથે બીજી એક સીમાચિહ્નરૂપ સિદ્ધિ મળી, જ્યાં 27 ખતરનાક માઓવાદીઓ, જેમાં મહાસચિવ કક્ષાના નેતા બસવરાજુનો પણ સમાવેશ થાય છે, જે ૩૦ વર્ષમાં આટલું ઉચ્ચ કક્ષાનું તટસ્થીકરણ હતું, તેનો ખાત્મો કરવામાં આવ્યો. વધુમાં, આ ઓપરેશનમાં 54 નક્સલીઓની ધરપકડ કરવામાં આવી અને 84 નક્સલીઓએ આત્મસમર્પણ કર્યું છે.

ખાસ કેન્દ્રીય સહાય અને લક્ષિત વિકાસ દ્વારા સતત સમર્થન સાથે, સરકાર 31 માર્ચ 2026 સુધીમાં નક્સલવાદને નાબૂદ કરવાના માર્ગ પર છે.

નિષ્કર્ષ

છેલ્લા અગિયાર વર્ષોમાં ભારતની સંરક્ષણ યાત્રા બોલ્ડ નિર્ણયો, વ્યૂહાત્મક દૂરંદેશી અને અટલ સંકલ્પ દ્વારા વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવી છે. સ્વદેશી ઉત્પાદન વધારવા અને નિકાસ વધારવાથી લઈને નવીનતા અપનાવવા અને આંતરિક સુરક્ષાને મજબૂત બનાવવા સુધી, દેશે સાચી આત્મનિર્ભરતા તરફ નોંધપાત્ર પ્રગતિ કરી છે. iDEX, સંરક્ષણ કોરિડોર અને સકારાત્મક સ્વદેશીકરણ યાદીઓ જેવી પહેલ ભવિષ્ય માટે તૈયાર સંરક્ષણ ઇકોસિસ્ટમનો પાયો નાખી રહી છે. તે જ સમયે, સરહદ પાર આતંકવાદ અને બળવાખોરી સામે ભારતના મક્કમ વલણથી રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા પ્રત્યેની તેની પ્રતિબદ્ધતા ફરીથી સ્થાપિત થઈ છે. સતત રોકાણો, નીતિગત સુધારાઓ અને વધતા જતા વૈશ્વિક પદચિહ્ન સાથે, ભારત હવે ફક્ત તેની સરહદોનું રક્ષણ કરી રહ્યું નથી, તે એક મજબૂત, આત્મવિશ્વાસપૂર્ણ અને આત્મનિર્ભર લશ્કરી શક્તિનું નિર્માણ કરી રહ્યું છે.

 

સંદર્ભ:

• https://www.pib.gov.in/PressNoteDetails.aspx?NoteId=154071&ModuleId=3
• https://x.com/MIB_India/status/1931717586414141657
• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=1793209
• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2010528
• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2098485
• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2120771
• https://static.pib.gov.in/WriteReadData/specificdocs/documents/2023/mar/doc2023315171901.pdf
• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2128268
• https://www.pib.gov.in/PressNoteDetails.aspx?NoteId=154455&ModuleId=3
• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2129453
• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=1547615
• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=1604642
• https://www.mea.gov.in/media-briefings.htm?dtl/31090/Statement+by+Foreign+Secretary+on+26+February+2019+on+the+Strike+on+JeM+training+camp+at+Balakot
• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2131528
• https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2112318
• https://x.com/mygovindia/status/1932268732375593321

પીડીએફ ફાઇલ માટે અહીં ક્લિક કરો.

AP/IJ/GP/JD

(Release ID: 2135493)