Press Release:Press Information Bureau

પર્યાવરણ અને વન મંત્રાલય

ભારતમાં પર્યાવરણીય પરિવર્તન

Posted On: 04 JUN 2025 1:18PM by PIB Ahmedabad

પ્રસ્તાવના

ભારત હંમેશા પ્રકૃતિ પ્રત્યે ઊંડો આદર ધરાવતું રહ્યું છે. જેમ કે અથર્વવેદ કહે છે, "પૃથ્વી આપણી માતા છે અને આપણે તેના બાળકો છીએ." આ માન્યતા સદીઓથી આપણી જીવનશૈલીનો ભાગ રહી છે. છેલ્લા 11 વર્ષોમાં પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદીના નેતૃત્વ હેઠળ, આ પ્રાચીન શાણપણ મજબૂત અને વ્યવહારુ કાર્યવાહીમાં પરિવર્તિત થયું છે. ભારત વૈશ્વિક આબોહવા પ્રયાસોમાં અનુયાયી બનવાથી નેતા બનવા તરફ આગળ વધ્યું છે. સ્પષ્ટ નીતિઓ, જાહેર ભાગીદારી અને સ્વચ્છ ઉર્જા અને સ્થિરતા માટે મજબૂત દબાણ દ્વારા, સરકાર બધા માટે હરિયાળું, સ્વસ્થ અને વધુ સુરક્ષિત ભવિષ્ય બનાવવા માટે કામ કરી રહી છે.

વિશ્વ મંચ પર એક જળવાયુ ચેમ્પિયન

2014માં ભારતને વૈશ્વિક જળવાયુ વાટાઘાટોમાં ખચકાટ અનુભવતા ભાગીદાર તરીકે જોવામાં આવતું હતું. જ્યારે સરકારે જળવાયુ ન્યાય અને સમાનતાના ખ્યાલો રજૂ કર્યા, જેણે વૈશ્વિક જળવાયુ કથાને ફરીથી આકાર આપ્યો ત્યારે આ બદલાયું.

V. પેરિસમાં COP21 (21 પક્ષોની પરિષદ) માં ભારતે 2030 સુધીમાં બિન-અશ્મિભૂત ઇંધણ સ્ત્રોતોમાંથી તેની સ્થાપિત વીજળી ક્ષમતાના 40% પ્રાપ્ત કરવાનું વચન આપ્યું; નવેમ્બર 2021માં આ લક્ષ્ય સમય પહેલા પૂર્ણ થયું હતું.

V. ગ્લાસગોમાં COP26માં પીએમ મોદીએ LiFE (પર્યાવરણ માટે જીવનશૈલી) લોન્ચ કરી, જે ટકાઉ ટેવોને પ્રોત્સાહન આપે છે અને નકામા ઉપયોગ પર સભાન વપરાશને પ્રોત્સાહન આપે છે. ભારતે આબોહવા કાર્યવાહી માટે પાંચ મુખ્ય ધ્યેયો, પંચામૃત પણ રજૂ કર્યા.

V. બાકુમાં COP29 (નવેમ્બર 2024)માં ભારતે વૈશ્વિક ભાગીદારી દ્વારા આબોહવા અનુકૂલન અને સ્વચ્છ ઊર્જામાં તેની પ્રગતિ દર્શાવી. સ્વીડન, CDRI (કોએલિશન ફોર ડિઝાસ્ટર રેઝિલિયન્ટ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર), ISA (ઇન્ટરનેશનલ સોલાર એલાયન્સ) અને NRDC (નેચરલ રિસોર્સિસ ડિફેન્સ કાઉન્સિલ)નાં સહયોગથી આપત્તિ સ્થિતિસ્થાપક ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર, ઔદ્યોગિક ડીકાર્બોનાઇઝેશન, સૌર ઉર્જા અને મહિલાઓની આગેવાની હેઠળની આબોહવા કાર્યવાહી પર કેન્દ્રિત સત્રોનું આયોજન કર્યું છે.

અક્ષય ઉર્જા: વાયદાઓથી લઈને પ્રદર્શન સુધી

ભારતે નાણાકીય વર્ષ 2024-25 દરમિયાન નવીનીકરણીય ઉર્જા ક્ષેત્રમાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ કરી છે, જેમાં અત્યાર સુધીનો સૌથી વધુ વાર્ષિક ક્ષમતા વધારો થયો છે. આ પ્રગતિ સ્વચ્છ, હરિયાળા ભવિષ્ય પ્રત્યે દેશની દ્રઢ પ્રતિબદ્ધતાને પ્રતિબિંબિત કરે છે.

ભારતની સ્વચ્છ ઉર્જા પ્રગતિ

નાણાકીય વર્ષ 2024-25 માં ભારતે નવીનીકરણીય ઉર્જા ક્ષમતામાં રેકોર્ડ 29.52 GW ઉમેર્યું, જેનાથી કુલ સ્થાપિત ક્ષમતા નાણાકીય વર્ષ 2023-24માં 198.75 GWથી વધીને 220.10 GW થઈ ગઈ. આ 2030 સુધીમાં 500 ગીગાવોટ બિન-અશ્મિભૂત ઇંધણ લક્ષ્ય તરફ મજબૂત પ્રગતિ દર્શાવે છે.

સૌર ઉર્જા

ભારતની સૌર ઉર્જા સ્થાપિત ક્ષમતામાં 25.46 ગણો વધારો જોવા મળ્યો, જે 2014માં 2.82 ગીગાવોટ હતો જે એપ્રિલ 2025માં 71.78 ગીગાવોટ થયો. સૌર ઉર્જા ટેરિફ 65% ઘટીને 2014-15માં ₹6.17/kWh થી 2024-25માં ₹2.15/kWh થયો, જે વિશ્વમાં સૌથી ઓછું છે.

પવન ઉર્જા

પવન ઉર્જા ક્ષમતામાં 2.38 ગણો વધારો થયો છે, જે માર્ચ 2014માં 21.04 ગીગાવોટ હતો, જે માર્ચ 2025માં 50.04 ગીગાવોટ થયો છે. સરકારે 2030 સુધીમાં 140 ગીગાવોટ પવન ઉર્જા ક્ષમતા હાંસલ કરવાનો લક્ષ્યાંક નક્કી કર્યો છે.

પરમાણુ ઉર્જા

2014થી પરમાણુ ઉર્જા ક્ષમતામાં 84%નો વધારો જોવા મળ્યો છે, જે 2025માં 4.78 ગીગાવોટથી વધીને 8.78 ગીગાવોટ થયો છે. સરકારે 2047 સુધીમાં 100 ગીગાવોટ પરમાણુ ઉર્જા ક્ષમતાનો મહત્વાકાંક્ષી લક્ષ્યાંક નક્કી કર્યો છે.

વૈશ્વિક માન્યતા

ભારત નવીનીકરણીય ઉર્જા દેશ આકર્ષણ સૂચકાંકમાં 7મા ક્રમે છે. આ સ્વચ્છ ઉર્જામાં તેના વધતા વૈશ્વિક નેતૃત્વને દર્શાવે છે.

ટકાઉ ભવિષ્ય માટે મુખ્ય પહેલ

ભારત સૌર ઉર્જા અને ગ્રીન હાઇડ્રોજન પર કેન્દ્રિત સાહસિક સ્વચ્છ ઉર્જા પહેલ દ્વારા ટકાઉ ભવિષ્ય તરફ માર્ગ મોકળો કરી રહ્યું છે. આ પ્રયાસોનો ઉદ્દેશ કાર્બન ઉત્સર્જન ઘટાડવા, ઉર્જા ઍક્સેસ વધારવા અને ગ્રામીણ અને આર્થિક સશક્તિકરણને પ્રોત્સાહન આપવાનો છે.

આંતરરાષ્ટ્રીય સૌર જોડાણ (ISA)

ભારત અને ફ્રાન્સ દ્વારા 2015માં COP21માં લોન્ચ કરવામાં આવ્યું હતું, ISA એ ઉર્જા ઍક્સેસ અને જળવાયુ કાર્યવાહી માટે સૌર ઉર્જાને પ્રોત્સાહન આપતું વૈશ્વિક પ્લેટફોર્મ છે. ભારતમાં મુખ્ય મથક ધરાવતી, તેના 105 સભ્ય દેશો છે અને 2030 સુધીમાં સૌર રોકાણોમાં $1 ટ્રિલિયન એકત્ર કરવાનો લક્ષ્ય રાખે છે.

રાષ્ટ્રીય ગ્રીન હાઇડ્રોજન મિશન

જાન્યુઆરી 2023માં શરૂ કરાયેલા આ મિશનનો ઉદ્દેશ્ય ભારતને ગ્રીન હાઇડ્રોજન ઉત્પાદન અને નિકાસ માટે વૈશ્વિક કેન્દ્ર બનાવવાનો છે. તેનો ઉદ્દેશ્ય 2030 સુધીમાં 5 MMT વાર્ષિક ક્ષમતા પ્રાપ્ત કરવાનો છે, જેમાં 8 લાખ કરોડ રૂપિયાથી વધુનું રોકાણ, 6 લાખ નોકરીઓનું સર્જન અને અશ્મિભૂત ઇંધણ પર નિર્ભરતા ઘટાડવાનો સમાવેશ થાય છે.

પ્રધાનમંત્રી સૂર્ય ઘર: મફત વીજળી યોજના (PMSGMBY)

15 ફેબ્રુઆરી, 2024ના રોજ પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદી દ્વારા શરૂ કરાયેલ, PMSGMBY એ વિશ્વની સૌથી મોટી ઘરેલુ રૂફટોપ સોલાર પહેલ છે. ઓછી આવક ધરાવતા પરિવારોને લાભ આપવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને, આ યોજના એપ્રિલ 2025 સુધીમાં 11.88 લાખ ઘરોમાં રૂફટોપ સોલાર સુધી પહોંચી ગઈ છે. એક સમર્પિત ડિજિટલ પ્લેટફોર્મ સબસિડી અને લોનની સરળ ઍક્સેસ સુનિશ્ચિત કરે છે, જે સ્વચ્છ ઉર્જા અપનાવવાને વધુ સુલભ અને કાર્યક્ષમ બનાવે છે.

મોડેલ સોલાર વિલેજ | પીએમ સૂર્ય ઘર મફત વીજળી યોજનાનો મુખ્ય ઘટક

આ મુખ્ય ઘટક હેઠળ વિકેન્દ્રિત સૌર અપનાવવા અને ગ્રામીણ ઉર્જા સ્વનિર્ભરતાને પ્રોત્સાહન આપવા માટે દરેક જિલ્લામાં સૌર-સંચાલિત મોડેલ ગામ વિકસાવવામાં આવશે. ₹800 કરોડના કુલ ખર્ચ સાથે, દરેક પસંદ કરેલા ગામને કેન્દ્રીય નાણાકીય સહાયમાં ₹1 કરોડ મળે છે. પાત્ર ગામો 5,000થી વધુ વસ્તી (અથવા ખાસ શ્રેણીના રાજ્યોમાં 2,000) ધરાવતા મહેસૂલી ગામ હોવા જોઈએ. આ પહેલનો હેતુ સમગ્ર ભારતમાં સૌર-સંચાલિત ગ્રામીણ વિકાસના પ્રતિકૃતિ મોડેલ બનાવવાનો છે.

પીએમ-કુસુમ (પ્રધાનમંત્રી કિસાન ઉર્જા સુરક્ષા અને ઉત્થાન મહાભિયાન) યોજના

માર્ચ 2019માં શરૂ કરાયેલા પીએમ-કુસુમ યોજના સૌર ઉર્જાથી ચાલતી સિંચાઈ પ્રણાલીઓને ટેકો આપીને કૃષિમાં સૌર ઉર્જાને પ્રોત્સાહન આપે છે. તે નવા સૌર પંપ અને હાલના પંપોને સૌર ઉર્જાથી સજ્જ કરવા માટે 30% થી 50% કેન્દ્રીય સબસિડી પૂરી પાડે છે. આ યોજનાનો ઉદ્દેશ આગામી વર્ષોમાં 49 લાખ કૃષિ પંપોને સૌર ઉર્જાથી સજ્જ કરવાનો છે, જેનાથી ખેડૂતો માટે વિશ્વસનીય ઉર્જા સુનિશ્ચિત થશે અને કાર્બન ઉત્સર્જન ઘટાડશે.

ઉજાલા યોજના (ઉન્નત જ્યોતિ બાય એફોર્ડેબલ એલઈડી ફોર ઓલ)

પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદી દ્વારા 5 જાન્યુઆરી 2015ના રોજ શરૂ કરાયેલ, ઉજાલા (ઉન્નત જ્યોતિ બાય એફોર્ડેબલ એલઈડી ફોર ઓલ) એલઈડી બલ્બ, ટ્યુબલાઈટ અને પંખાનું વિતરણ કરીને ઉર્જા કાર્યક્ષમતાને પ્રોત્સાહન આપે છે. શરૂઆતમાં DELP (ઘરગથ્થુ કાર્યક્ષમ લાઇટિંગ પ્રોગ્રામ) તરીકે ઓળખાતી આ યોજનાએ વીજળીનો વપરાશ ઘટાડવામાં અને લાખો લોકો માટે ટકાઉ લાઇટિંગને સસ્તું બનાવવામાં મદદ કરી છે. 6 જાન્યુઆરી 2025 સુધીમાં, ઉજાલા યોજના હેઠળ 36.87 કરોડ એલઈડી બલ્બનું વિતરણ કરવામાં આવ્યું છે.

સંરક્ષણ અને વન્યજીવન સંરક્ષણ: પ્રકૃતિનો પલટવાર

પર્યાવરણનું રક્ષણ કરવા માટે ફક્ત યોજનાઓ જ નહીં, પણ મજબૂત ભંડોળ, અસરકારક અમલીકરણ અને સમુદાયની ભાગીદારીની જરૂર છે. વિશ્વના સૌથી વધુ જૈવવિવિધતા ધરાવતા દેશોમાંનો એક ભારત, સંરક્ષણને ટેકો આપવા માટે નોંધપાત્ર બજેટ પગલાં લઈ રહ્યું છે.

જૈવવિવિધતા સમૃદ્ધિ: ભારત પૃથ્વીના માત્ર 2.4% ભૂમિ વિસ્તારને આવરી લે છે, તેમ છતાં તે 7-8% વૈશ્વિક પ્રજાતિઓનું ઘર છે, જેમાં 45,000થી વધુ છોડ અને 91,000થી વધુ પ્રાણીઓનો સમાવેશ થાય છે.

જૈવવિવિધતા હોટસ્પોટ: ભારતમાં 4 મુખ્ય વૈશ્વિક હોટસ્પોટ સામેલ છે; હિમાલય, પશ્ચિમ ઘાટ, ઉત્તરપૂર્વ અને નિકોબાર ટાપુઓ.

ભારતની પર્યાવરણીય સફળતા ઊર્જાથી આગળ વધે છે

વન આવરણમાં નોંધપાત્ર વધારો થયો છે

ડિસેમ્બર 2024માં પ્રકાશિત થયેલ ઇન્ડિયા સ્ટેટ ઓફ ફોરેસ્ટ રિપોર્ટ (ISFR) 2023 દર્શાવે છે કે ભારતનો વન વિસ્તાર 2013માં 698,712 ચોરસ કિમીથી વધીને 2023માં 715,343 ચોરસ કિમી થયો છે. દેશનો કાર્બન સિંક 30.43 અબજ ટન CO2 સમકક્ષ સુધી પહોંચ્યો છે, જે 2005 પછી 2.29 અબજ ટનનો વધારો દર્શાવે છે. આ પ્રગતિ ભારતના NDC (રાષ્ટ્રીય રીતે નિર્ધારિત યોગદાન)ના 2030 સુધીમાં 2.5 થી 3.0 અબજ ટનના લક્ષ્યાંક સાથે સુસંગત છે, જે વન સંરક્ષણ અને આગની ઘટનાઓમાં ઘટાડો દર્શાવે છે.

વાઘની વસ્તી બમણા કરતા વધુ થઈ ગઈ

ઓલ ઇન્ડિયા ટાઇગર એસ્ટિમેશન 2022 (સામાન્ય રીતે ચાર વર્ષના ચક્રમાં કરવામાં આવે છે) સારાંશ રિપોર્ટના પાંચમા ચક્ર મુજબ, ભારતમાં ઓછામાં ઓછા 3682 વાઘ છે અને હવે તે વિશ્વની જંગલી વાઘની વસ્તીના 75%થી વધુનું ઘર છે.

પ્રોજેક્ટ ચિત્તા

પ્રોજેક્ટ ચિત્તા એ વિશ્વનો પ્રથમ આંતર-ખંડીય વિશાળ જંગલી માંસાહારી સ્થળાંતર પ્રોજેક્ટ છે. તેનો ઉદ્દેશ્ય લુપ્ત થયા પછી ચિત્તાઓને ભારતમાં ફરીથી લાવવાનો, પર્યાવરણીય સંતુલન પુનઃસ્થાપિત કરવાનો અને જૈવવિવિધતાને વેગ આપવાનો છે. પ્રોજેક્ટ ચિત્તા હેઠળ, પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદીએ 17 સપ્ટેમ્બર 2022ના રોજ નામીબિયાથી લાવવામાં આવેલા આઠ જંગલી ચિત્તાઓને કુનો રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનમાં મુક્ત કર્યા. આ પ્રોજેક્ટે એક મોટો સીમાચિહ્ન હાંસલ કર્યો જ્યારે 70 વર્ષમાં પહેલી વાર ભારતમાં ચિત્તાના બચ્ચાનો જન્મ થયો, જે તેમના ઐતિહાસિક નિવાસસ્થાનમાં પ્રજાતિના આશાસ્પદ પુનરુત્થાનને ચિહ્નિત કરે છે.

પ્રોજેક્ટ લાયન

પ્રોજેક્ટ લાયનની જાહેરાત 15 ઓગસ્ટ, 2020ના રોજ એશિયાઈ સિંહોના લાંબા ગાળાના સંરક્ષણને સુનિશ્ચિત કરવા માટે એક મુખ્ય પગલા તરીકે કરવામાં આવી હતી. આ પહેલ નિવાસસ્થાન વિકાસ, રોગ નિયંત્રણ અને સમર્પિત સિંહ સંરક્ષણ સંવર્ધન કાર્યક્રમ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. આ પ્રોજેક્ટ ગુજરાતમાં કેન્દ્રિત છે, જે એશિયાઈ સિંહોનું છેલ્લું કુદરતી નિવાસસ્થાન છે. 2010માં અંદાજિત 411 સિંહ હતા. 2020 સુધીમાં આ સંખ્યા વધીને 674 થઈ ગઈ, જે સંરક્ષણ પગલાંની સફળતા દર્શાવે છે. આ પ્રગતિને વધુ મજબૂત બનાવવા માટે, 2023-24માં એશિયાઈ સિંહોના સંરક્ષણ માટે ₹155.52 કરોડ ફાળવવામાં આવ્યા હતા.

13 ભારતીય દરિયાકિનારાઓને બ્લુ ફ્લેગ પ્રમાણપત્ર મળ્યું

ડેનમાર્કમાં ફાઉન્ડેશન ફોર એન્વાયર્નમેન્ટલ એજ્યુકેશન (FEE) બ્લુ ફ્લેગ પ્રમાણપત્ર આપે છે, જે વૈશ્વિક ઇકો-લેબલ છે. બ્લુ ફ્લેગ પહેલ 1985માં ફ્રાન્સમાં પર્યાવરણીય વ્યવસ્થાપન, સંરક્ષણ અને ટકાઉ પર્યટનમાં શ્રેષ્ઠતાના પ્રતીક તરીકે શરૂ થઈ હતી. 1987માં, દસ યુરોપિયન દેશોમાં પ્રથમ બ્લુ ફ્લેગ પ્રમાણપત્રો એનાયત કરવામાં આવ્યા હતા, જે ઔપચારિક ઇકોલેબલ તરીકે તેની રજૂઆત દર્શાવે છે. ભારત 2018માં બ્લુ ફ્લેગ કાર્યક્રમમાં જોડાયું હતું.

જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં પલ્લી ભારતની પ્રથમ કાર્બન-ન્યૂટ્રલ પંચાયત બની

2023માં સુધારેલા રાષ્ટ્રીય પંચાયત પુરસ્કારો હેઠળ, પંચાયતી રાજ મંત્રાલયે નેટ-ઝીરો કાર્બન ઉત્સર્જન પ્રાપ્ત કરવા માટે અનુકરણીય કાર્ય માટે પંચાયતોને પુરસ્કાર આપવા માટે 'કાર્બન ન્યૂટ્રલ વિશેષ પંચાયત પુરસ્કાર'ની સ્થાપના કરી છે.

“એક પેડ મા કે નામ” અભિયાન હેઠળ 142 કરોડથી વધુ વૃક્ષો વાવવામાં આવ્યા

વિશ્વ પર્યાવરણ દિવસ નિમિત્તે, પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદીએ ‘એક પેડ મા કે નામ’ અભિયાન શરૂ કર્યું. આ એક અનોખી પહેલ છે, જે પર્યાવરણ પ્રત્યેની જવાબદારી સાથે માતાઓને ભાવનાત્મક શ્રદ્ધાંજલિ આપે છે. આ અભિયાનનું ઉદ્ઘાટન પ્રધાનમંત્રી દ્વારા 5 જૂન, 2024ના રોજ દિલ્હીના બુદ્ધ જયંતિ પાર્કમાં પીપળાનું વૃક્ષ વાવીને કરવામાં આવ્યું હતું.

દેશમાં રામસર સ્થળોની સંખ્યા 85 થઈ

ભારત 1971માં ઈરાનના રામસર ખાતે હસ્તાક્ષર કરાયેલ રામસર સંમેલનમાં કરાર કરનાર પક્ષ છે. ભારત 1 ફેબ્રુઆરી 1982ના રોજ સંમેલનમાં જોડાયું હતું. 1982થી 2013 સુધી 26 વેટલેન્ડ્સને રામસર સાઇટ્સ તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા હતા. 2014થી 2024ની વચ્ચે ભારતે 59 વધુ સ્થળો ઉમેર્યા. 2024 સુધીમાં દેશમાં રામસર સ્થળોની કુલ સંખ્યા વધીને 85 થઈ ગઈ છે. આ ભારતનું વેટલેન્ડ સંરક્ષણ પર વધતું ધ્યાન દર્શાવે છે.

નમામિ ગંગે મિશન: એક પવિત્ર પરિવર્તન

નદીઓ ઇકોસિસ્ટમની જીવનરેખા છે, જે જૈવવિવિધતા, કૃષિ અને સમુદાયોને સમર્થન આપે છે. ગંગાના વધતા જતા ઇકોલોજીકલ અધોગતિના પ્રતિભાવમાં, ભારત સરકારે નમામી ગંગે કાર્યક્રમ (NGP) શરૂ કર્યો. 2014માં શરૂ કરાયેલ નમામી ગંગે કાર્યક્રમ, પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદીની વ્યક્તિગત પ્રતિબદ્ધતાને પ્રતિબિંબિત કરે છે: "મા ગંગાની સેવા કરવી એ મારું ભાગ્ય છે."

સ્વચ્છ ગામડાઓ, સર્ક્યુલર અર્થતંત્ર

ભારતે સ્વચ્છ ભારત મિશન અને ગોબરધન દ્વારા નવા સીમાચિહ્નો હાંસલ કર્યા છે. આ મિશન ટકાઉ કચરાથી સંપત્તિ ઉકેલોને પ્રોત્સાહન આપે છે, જેનાથી દેશભરમાં સ્વચ્છ અને સ્વસ્થ સમુદાયો બને છે.

સ્વચ્છ ભારત મિશન (શહેરી)

શહેરી કચરો, ગંદા પાણી અને ગટરની સમસ્યાઓને સંબોધવા માટે સ્વચ્છ ભારત મિશન-શહેરી (SBM-U) 2 ઓક્ટોબર, 2014ના રોજ શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું. SBM-U 2.0 1 ઓક્ટોબર, 2021ના રોજ શરૂ થયું હતું. જેનો ધ્યેય 2026 સુધીમાં સલામત સ્વચ્છતા અને વૈજ્ઞાનિક મ્યુનિસિપલ ઘન કચરા વ્યવસ્થાપનનો હતો.

2014થી 2021 સુધી સ્વચ્છ ભારત મિશન-શહેરી (SBM-U) માટે બજેટ ખર્ચ ₹62,009 કરોડ હતો, જેમાં કેન્દ્રીય હિસ્સો ₹14,623 કરોડ હતો. SBM-U 2.0 (2021-2026) માટે બજેટ ₹1,41,600 કરોડ છે, જેમાં કેન્દ્રીય હિસ્સો ₹36,465 કરોડ હતો.

સ્વચ્છ ભારત મિશન (ગ્રામીણ) [SBM(G)]

ગ્રામીણ ભારતમાં ખુલ્લામાં શૌચ મુક્ત (ODF) દરજ્જો પ્રાપ્ત કરવા માટે SBM(G) 2 ઓક્ટોબર, 2014ના રોજ શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું. 2019 સુધીમાં, સ્વચ્છતા કવરેજ 39%થી વધીને 100% થયું, જેમાં 12 કરોડ શૌચાલયોનું નિર્માણ થયું, જેના કારણે આરોગ્ય અને સ્વચ્છતામાં સુધારો થયો. 2020માં શરૂ થયેલો બીજો તબક્કો ODF ટકાઉપણું અને કચરા વ્યવસ્થાપન પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે, જેનો હેતુ 2025-26 સુધીમાં ODF પ્લસ પ્રાપ્ત કરવાનો છે.

SBM (ગ્રામીણ) હેઠળ, છેલ્લા 10 વર્ષ અને વર્તમાન વર્ષમાં જારી કરાયેલા ભંડોળમાં 2014-15માં ₹2,849.95 કરોડ અને 2024-25માં ₹3,014.06 કરોડનો સમાવેશ થાય છે.

ગોબરધન (ગેલ્વનાઇઝિંગ ઓર્ગેનિક બાયો-એગ્રો રિસોર્સિસ ધન)

ગેલ્વનાઇઝિંગ ઓર્ગેનિક બાયો-એગ્રો રિસોર્સિસ ધન (ગોબરધન) એ ભારત સરકારની એક મુખ્ય બહુ-મંત્રાલયી પહેલ છે, જે 2018માં સ્વચ્છ ભારત મિશન - ગ્રામીણના ભાગ રૂપે શરૂ કરવામાં આવી હતી. આ યોજના પશુઓના છાણ અને કૃષિ કચરાને ખાતર અને બાયોગેસ જેવા મૂલ્યવાન સંસાધનોમાં રૂપાંતરિત કરવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. તે ગ્રામીણ સ્વચ્છતા, અસરકારક બાયો-કચરાના સંચાલનને પ્રોત્સાહન આપે છે અને ગ્રામીણ ઉદ્યોગસાહસિકતાને પ્રોત્સાહન આપે છે, સ્થાનિક સમુદાયોને સશક્ત બનાવે છે.

બજેટ જાહેરાત 2023માં 10,000 કરોડ રૂપિયાના રોકાણ પર 500 નવા "કચરાથી સંપત્તિ" પ્લાન્ટની સ્થાપનાની જાહેરાત કરીને આ પરિવર્તનશીલ પહેલને મોટો વેગ આપ્યો. નાણાકીય વર્ષ 2023-24 દરમિયાન, 12 કોમ્પ્રેસ્ડ બાયોગેસ (CBG) પ્લાન્ટ અને 186 બાયોગેસ પ્લાન્ટ સહિત 198 પ્લાન્ટ સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા હતા. વધુમાં, 556 પ્લાન્ટ નિર્માણાધીન છે, જેમાં 129 CBG પ્લાન્ટ તેમજ 427 બાયોગેસ પ્લાન્ટનો સમાવેશ થાય છે.

આપત્તિ તૈયારી અને સ્થિતિસ્થાપકતા

ભારતમાં આપત્તિ જોખમ ઘટાડા પ્રણાલીને મજબૂત બનાવીને આપત્તિઓ દરમિયાન જાનમાલના મોટા નુકસાનને રોકવા માટે અનેક પગલાં લેવામાં આવ્યા છે. માર્ચ 2025 સુધીમાં, કેન્દ્ર સરકારે "રાજ્યોમાં અગ્નિશામક સેવાઓના વિસ્તરણ અને આધુનિકીકરણ" માટે NDRF હેઠળ કુલ રૂ. 5,000 કરોડની રકમ ફાળવી છે અને 20 રાજ્યોના કુલ રૂ. 3,373.12 કરોડના પ્રસ્તાવોને પહેલાથી જ મંજૂરી આપી દીધી છે.

આપદા તૈયારી માટે અત્યાર સુધીમાં ₹46,000 કરોડ ફાળવવામાં આવ્યા છે.

16 NDRF બટાલિયનની રચના, માળખાગત સુવિધાઓ અપગ્રેડ.

ડાયલ 112 ઇમરજન્સી સિસ્ટમ તૈનાત.

વારસો, પર્યટન અને સ્થિરતા

પર્યાવરણ સંરક્ષણ સાથે માળખાગત સુવિધાઓનો વિકાસ એ શાસનનું નવું લક્ષણ છે. કેદારનાથ અને હેમકુંડ સાહિબ રોપવે જેવા પ્રોજેક્ટ્સ પ્રગતિ અને સંરક્ષણ માટેના આ સંતુલિત અભિગમને પ્રતિબિંબિત કરે છે.

કેદારનાથ રોપવે પ્રોજેક્ટ: કેન્દ્રીય મંત્રીમંડળે ઉત્તરાખંડમાં સોનપ્રયાગથી કેદારનાથ સુધી રોપવે પ્રોજેક્ટના નિર્માણને મંજૂરી આપી છે. આ પ્રોજેક્ટ ડિઝાઇન, બિલ્ડ, ફાઇનાન્સ, ઓપરેટ અને ટ્રાન્સફર (DBFOT) મોડ પર વિકસાવવામાં આવી રહ્યો છે. રોપવે પ્રોજેક્ટ કેદારનાથની મુલાકાત લેતા યાત્રાળુઓ માટે એક વરદાન બનશે કારણ કે તે પર્યાવરણને અનુકૂળ, આરામદાયક અને ઝડપી કનેક્ટિવિટી પ્રદાન કરશે અને એક દિશામાં મુસાફરીનો સમય લગભગ 8 થી 9 કલાકથી ઘટાડીને લગભગ 36 મિનિટ કરશે.

હેમકુંડ સાહિબ રોપવે: કેન્દ્રીય મંત્રીમંડળે રાષ્ટ્રીય રોપવે વિકાસ કાર્યક્રમ - પર્વતમાલા પ્રોજેક્ટ હેઠળ ઉત્તરાખંડમાં બે મુખ્ય રોપવે પ્રોજેક્ટ્સને મંજૂરી આપી છે. આમાંથી એક હેમકુંડ સાહિબજી સાથે જોડાય છે, જે 15,000 ફૂટની ઊંચાઈ પર સ્થિત છે અને વાર્ષિક 1.5-2 લાખ યાત્રાળુઓ તેની મુલાકાત લે છે. યુનેસ્કો વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટ, વેલી ઓફ ફ્લાવર્સ પાસે સ્થિત આ પ્રોજેક્ટ પર્યાવરણને અનુકૂળ પરિવહન દ્વારા નાજુક હિમાલય ઇકોસિસ્ટમને સાચવતી વખતે સરળ પહોંચ સુનિશ્ચિત કરશે.

નિષ્કર્ષ

જેમ કે પ્રધાનમંત્રી મોદીએ યોગ્ય રીતે કહ્યું હતું કે, "આપણો ગ્રહ એક છે, પરંતુ આપણા પ્રયત્નો અનેક હોવા જોઈએ." ભારતની 11 વર્ષની સફર સાબિત કરે છે કે સતત વિકાસ એ દૂરનું સ્વપ્ન નથી પરંતુ એક જીવંત, પ્રાપ્ત કરી શકાય તેવી વાસ્તવિકતા છે. ગંગાને ઊંડી સફાઈથી લઈને વૈશ્વિક નવીનીકરણીય ઉર્જા જાયન્ટ બનવા સુધી અને ચિત્તાઓને પુનર્જીવિત કરવાથી લઈને સૌર ઉર્જાથી ગામડાઓને વીજળી આપવા સુધી, ભારત એક નવી ઇકોલોજીકલ વાર્તા લખી રહ્યું છે જે વારસાને નવીનતા સાથે, સ્થાનિક કાર્યવાહીને વૈશ્વિક નેતૃત્વ સાથે અને દ્રષ્ટિને અવિરત અમલીકરણ સાથે જોડે છે. ભારતનું ગ્રીન ટ્રાન્સફોર્મેશન ફક્ત નીતિગત પરિવર્તન નથી. તે એક જન આંદોલન, વૈશ્વિક પ્રતિબદ્ધતા અને ભાવિ પેઢીઓ માટેનું વચન છે.