पत्र सूचना कार्यालय

মুখ্য তথ্য

আইনী সেৱা কৰ্তৃপক্ষ আইন, ১৯৮৭ৰ স্মৃতিত ৯ নৱেম্বৰৰ দিনটো ৰাষ্ট্ৰীয় আইনী সেৱা দিৱস হিচাপে পালন কৰা হয়, যাৰ ফলত আৰ্তজনক বিনামূলীয়া আইনী সহায় প্ৰদান কৰা সংগঠনসমূহ স্থাপন কৰা হৈছিল।

ভাৰতৰ আইনী সাহায্য ব্যৱস্থাটোৱে ৪৪.২২ লাখ লোকৰ (২০২২-২৫) কাষ চাপিছে আৰু লোক আদালতৰ জৰিয়তে ২৩.৫৮ কোটি গোচৰ সমাধান কৰিছে।

২০২২-২৩ চনৰ পৰা ২০২৪-২৫ চনলৈ ৰাজ্যিক, স্থায়ী আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় লোক আদালতৰ জৰিয়তে ২৩.৫৮ কোটিৰো অধিক গোচৰ সমাধান কৰা হৈছিল।

দিশা আঁচনিৰ জৰিয়তে প্ৰায় ২.১০ কোটি লোকক (২০২৫ চনৰ ২৮ ফেব্ৰুৱাৰীলৈ) প্ৰাক-মোকৰ্দমা পৰামৰ্শ, বিনামূলীয়া সেৱা, আৰু আইনী প্ৰতিনিধিত্ব তথা সজাগতা প্ৰদান কৰা হৈছিল

পাতনি

ভাৰত হৈছে বিশ্বৰ সৰ্ববৃহৎ গণতন্ত্ৰ। ভাৰতীয় সংবিধানে প্ৰতিজন নাগৰিকক আইনৰ অধীনত সমান অধিকাৰ আৰু সমান সুৰক্ষাৰ নিশ্চয়তা প্ৰদান কৰিছে। তথাপি  নিৰক্ষৰতা, দৰিদ্ৰতা, প্ৰাকৃতিক দুৰ্যোগ, অপৰাধ বা অন্যান্য বাধাৰ মাজত বিত্তীয় উপায়ৰ অভাৱৰ বাবে বহুতে আইনী সেৱা লাভ কৰিবলৈ সক্ষম নহয়।

সমাজৰ প্ৰান্তীয় আৰু বঞ্চিত শ্ৰেণীসমূহক বিনামূলীয়া আৰু কাৰ্যক্ষম আইনী সেৱা প্ৰদান কৰিবলৈ আইনী সেৱা কৰ্তৃপক্ষ আইন, ১৯৮৭-ৰ অধীনত আইনী সেৱা কৰ্তৃপক্ষ স্থাপন কৰা হৈছিল। ১৯৯৫ চনৰ ৯ নৱেম্বৰত আইনখন কাৰ্যকৰী হোৱাৰ পৰা, ইয়াৰ ৰূপায়ণ উপলক্ষে প্ৰতি বছৰে এই দিনটো ৰাষ্ট্ৰীয় আইনী সেৱা দিৱস হিচাপে পালন কৰা হয়।

এই দিনটোত সমগ্ৰ দেশতে ৰাজ্যিক আইনী সেৱা কৰ্তৃপক্ষৰ দ্বাৰা আইনী সেৱা কৰ্তৃপক্ষৰ জৰিয়তে আগবঢ়োৱা বিনামূলীয়া আইনী সাহায্য আৰু অন্যান্য সেৱাৰ উপলব্ধতা সম্পৰ্কে আইনী সজাগতা শিবিৰ অনুষ্ঠিত কৰা হয়।

আইনী সেৱা কৰ্তৃপক্ষৰ উপৰি ফাষ্ট-ট্ৰেক আৰু অন্যান্য বিশেষ আদালতে গোচৰবোৰ ত্বৰান্বিত কৰাত সহায় কৰে, আনহাতে আইনী সজাগতা কাৰ্যসূচী, প্ৰশিক্ষণৰ পদক্ষেপ আৰু আধুনিক প্ৰযুক্তিৰ ব্যৱহাৰে ন্যায়ক অধিক সুগম আৰু সুলভ কৰি তোলে।

আইনী সেৱা কৰ্তৃপক্ষ

আইনী সেৱা কৰ্তৃপক্ষ আইন, ১৯৮৭-এ সমগ্ৰ দেশতে আইনী সাহায্য সংস্থা স্থাপন কৰিছিল যাতে অৰ্থনৈতিক বা অন্যান্য বাধাত ভুগি থকা কোনো নাগৰিকে ন্যায় লাভৰ ক্ষেত্ৰত সমান সুযোগৰ পৰা বঞ্চিত নহয়।

এই আইনখনে বিনামূলীয়া আৰু কাৰ্যকৰী আইনী সেৱা প্ৰদান কৰাৰ বাবে তিনিতৰপীয়া ব্যৱস্থা প্ৰতিষ্ঠা কৰিছিলঃ

ৰাষ্ট্ৰীয় আইনী সেৱা কৰ্তৃপক্ষ (ভাৰতৰ মুখ্য ন্যায়াধীশৰ নেতৃত্বত)

ৰাজ্যিক আইনী সেৱা কৰ্তৃপক্ষ (উচ্চ ন্যায়ালয়ৰ মুখ্য ন্যায়াধীশৰ নেতৃত্বত)

জিলা আইনী সেৱা কৰ্তৃপক্ষ (জিলা ন্যায়াধীশৰ নেতৃত্বত)

কেন্দ্ৰীয় তথা ৰাজ্য চৰকাৰে আৰু তিনিটা স্তৰৰ পুঁজিৰ গাঁথনিৰ জৰিয়তে আইনী সাহায্য অনুদান আগবঢ়ায়:

ৰাষ্ট্ৰীয় আইনী সাহায্য পুঁজিৰ জৰিয়তে কেন্দ্ৰীয় কৰ্তৃপক্ষলৈ কেন্দ্ৰীয় পুঁজি বা অনুদান

ৰাজ্যিক আইনী সাহায্য পুঁজিৰ জৰিয়তে ৰাজ্যিক কৰ্তৃপক্ষলৈ কেন্দ্ৰীয় বা ৰাজ্য চৰকাৰৰ পুঁজি বা অন্যান্য অৱদান

জিলা আইনী সাহায্য পুঁজিৰ জৰিয়তে জিলা কৰ্তৃপক্ষলৈ ৰাজ্য চৰকাৰৰ পুঁজি বা অন্যান্য অনুদান

যোৱা তিনি বছৰত বিনামূলীয়া আইনী সাহায্যৰ পৰা উপকৃত হোৱা লোকৰ সংখ্যা বৃদ্ধি পাইছে। ২০২২-২৩ চনৰ পৰা ২০২৪-২৫ চনলৈ ৪৪.২২ লাখৰো অধিক লোকে আইনী সেৱা কৰ্তৃপক্ষৰ দ্বাৰা প্ৰদান কৰা আইনী সাহায্য আৰু পৰামৰ্শৰ পৰা উপকৃত হৈছে।

লোক আদালতসমূহ

এই আইনখনে লোক আদালত আৰু স্থায়ী লোক আদালত স্থাপন কৰিছিল, যিবোৰ হৈছে ওপৰৰ আইনী কৰ্তৃপক্ষৰ দ্বাৰা আয়োজিত বিকল্প বিবাদ নিষ্পত্তি মঞ্চ। মঞ্চসমূহে অমীমাংসিত বিবাদ বা গোচৰসমূহ বা প্ৰাথমিক পৰ্য্যায়ত থকা গোচৰসমূহ সৌহাৰ্দ্যপূৰ্ণভাৱে নিষ্পত্তি কৰে। ২০২২-২৩ চনৰ পৰা ২০২৪-২৫ চনলৈ ২৩.৫৮ কোটি গোচৰ ৰাজ্যিক, স্থায়ী আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় লোক আদালতৰ জৰিয়তে সমাধান কৰা হৈছিল।

আইনী সাহায্য প্ৰতিৰক্ষা পৰামৰ্শ ব্যৱস্থা (LADCS ) আঁচনি

NALSA -ৰ LADCS আঁচনিখনে আইনী সেৱা কৰ্তৃপক্ষ আইন, ১৯৮৭-ৰ অধীনত যোগ্য হিতাধিকাৰীসকলৰ বাবে অপৰাধমূলক গোচৰত বিনামূলীয়া আইনী প্ৰতিৰক্ষা প্ৰদান কৰে।

২০২৫ চনৰ ৩০ ছেপ্টেম্বৰলৈকে ৬৬৮খন জিলাত কাৰ্যক্ষম LADCS ৰ কাৰ্যালয় আছে।

২০২৩-২৪ চনৰ পৰা ২০২৫-২৬ চনলৈকে (ছেপ্টেম্বৰ, ২০২৫ চনলৈকে) ১১.৪৬ লাখ নিৰ্ধাৰিত গোচৰৰ ভিতৰত ৭.৮৬ লাখতকৈ অধিক গোচৰ LADCয়ে নিষ্পত্তি কৰিছিল।

LADC আঁচনিৰ অনুমোদিত বিত্তীয় ব্যয় ২০২৩-২৪ৰ পৰা ২০২৫-২৬ বিত্তীয় বৰ্ষৰ বাবে ৯৯৮.৪৩ কোটি টকা।

ন্যায়ৰ সামগ্ৰিক প্ৰৱেশৰ বাবে উদ্ভাৱনীমূলক সমাধানৰ আৰ্হি প্ৰস্তুত কৰা

আধুনিক প্ৰযুক্তিয়েও মানুহক আইনী ব্যৱস্থাত সহজ আৰু সুলভতাৰে প্ৰৱেশ কৰাত সহায় কৰিছে। ২০২১-২০২৬ৰ পৰা কাৰ্যকৰী হোৱা দিশা আঁচনিৰ জৰিয়তে প্ৰায় ২.১০ কোটি লোকক (২০২৫ চনৰ ২৮ ফেব্ৰুৱাৰীলৈকে) প্ৰাক-মোকৰ্দমা পৰামৰ্শ, বিনামূলীয়া সেৱা, আইনী প্ৰতিনিধিত্ব, আৰু সজাগতা প্ৰদান কৰা হৈছে। ভাৰত চৰকাৰৰ পুঁজিৰে নিৰ্মাণ কৰা এই আঁচনিৰ বাবে ২৫০ কোটি টকা ব্যয় কৰা হৈছে।

শতাংশ অনুসৰি টেলি-আইন কলসমূহৰ বিৱৰণ

২০২৫ চনৰ ৩০ জুনলৈকেঃ

আইনী সজাগতা কাৰ্যসূচীসমূহ

বহু লোকে তেওঁলোকৰ অধিকাৰ আৰু আইনী প্ৰক্ৰিয়াৰ বিষয়ে অৱগত নহয়। NALSA-য়ে শিশু, শ্ৰমিক, দুৰ্যোগৰ ভুক্তভোগী আৰু সমাজৰ অন্যান্য উপান্ত শ্ৰেণীৰ সৈতে সম্পৰ্কিত আইনৰ বিষয়ে বিভিন্ন আইনী সজাগতা কাৰ্যসূচী অনুষ্ঠিত কৰে।

কৰ্তৃপক্ষই সৰল ভাষাত পুস্তিকা আৰু পাম্ফলেটো প্ৰস্তুত কৰে, যিবোৰ জনসাধাৰণৰ মাজত বিতৰণ কৰা হয়। ২০২২-২৩ চনৰ পৰা ২০২৪-২৫ চনলৈ আইনী সেৱা কৰ্তৃপক্ষৰ দ্বাৰা ১৩.৮৩ লাখতকৈও অধিক আইনী সজাগতা কাৰ্যসূচীৰ আয়োজন কৰা হৈছে আৰু প্ৰায় ১৪.৯৭ কোটি লোকে তাত অংশগ্ৰহণ কৰিছে।

ন্যায় বিভাগে দিশাৰ অধীনত আইনী সাক্ষৰতা আৰু আইনী সজাগতা কাৰ্যসূচী (LLLAP) চলায়। ছিকিম ৰাজ্যিক মহিলা আয়োগ আৰু অৰুণাচল প্ৰদেশ SLSA ৰ দৰে বিভিন্ন আঞ্চলিক ৰূপায়ণকাৰী সংস্থাই এই কাৰ্যসূচী পৰিচালনা কৰে। এই কাৰ্যসূচীৰ জৰিয়তে বিভাগে উত্তৰ-পূবৰ ৰাজ্যসমূহৰ ২২টা অনুসূচিত ভাষা আৰু উপভাষাত যোগাযোগৰ মাধ্যম বিকশিত কৰিছিল।

দূৰদৰ্শনে মন্ত্ৰালয়ৰ সৈতেও সহযোগিতা কৰিছিল আৰু ছয়টা ভাষাত ৫৬টা আইনী সজাগতা টিভি কাৰ্যসূচী সম্প্ৰচাৰ কৰিছিল, যি লাখৰো অধিক লোকৰ ওচৰলৈ গৈছিল। ২০২১ চনৰ পৰা ২০২৫ চনলৈকে চৰকাৰী ছ’চিয়েল মিডিয়া চেনেলসমূহত সামাজিক-আইনী বিষয়ৰ ২১টা ৱেবিনাৰ সম্প্ৰচাৰ কৰা হৈছিল। সামগ্ৰিকভাৱে LLLAP-য়ে ১ কোটিৰো অধিক লোকৰ ওচৰৰ পাইছে।

ফাষ্ট ট্ৰেক আৰু অন্যান্য আদালতসমূহ

জঘন্য অপৰাধ আৰু মহিলা, শিশু, জ্যেষ্ঠ নাগৰিক, বিশেষভাৱে সক্ষম ব্যক্তি আৰু পাঁচ বছৰতকৈও অধিক সময় ধৰি চলি থকা সম্পত্তি সম্পৰ্কীয় দেৱানী গোচৰৰ দ্ৰুত বিচাৰৰ বাবে ফাষ্ট-ট্ৰেক আদালত (FTC) স্থাপন কৰা হৈছিল। চতুৰ্দশ বিত্ত আয়োগে ২০১৫-২০ৰ সময়ছোৱাত ১৮০০ FTC ৰ পৰামৰ্শ দিছিল, ২০২৫ চনৰ ৩০ জুনলৈকে ৮৬৫ খন FTC কাৰ্যক্ষম হৈ আছে।

কেন্দ্ৰীয় পৃষ্ঠপোষকতাৰে ২০১৯ চনৰ অক্টোবৰত আৰম্ভ কৰা আঁচনিখনে গুৰুতৰ অপৰাধৰ ভুক্তভোগীসকলৰ বাবে উৎসৰ্গিত ফাষ্ট ট্ৰেক বিশেষ আদালত (FTC) স্থাপন কৰিছিল, যাৰ ভিতৰত আছে অপৰাধৰ পৰা শিশু সুৰক্ষা (POCSO ) আইন। ২০২৫ চনৰ ৩০ জুনলৈকে ২৯ খন ৰাজ্য আৰু কেন্দ্ৰীয় শাসিত অঞ্চলত ৩৯২ খন বিশেষ POCSO আদালতকে ধৰি ৭২৫টা FTC কাৰ্য্যকৰী হৈ আছে আৰু আৰম্ভণিৰে পৰা ইয়াত ৩,৩৪,২১৩টা গোচৰ নিষ্পত্তি কৰা হৈছে।

২০১৯-২০ বৰ্ষৰ পৰা আৰম্ভ হোৱা এই আঁচনিখনৰ প্ৰাৰম্ভিক আবণ্টন আছিল ৭৬৭.২৫ কোটি (নিৰ্ভয়া পুঁজিৰ পৰা ৪৭৪ কোটি টকা), ইয়াক দুবাৰকৈ বৃদ্ধি কৰা হৈছে। শেহতীয়াকৈ ২০২৬ চনৰ ৩১ মাৰ্চলৈকে বৃদ্ধি কৰা ১,৯৫২.২৩ কোটি (নিৰ্ভয়া পুঁজিৰ পৰা ১,২০৭.২৪ কোটি টকা)।

অন্যান্য আদালতসমূহ

গ্ৰাম ন্যায়ালয়সমূহ হৈছে গ্ৰাম্য অঞ্চলত ন্যায় প্ৰদানৰ বাবে তৃণমূল পৰ্যায়ৰ আদালত। গাওঁবাসীৰ বাবে সময়োপযোগী, সুলভ আৰু দক্ষ ন্যায়ৰ সুবিধা প্ৰদান কৰা ৪৮৮ খন গ্ৰাম ন্যায়ালয় আছে (২০২৫ চনৰ মাৰ্চলৈকে)। এই তৃণমূল আদালতসমূহে দ্ৰুত আৰু স্থানীয়ভাৱে বিবাদসমূহ সমাধান কৰি গ্ৰাম্য সম্প্ৰদায়সমূহক শক্তিশালী কৰে।

নাৰী আদালত হৈছে মহিলা আৰু শিশু উন্নয়ন মন্ত্ৰালয়ৰ মিছন শক্তি আঁচনিৰ অধীনত গ্ৰাম পঞ্চায়ত পৰ্যায়ত কাম কৰা মহিলা সুৰক্ষা, নিৰাপত্তা আৰু সবলীকৰণৰ বাবে হস্তক্ষেপ শক্তিশালী কৰাৰ লক্ষ্যৰে কৰা এখন আঁচনি। আদালতসমূহক পাৰস্পৰিক সন্মতিৰে আলোচনা, মধ্যস্থতা আৰু পুনর্মিলনৰ জৰিয়তে ঘৰুৱা হিংসা আৰু অন্যান্য লিংগভিত্তিক হিংসাৰ সৈতে জড়িত বিষয়সমূহ সমাধান কৰিবলৈ দায়িত্ব দিয়া হৈছে।

ইয়াক ৭-৯ গৰাকী মহিলাই নেতৃত্ব দিয়ে, আৰু মহিলাসকলক তেওঁলোকৰ সাংবিধানিক আৰু আইনী অধিকাৰৰ বিষয়ে শিক্ষিত কৰিবলৈ আৰু আইনী সহায় তথা অন্যান্য সেৱা লাভ কৰাত সহায় কৰিবলৈ কাম কৰে।

অসম আৰু কেন্দ্ৰীয়শাসিত অঞ্চল জম্মু-কাশ্মীৰৰ ৫০খনকৈ গাঁও পঞ্চায়তত নাৰী আদালত চলি আছে।

ইয়াক এনেধৰণে পৰিচালিত কৰা হৈছেঃ

১৬খন ৰাজ্যৰ প্ৰতিখন ১০খন গ্ৰাম পঞ্চায়ত যেনে গোৱা, হিমাচল প্ৰদেশ, ঝাৰখণ্ড, কেৰালা, মণিপুৰ, মিজোৰাম, নাগালেণ্ড, পঞ্জাৱ, তামিলনাডু, ত্ৰিপুৰা, উত্তৰ প্ৰদেশ, উত্তৰাখণ্ড, ছিকিম, মহাৰাষ্ট্ৰ, বিহাৰ আৰু কৰ্ণাটক; আৰু

দাদৰা আৰু নগৰ হাভেলী আৰু দমন আৰু দিউ আৰু আন্দামান আৰু নিকোবৰ দ্বীপপুঞ্জ নামৰ ২টা কেন্দ্ৰীয় শাসিত অঞ্চলৰ প্ৰতিখনত ৫টা গ্ৰাম পঞ্চায়ত আছে।

অনুসূচীত জাতি আৰু অনুসূচীত জনজাতি (অত্যাচাৰ প্ৰতিৰোধ) আইন, ১৯৮৯ৰ সৈতে জড়িত অপৰাধসমূহৰ মোকাবিলা কৰিবলৈ ২১১খন বিশেষ বিশেষ আদালত স্থাপন কৰা হৈছে।

প্ৰশিক্ষণ

ৰাষ্ট্ৰীয় ন্যায়িক একাডেমীয়ে নিয়মীয়াভাৱে ন্যায়াধীশ আৰু আইনী সাহায্যৰ কৰ্মচাৰীসকলৰ বাবে শৈক্ষিক কাৰ্যসূচী অনুষ্ঠিত কৰে, তেওঁলোকক শেহতীয়া আইনী জ্ঞান, ব্যৱহাৰিক দক্ষতা আৰু ন্যায়ৰ সমান প্ৰৱেশাধিকাৰ আগবঢ়াই নিয়াৰ ক্ষেত্ৰত দুৰ্বল গোটসমূহে সন্মুখীন হোৱা প্ৰত্যাহ্বানসমূহৰ বিষয়ে গভীৰ বুজাবুজি প্ৰদান কৰে।

জনসাধাৰণ আৰু আইনী সেৱা প্ৰতিষ্ঠানসমূহৰ মাজত মধ্যস্থতাকাৰী হিচাপে কাম কৰিবলৈ প্ৰশিক্ষণপ্ৰাপ্ত বিভিন্ন ক্ষেত্ৰৰ স্বেচ্ছাসেৱকসকলক আইনী প্ৰশিক্ষণ প্ৰদান কৰিবলৈ NALSA -য়ে পেৰা-আইনী স্বেচ্ছাসেৱক আঁচনি চলায়। আইনী কৰ্তৃপক্ষই এই স্বেচ্ছাসেৱকসকলক ন্যায়ৰ সাংবিধানিক দৃষ্টিভংগী, অপৰাধমূলক আইনৰ মৌলিক বিষয়, শ্ৰম আইন, কিশোৰসকলৰ বাবে আইন, মহিলা আৰু জ্যেষ্ঠ নাগৰিকৰ সুৰক্ষাৰ বাবে আইনৰ প্ৰশিক্ষণ দিয়ে।

প্ৰান্তীয় সম্প্ৰদায়ৰ সেৱা আগবঢ়োৱা আইনী সাহায্য কৰ্মীসকলৰ বাবে সামৰ্থ্য-নিৰ্মাণ শক্তিশালী কৰিবলৈ, NALSA -য়ে বিশেষকৈ আইনী সেৱা অধিবক্তা আৰু পেৰা-আইনী স্বেচ্ছাসেৱক (PLV)ৰ বাবে ৪ টা প্ৰশিক্ষণ মডিউল বিকশিত কৰিছে, আৰু সমগ্ৰ দেশৰ আইনী সেৱা প্ৰতিষ্ঠানসমূহে সময়ে সময়ে পেনেল অধিবক্তা আৰু PLVৰ বাবে প্ৰশিক্ষণ কাৰ্যসূচী অনুষ্ঠিত কৰে। ২০২৩-২৪ চনৰ পৰা ২০২৪ চনৰ মেলৈকে ৰাজ্যিক আইনী কৰ্তৃপক্ষই সমগ্ৰ ভাৰতত ২৩১৫টা এনে প্ৰশিক্ষণ কাৰ্যসূচীৰ আয়োজন কৰিছিল, যাতে আইনী প্ৰতিনিধিত্ব বহন কৰিব নোৱাৰা লোকসকলক কাৰ্যকৰীভাৱে আইনী সহায় প্ৰদান কৰাটো নিশ্চিত হয়।

সামৰণি

ভাৰতৰ আইনী ব্যৱস্থাই সকলোৰে বাবে ন্যায় সুলভ কৰি তুলিবলৈ চেষ্টা কৰে। ন্যায়লাভৰ ক্ষেত্ৰত থকা বাধা দূৰ কৰাটো ভাৰতীয় সংবিধানত সন্নিবিষ্ট কৰা আছে।

লোক আদালত, ফাষ্ট-ট্ৰেক আদালত, আইনী সজাগতা কাৰ্যসূচীৰ দ্বাৰা সমৰ্থিত বিনামূলীয়া আইনী সাহায্যৰ দেশজোৰা নেটৱৰ্কে দ্ৰুত আৰু সহজ বিবাদ নিষ্পত্তিৰ অনুমতি দিয়ে। আইনী সজাগতাৰ ক্ষেত্ৰত আইনী সাহায্য আৰু প্ৰসাৰ কাৰ্যসূচীও কোটি কোটি ভাৰতীয়ৰ ওচৰলৈ গৈছে, যি নিশ্চিত কৰিছে যে সমাজৰ আটাইতকৈ দুৰ্বল শ্ৰেণীবোৰেও কোনো বাধা নোহোৱাকৈ তেওঁলোকৰ ন্যায়ৰ মৌলিক অধিকাৰ লাভ কৰিব পাৰে।

সমল

Press Information Bureau:

• India Votes: Capturing the Spirit of the World's Largest Democracy: https://www.pib.gov.in/PressNoteDetails.aspx?NoteId=151892&ModuleId=3
• Legal awareness camps and programmes: https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2147770
• State/UT-wise details of Number of Persons benefited through free Legal Services provided by the Legal Services Institutions during the last three financial years i.e. 2021-22, 2022-23, 2023-24 and the current financial year 2024-25 (up to May, 2024): https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2037349
• During last three years from 2022-23 to 2024-25 (up to December 2024), 39.44 lakhs persons have been provided with free legal services: https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2118238
• Dissemination of legal education: https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2147765
• Effectiveness of free legal aid services: https://www.pib.gov.in/PressReleseDetail.aspx?PRID=2147768
• India's Commitment to Women's Safety: https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2116557
• As on October 2024, 313 Gram Nyayalayas are functioning across the country which have disposed of more than 2.99 lakh cases during December 2024: https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2078998
• "Hamara Samvidhan Hamara Swabhiman" in Prayagraj: https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2094983
• Government of India has taken various steps to popularize the understanding of the Constitution: https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2040663
• NALSA prepares an extensive “Module for Training of Para-legal Volunteers” covering all aspects necessary for training to them: https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2037348
• The Supreme Court is collaborating with the High Courts in translation of e-SCR Judgements in 18 vernacular languages: https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2118241
• National Legal Service Day: https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=1797658

Others:

• THE LEGAL SERVICES AUTHORITIES ACT, 1987: https://cdnbbsr.s3waas.gov.in/s32e45f93088c7db59767efef516b306aa/uploads/2025/04/202504081796627129.pdf
• Lok Adalats: https://nalsa.gov.in/lok-adalats/
• Legal Literacy and Legal Awareness Programmeme (LLLP): https://doj.gov.in/legal-literacy-and-legal-awareness-programmeme-lllp/
• Fast Track Courts (FTCs): https://doj.gov.in/fast-track-courts/
• Fast Track Special Courts (FTSCs): https://doj.gov.in/fast-track-special-court-ftscs/
• Tele-Law: https://www.tele-law.in/
• Nyaya Bandhu: https://www.probono-doj.in/home/index
• National Legal Services Authority (NALSA): https://doj.gov.in/access-to-justice-for-the-marginalised/
• Mission Shakti: https://missionshakti.wcd.gov.in/about
• Digital Sansad: https://sansad.in/phistory

***

DPS/KD